نظریه تاریخ شفاهی (14)

نویسنده: لین آبرامز | مترجم: علی فتحعلی آشتیانی

نظریه تاریخ شفاهی-۱۴
نویسنده: لین آبرامز
Lynn Abrams
مترجم: علی فتحعلی آشتیانی

ما در تاریخ شفاهی، بر خلاف سایر شیوه‌های تحقیقات تاریخی، با انسان‌های زنده ارتباط برقرار می‌کنیم. شاید این موضوع آنقدر بدیهی به نظر بیاید که تکرارش لازم نباشد، اما همواره باید به یاد داشته باشیم که ما با مردم واقعی طرف هستیم: یعنی پژوهشگری که طرح سؤال می‌کند و پاسخگویی که نهایت تلاش خود را برای پاسخ به سؤالات او به کار می‌بَرَد؛ بی‌همتاییِ تاریخ شفاهی دقیقاً از همینجا ناشی می‌شود. تمام صفاتی که وجه متمایز تاریخ شفاهی را تشکیل می‌دهند ریشه در همین یک عنصر دارند. تبدیل مردم به «منبع مستند» پیچیدگی‌های عجیبی را به وجود می‌آورد که تحلیل و تفسیر مخصوصی را می‌طلبند. اکنون باید پرسید که آن خصیصه‌های ممتاز و متمایزکننده چیست؟ نخست آنکه در تجزیه و تحلیل ابعاد مختلف یک انسان، یک سند مکتوب، یک یادگاری مادی یا یک انگارة تصویری/دیداری نمی‌توان همه را به یک چوب راند. با وجودی که می‌توان سؤالات مشابهی را دربارة موضع سوژه (کیستی تولیدکننده منبع)، شرایط منجر به تولید (چرایی تولید منبع) و مخاطبان هدف پرسید، با این حال، مورخی که بهره‌برداری از منابع تاریخ شفاهی به انتخاب او بستگی دارد، متوجه می‌شود که زمینِ زیر پای او با زمینِ زیر پای همقطارش فرق می‌کند زیرا همقطار او بر اسناد مکتوب یا چاپی اتکاء دارد، خواه اسناد دولتی، منشورات، عکس‌ها یا یادگاری‌ها و زیرا تاریخ شفاهی در ذات خود یک فرایند گفتگومحور (1) است؛ مکالمه‌ای در زمان واقعی و بین یک مصاحبه‌گر و راوی واقعی، و سپس بین راوی و مؤلفه‌ای که نام گفتمان بیرونی یا فرهنگ برازندة آن است. در پیامد این مکالمه‌ها-مکالمه‌ای که بر زبان جاری می‌شود و مکالمه‌ای که در خودآگاه راوی صورت می‌گیرد (یعنی فرایندی که راوی بی‌سر و صدا به سؤالات پژوهشگر می‌اندیشد و پاسخ مناسب را برای آنها پیدا می‌کند) مورخ با مجموعه‌ای از عناصر مواجه می‌شود. مورخی که هدفش دستیابی به یک تفسیر هدفمند و عمیق از مصاحبه است باید به همه این موارد توجه نماید.
پورتلی شش عنصر را به قرار زیر شناسایی نموده که منابع تاریخ شفاهی به واسطة وجود آنها «اصالتاً» از «سایر منابع تاریخی» متمایز می‌شوند: شفاهیت، (2) روایت، ذهنیت، اعتبار،(3) پدیدآورندگی(4) و عینیت.(5) بسیاری از نظریه‌پردازان می‌توانند عناصر دیگری مانند کنش‌مندی،(6) تغییرپذیری(7) و تشریک مساعی(8) را نیز بیفزایند. در ادامه تا حدودی از مسیر نقشة پورتلی جلو خواهم رفت.
شفاهیت
سر و کار تاریخ شفاهی با کلام شفاهی است لذا تحت فرمان شفاهیت نفس می‌کشد. اهمیت مضاعف واج‌نگاری و همچنین سهولت کار با متن مکتوب در قیاس با مصاحبة ضبط‌شده غالباً موجب فراموشی این کیفیت یا بایگانی شدن آن در پسِ ذهن می‌شود. دانشورانِ حوزة سنت‌های شفاهی-مانند داستان‌گویی، قصه‌های عامیانه و از این قبیل- همواره به شفاهیت، شکل و ضرباهنگ افعال گفتاری(9) -توجه جدی مبذول داشته‌اند، زیرا این مؤلفه‌ها قادرند ویژگی‌های مهم داستان مانند محتوا، شیوه نقل و بستر فرهنگی تولید آن را بر ما آشکار نمایند. مورخان شفاهی در غالب اوقات، آنطور که باید، نسبت به شفاهیتِ کلام ضبط‌شده جدی نبوده‌اند. در بیان علت این نقیصه باید گفت که ما از قدیم‌الایام مصاحبة تاریخ شفاهی را صرفاً به چشم وسیله‌ای برای دسترسی به اطلاعات می‌پنداشتیم تا ابزاری برای اندیشه دربارة اهمیت کلام کسی که «در رویدادی در گذشته حضور داشته است» یا سنت شفاهی نیاکانش را به ما منتقل می‌سازد.
البته برخی از منابع غیر شفاهی(10) مانند گزارش پرونده‌های محاکم و شهادت‌های حقوقی(11) که مورد استفاده و استناد مورخان قرار گرفته‌اند، در واقع سخنان یا کلام شفاهی شهود و متهمان یا به عبارت دیگر، ادله و اقاریری ثبت‌شده توسط منشی دادگاه بوده‌اند. طبیعتاً این اقاریر و شهادت‌ها کلمه به کلمه و با وفاداریِ صد در صد به افعال گفتاری در دادگاه استنساخ نشده‌اند؛ اسنادِ منتجه صرفاً نسخة باواسطه و غالباً سبک‌آلود(12) یا کلیشه‌ایِ گفته‌هاست به طوری که روح شفاهیت از اصلِ اظهارات گریخته است. ارائه مثالی از شهادت یک شاهد عینی در دادگاهِ رسیدگی به پروندة قتل یک کودک اسکاتلندی در سال 1854 به تفهیم مطلب کمک می‌کند. متن شهادت متعلق به زنی از کارگران روستایی منطقة شِتلند اسکاتلند است که به لهجه و گویش کاملاً متفاوتی سخن می‌گفته است. در سند باقیمانده از این پرونده چنین می‌خوانید:
«رفتم به اتاقش تا ببینمش، توی رختخواب دراز کشیده بود و خیلی ضعیف به نظر می‌آمد. ازش پرسیدم چی شده که گفت اون روز خیلی کار کرده بود و سرما هم خورده بود و حال خوشی نداشت. از حرف‌هاش و رنگ و روش دیگه شکی برام باقی نموند که حرف‌هایی که دربارة زایمانش می‌گفتند درست بوده... من که خودم خانواده داشتم با حرف‌هاش قانع شدم و ظاهرش هم نشون می‌داد که بارش رو زمین گذاشته اما حالا زودتر از وقتش زاییده بود یا نه نمی‌دونستم.»(13)
از قطعه فوق می‌توان فهمید که صدای خاص و متمایز این شاهد به احتمال زیاد خنثی نوشته شده-یعنی گویش‌هایش را به لهجه استاندارد انگلیسی و الفاظ حقوقی برگردانده‌اند به نحوی که دیگر شباهتی به اصل کلماتش نداشته و سبک و آهنگ کلام او از بین رفته است. در جایی که منشی دادگاه کوشیده تا در ثبت نقل قول غیر مستقیم سخنان او وفاداری را رعایت کند، شفاهیت مواجهه شاهد با متهم پرونده به خوبی برای خواننده مطلب قابل لمس است. در اینجا به یکی از دادگاه‌های بخش داندی(14) در سال 1891 می‌رویم و و شهادت زنی را می‌خوانیم که ماجرای گفتگوی خود با خدمتکار خانه‌اش را تعریف می‌کند؛ موضوع پرونده مربوط به بارداری خدمتکار است:
«به‌اش گفتم:«لیزی عزیزم، چِت شده؟-از قیافه‌ات پیداست حامله‌ای.» دستاش رو روی شکمش کشید و گفت:«من هیچ طوریم نیست.» به‌اش گفتم:«سعی نکن انکار کنی. تا ابد که نمی‌تونی قایِمِش کنی-قیافه‌ات داد می‌زنه پا به ماهی» و خلاصه انقدر پاپیچ‌اش شدم تا به‌ام بگه بالاخره کِی وضع حمل می‌کنه چون توی اتاق خوابش تنها بود و همین هم من رو نگران می‌کرد. یه خورده ساکت موند و بعدش گفت:«مگه چی میشه؟» (منظورش تنها خوابیدن تو اتاق خواب بود)، «تنهام بذار، خودت رو به زحمت ننداز، عصبانی هم نشو.»(15)
شناخت خصوصیات گفتار راوی در این قطعه راحت‌تر صورت می‌گیرد. مؤلفه‌های شفاهیت عبارتند از: ضرباهنگ، فراز و فرود، تکرار، آهنگ، استخدام گونه‌های کلامی خاص مانند حکایت یا نقل قول غیر مستقیم، کاربرد گویش، و همچنین حجم صدا، لحن و سرعت گفتار. پورتلی خاطرنشان می‌سازد که در صورت بی‌توجهی به این ویژگی‌ها «محتوای عاطفی گفتار خنثی می‌شود و عینیت و سردی سند مکتوب بر آن غلبه می‌کند».(16) غفلت از شفاهیتِ منبع تاریخ شفاهی به هیچ وجه پذیرفته نیست، زیرا مثل اسناد حقوقی و غیر حقوقی تبدیل به موجوداتی خنثی و بی‌روح می‌شوند. به همین علت است که باید در واج‌نگاری گفتارهای شفاهی نهایت دقت را به کار برد هر چند که در این صورت هم نهایتاً تقلید هنرمندانه‌ای از اصل مصاحبه ارائه شده است.

1-dialogic
2-orality
3-credibility
4-authorship
5-Portelli, ‘What Makes Oral History Different’. He gives slightly different names to some of these elements.
6-performativity
7-mutability
8-ocollaboration
9-speech act
10-non-oral sources
11-legal depositions
12-stylized
13-Shetland Archives, AD 22/2/1/55: Agnes Hawick, child murder or concealment of pregnancy, 25 May 1854.
14-Dundee
15-National Archives of Scotland, AD 14/91/169: Precognition: Elizabeth Brymer-High Court Dundee, 1891.
16-Portelli, ‘What Makes Oral History Different?’, p. 48.