تاریخ شفاهی تاریخی در دسترس و میان مردم است

در سیزدهمین کارگاه یک روزه آموزش تاریخ شفاهی دفاع‌مقدس در استان کرمانشاه محسن غنی‌یاری، پژوهشگر درباره اینکه چطور می‌توان تاریخی متقن و به دور از آلایش نوشت، اظهار داشت: «همه مورخان معتقدند که برای نوشتن تاریخ نیازمند سند هستیم. بر همین مبنا مرکزملی اسناد دفاع مقدس در بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس شکل گرفت. و وظیفه اش شناسایی، گردآوری، ساماندهی و بایگانی و خدمت‌رسانی و انتشار اسناد تاریخی است و بعد از آن در پی خدمت‌رسانی برای استفاده محققان و پژوهشگران تاریخی این اسناد در اختیار آنها قرار می‌گیرد.»
به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران؛ سیزدهمین کارگاه یک روزه آموزش تاریخ‌شفاهی دفاع‌مقدس، روز چ‌هارشنبه(30شهریور ماه) با حضور محققان و نویسندگان حوزه جنگ‌ تحمیلی، در استان کرمانشاه برگزار شد. «علیرضا کمری» صاحب‌نظر حوزه اسناد و پژوهش دفاع‌مقدس، «علی فروزفر» استاد رشته علوم ارتباطات، «محسن غنی یاری» پژوهشگر و صاحب نظر در عرصه تاریخ انقلاب و دفاع مقدس، در این نشست سخنرانی خواهند کردند.
سردار ویسی، مدیر کل بنیاد حفظ آثار ونشر ارزش‌های دفاع مقدس استان کرمانشاه آغاز شد و در ادامه سرهنگ کاظم فرامرزی، رئیس مرکز ملی اسناد و کتابخانه دفاع‌نقدس با اشاره به روند برگزاری کارگاه‌‌های تاریخ شفاهی در استان‌ها و بازتاب و تاثیرات این کارگاه‌‌ها اظهار داشت: «ورود به عرصه تاریخ شفاهی یکی از روزنه‌‌های امیدی است که می‌تواند حقیقت و رویداد‌های مهم تاریخ را روشن کند. گام نهادن در احیای فرهنگ تاریخ 8 سال جنگ تحمیلی حرکتی عظیم و ماندگار برای آیندگان است. در این راستا سند و ظرفیت‌‌های مردمی که نقش بسزایی در آن دوران داشتند، بسیار تاثیرگذار بوده و هست. بنابراین باید برای جلوگیری از دست دادن این ظرفیت‌‌های تاریخی که هرکدام خاطرات و گفته‌‌های نابی درباره تاریخ دفاع‌مقدس دارند برایمان حائز اهمیت است.
 محسن غنی یاری، پژوهشگر، تاریخ را کالبد شکافی حیات اجتماعی بشر نامید و خاطر نشان کرد: «اگر این تعریف را مبنا قرار دهیم هرچه آن واقعه و رخداد بزرگ‌تر و مهم‌تر و تاثیرگذار تر باشد، کالبد شکافی آن واقعه به خودی خود سخت تر است و نیازمند پژوهش بیشتری است.»
وی افزود: «در ایران واقع‌های در سال 57 رخ داد به نام انقلاب اسلامی؛ نظریه پردازان علوم سیاسی و روابط امور بین الملل آن دوره را دوره یا عصر پایان انقلاب نام گذاشته بودند. یعنی انقلاب اسلامی‌زمانی پیروز شد که به نقل از نظریه‌پردازان علوم سیاسی و روابط امور بین الملل عصر پایان انقلاب‌ها بود. امام درباره انقلاب واژه‌ای به کار بردند و گفتند پیروزی انقلاب اسلامی ‌ایران معجزه قرن بود. در پی انقلاب اسلامی‌جنگ 8 ساله که ما از آن به عنوان «دفاع مقدس» یاد می‌کنیم اتفاق افتاد. این دو واقعه مهم تاریخ ایران، منطقه و بلکه جهان را دچار دگرگونی کرد. برای آن که تاریخ این دو واقعه بزرگ را بدانیم، پژوهش و تلاش بیشتری را می‌طلبد. نکته دیگر اینکه ما برای حفظ هویت فرهنگی خودمان و انتقال این هویت به نسل بعد نیازمند شناخت دقیق این تاریخ هستیم. بنابراین در پی این هستیم که تاریخ دفاع مقدس را به درستی بشناسیم و به دقت به نسل دیگر منتقل کنیم. این وظیفه انسانی و ملی ما است.»
غنی‌یاری با اشاره به اینکه چطور می‌توان تاریخی متقن و به دور از آلایش نوشت، تصریح کرد: «همه مورخان معتقدند که برای نوشتن تاریخ نیازمند سند هستیم. بر همین مبنا مرکزملی اسناد دفاع مقدس در بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس شکل گرفت و وظیفه‌اش شناسایی، گردآوری، سامان دهی و بایگانی و خدمت‌رسانی و انتشار اسناد تاریخی است و بعد از آن در پی خدمت‌رسانی برای استفاده محققان و پژوهشگران تاریخی این اسناد در اختیار آنها قرار می‌گیرد.»
وی درباره نسبت سند با کارگاه تاریخ شفاهی خاطر نشان کرد: «در تاریخ نگاری سنتی سند تنها به کاغذ اطلاق می‌شد، الان هم بسیاری از اساتید تاریخ در استان ‌ها وقتی کلمه سند به کار می‌برند، کاغذ را ارده می‌کنند. در این تعریف بقیه موارد مانند صوت و فیلم و عکس دیگر سند نیستند و عنوان شواهد شفاهی نام می‌گیرند. اما در تاریخ نگاری امروز که در دانشگاه ‌ها نیز غلبه پیدا کرده سند یعنی هرچیزی که ما را به دریافت حقیقتی از واقعه تاریخی رهنمون کند. حال، تاریخ شفاهی؛ تاریخی که اطلاعات ورودی‌اش شفاهیات باشد یا به عبارتی سند شفاهی باشد؛ تاریخ شفاهی نام دارد. منظور از تاریخ شفاهی تاریخی نیست که شفاهی باشد؛ تاریخ شفاهی را می‌توان در فیلم و نوار و عکس و کتاب نیز ارایه داد. بسیاری از رمان‌نویسان، و داستان‌پردازان از همین خاطرات شفاهی آثار ادبی فاخری در حوزه داستان و رمان تولید می‌کنند، اما این آثار تاریخ نیستند. تاریخ شفاهی یعنی خاطره به گون‌های دقیق گرفته شود که تاریخ شفاهی نام بگیرد. بنابراین هرچه خاطره دقیق‌تر و منظم‌تر باشد به سند شفاهی نزدیک تر است.»
غنی‌یاری درباره و برتری تاریخ شفاهی به تاریخ مکتوب اظهار داشت: «تاریخ شفاهی، تاریخی از تولید به مصرف است در حالی که اسناد مکتوب به سادگی در دسترس نیستند و ارایه آنها با تاخیر یوده و اسناد رسمی و دولتی هستند که با شرایط ویژ‌های در اختیار پژوهشگر قرار می‌گیرد. تاریخ شفاهی تاریخی در دسترس و در میان مردم است.»
در ادامه این کارگاه «علی فروزفر» استاد رشته علوم ارتباطات، دامنه تاریخ شفاهی را بسیار گسترده دانست و گفت: «تمام سازمان‌ها و نهاد‌‌ها می‌توانند تاریخ شفاهی و عملکرد خود را از آغاز بنویسند. تاریخ شفاهی قرار نیست همیشه به صورت صوت و شفاهی بماند. روزی این پیام ‌های شفاهی اول به صورت مکتوب بدون روتوش، مکتوب می‌شوند و بعد برای چاپ و انتشار مکتوب شوند. بنابراین تاریخ شفاهی از لحاظ ماندگاری دست کمی‌از تاریخ مکتوب نخواهد داشت. اما صدا و لحن مصاحبه‌شونده در تاریخ شفاهی محفوظ است.
فروزفر در ادامه درباره فنون و مهارت‌‌های مصاحبه، زمان و مکان و موقعیت‌ها، سوالات، نحوه ارتباط برقرارکردن با مصاحبه شونده، ایجاد اطمینان و اعتماد، نگاه ریزبین و جزئی‌نگری صحبت کرد.
علیرضا کمری، صاحب‌نظر حوزه اسناد و پژوهش دفاع‌مقدس یکی دیگر از سخنرانان این نشست اظهار داشت: «زمانی که کلمه جنگ را می‌شنویم بلافاصله تعبیر دفاع مقدس در ذهن ما می‌آید. این رویداد اساساً برای ما یک رخداد فرهنگی بوده است. حدود 8 هزار و اندی کتاب تا کنون درباره جنگ چاپ شده و به طور قاطع اغلب این کتاب ‌ها در حوزه ادبیات شکل گرفتند. زمانی که درباره آثار مکتوب جنگ حرف می‌زنیم خواه ناخواه ذهنمان متواتر می‌شود به سمت ادبیات.»
وی در ادامه گفت: «مثلاً وقتی شعر جنگ را، که چهره اعلا ارجح در ادبیات ماست، به لحاظ بسامد کلمات بررسی کنیم، می‌ببینیم چه تعداد کلمه شهید و ش‌هادت و امام حسین در میان کلمات و مضامین آن به کار رفته است. ادب تعلیمی ‌و اعتقادی زمانی که مصرف روز پیدا می‌کند صورت حقیقی هم پیدا می‌کند در واقع شعر جنگ ما هم تعلیمی ‌بوده و هم برانگیزاننده. ما در میان رشته‌‌های علمی‌و دانشگاهی رشته ‌های با عنوان مطالعات اقتصاد جنگ نداریم، علوم سیاسی معطوف به جنگ نداریم. مقاله ‌هایی نوشته شده اما هنوز ابعاد دیگر جنگ غیر از ادبیات کاربرد تعلیمی ‌ندارند. بنابراین ادبیات، دفاع مقدس اندک اندک به سمت مطالعات تاریخی سوق داده می‌شود.»
کمری تصریح کرد: «گستردگی گستره ادبیات جنگ و دفاع مقدس که وجه اعلم این پدیده است یک صورت همگانی پیدا کرده است. چه چیز باعث می‌شود که توده مردم وارد عرصه تولید ادبیات بشوند. شاید تحت عنوان جمهوریت ادبی بتوان از این پدیده نام برد. یعنی کسانی که گمان نمی‌کردند که نام شان به صورت چاپ شده بر روی جلد کتاب بیاید، خاطره‌ای گفته اند که مکتوب شده است. بنیاد و ژرفای هستی بخش دفاع مقدس «خاطره» است. منتها مقصود من از «خاطره»، کتابِ خاطره نوشته و خاطره گفته نیست. بلکه کلیات مفهوم خاطره مد نظرم است. ادبیات ما یک ادبیات خاطره گرا است. تمامیت ادبیات جنگ و دفاع مقدس بر مفهوم هستی بخش کلی خاطره شکل گرفته است. چرا که جان‌مایه و بطن و بن‌مایه ادبیات جنگ، «خاطره» است. حدود 2 هزار اندی عنوان کتاب ذیل خاطرات جنگ قرار می‌گیرند. در نهضت خاطره گویی و خاطره نویسی می‌توانیم از این عرصه ادبی یاد کنیم. چرا که یک ماجرا ادبی در ایران شکل می‌گیرد. خاطرات جنگ بسیار متعدد و متنوع‌ هستند و از ارزش‌‌های متفاوت برخوردارند و براساس موضوع و مضمون دارای اهمیت هستند.»
وی در پایان درباره تفاوت بین خاطره و تاریخ شفاهی گفت: «خاطره آن طور که ما سرکار داریم در دنیای ادبیات شکل می‌گیرد و تاریخ شفاهی با نگاه تاریخ شناختی باید نگاشته شود. بحث درباره تاریخ شفاهی بحث درباره تاریخ به ماهُوَ تاریخ است. این بحث با معرفت و شناخت تاریخی امکان‌پذیر است. واقعه تاریخی روند و روال خاصی را دنبال می کند. زمانی که حرف از تاریخ می‌زنیم مقصود رخداد و گزارش رخداد است.»

گزارش از: فاطمه نوروند