گزارشی از چهارمین نشست تخصصی و کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی(2)

بسمه‌تعالی

 چهارمین نشست تخصصی و کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی

 در سال 1383 اولین نشست تخصصی و کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی ایران به همت گروه تاریخ دانشگاه اصفهان برپا گردید در حالی که به‌غیر از اساتید دانشگاه اصفهان مراکز معدودی چون دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران در آن حضور داشتند[1] و دست‌اندکاران امر تاریخ شفاهی به بحث و اداره‌ی کارگاه آموزشی پرداختند. این حرکت گروه تاریخ دانشگاه اصفهان زمینه بحث را برای جلسات بعدی با حضور اساتید دیگر شفاهی کار مهیا ساخت و دو نشست دیگر در دانشگاه اصفهان برگزار گردید.

در همین حال به همت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران از اسفند ماه سال 1385 نخستین همایش تاریخ شفاهی ایران نیز برپا گردید و در این همایش هم تعدادی از شفاهی کاران به‌ویژه شفاهی کاران آستان قدس رضوی به ارائه مطالب و یافته‌های علمی خود پرداختند.[2]

با این حال چهارمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی در حال و هوایی و برنامه‌هایی کاملاً متفاوت با مدیریت و اجرای مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری و همکاری گروه تاریخ دانشگاه اصفهان در ششم و هفتم اسفند 1386 برپا گردید.

مدیریت علمی این همایش تخصصی با استاد علیرضا کمری محقق و پژوهشگر صاحب نام عرصه خاطره و خاطره‌نویسی و مباحث نظری آن[3] و مدیریت اجرایی آن برعهده جناب محسن کاظمی بود. حضور این دو چهره مطرح و مطلع برنامه‌های همایش را هم از منظر علمی و هم از منظر اجرایی در جایگاه منحصربفردترین همایش قرار داد که تاکنون نگارنده در آن شرکت داشته است. نه از نان قرض دادن اعضای علمی فلان مرکز و بهمان دانشگاه و نه از رفیق‌بازی‌های متداول در همایش‌های روزمره خبری بود.

شورای سیاست‌گزاری همایش متشکل از علیرضا کمری، سعید فخرزاده، دکتر کجباف و محسن کاظمی بودند که با برپایی جلساتی چند شالوده و ارکان همایش را مهیا ساختند. اعضای علمی همایش هم عبارت بودند از استاد کمری، دکتر کجباف، دکتر نورایی، جناب رسولی‌پور، دکتر دهقان‌نژاد، جناب ابوالفضل حسن‌آبادی و نگارنده، که به غیر از بنده دیگر بزرگواران اعضای کمیته علمی از صاحب‌نظران عرصه اندیشه و عمل در حوزه تاریخ شفاهی به حساب می‌آیند.

مدیریت اجرایی همایش با هماهنگی کامل با مدیریت علمی ترتیبی اتخاذ نموده بود که فراخوان شرکت در همایش به افراد شناسایی شده فعال در این عرصه و مراکز متولی این کار ارسال گردیده بود ادامه ارتباط چه به عنوان شرکت‌کننده با ارائه مقاله یا بدون مقاله منوط به تکمیل فرم مخصوصی بود که برای همین منظور طراحی گردیده بود. در همین فرم محلی برای نگارش چکیده مقاله به همراه سوابق علمی و پژوهش متقاضی محلی در نظر گرفته شده بود. از دیگر ابداعات این همایش تخصصی ارسال مقالات به صورت فایل تایپ شده برای دبیرخانه همایش و ارسال همزمان آن به ارزیابان و اعضای کمیته علمی که در تهران، اصفهان و مشهد ساکن هستند، بود. برگه‌ای که برا یارزیابی طراحی شده بود به صورت مختصر و مفید نظر ارزیاب پیرامون مقاله را انعکاس می‌داد، که کدام مقاله برای ارائه، چاپ و یا هیچ کدام مناسب است.

با شناسایی خوبی که صورت گرفته بود بیش از پنجاه مقاله از محققان و شفاهی‌کاران به دبیرخانه ارسال شد پس از ارزیابی و بررسی مقالات توسط اعضای کمیته علمی ارزیابی نهایی مقالات براساس ارزیابی‌های قبلی توسط دبیر علمی‌ همایش صورت گرفت و برنامه نهایی همایش بعد از برگزاری جلسه شورای سیاست‌گذاری تدوین گردید.

نحوه برگزاری جلسه همایش هم با نوآوری و تجربه جدیدی همراه بود که از دقت‌نظر شورای سیاست گزاری همایش ناشی بود. برنامه در دو روز دوشنبه و سه‌شنبه 6 و 7 اسفند در چهار جلسه کاری در هر جلسه علاوه بر رئیس جلسه که تنظیم وقت و مراعات نظم جلسه را برعهده داشت کارشناس هم در کنار سخنرانان حضور داشت. انتخاب رئیس جلسات و کارشناسان با رعایت تناسب و ارتباط آنها با تاریخ شفاهی و موضوع محوری جلسه بود چهار کارشناس جلسه از اعضای کمیته علمی بودند که اشراف نسبی به مقالات داشته پس از ارائه مقاله پژوهشگران به تشریح و توضیح و اظهارنظر کارشناسی در مورد مقاله ارائه شده و ویژگی‌های آن می‌پرداختند.

در این همایش برعکس همایش‌های دیگر اعضای کمیته علمی جز دبیر علمی که گزارشی مختصر در ابتدا و انتهای همایش ارائه داد هیچ یک به ارائه مقاله نپرداختند تا فرصت کافی برای ارائه مباحث شفاهی‌کاران دیگر فراهم باشد.

درهر جلسه کاری چهار سخنران در جایگاه خود قرار می‌گرفتند و در ابتدای جلسه در پوشه‌هایی برای درج سئوال از هر سخنران تحویل مدعوین شده بود و پس از پایان سخنرانی‌های جلسه که برای هر کدام بیست دقیقه در نظر گرفته شده بود سئوالات جمع‌آوری شده از میان حضار توسط رئیس جلسه و کارشناس جلسه قرائت و سخنرانان می‌بایست به آن پاسخ دهند به عبارت دیگر در پایان هر جلسه میزگردی با پرسش‌های شرکت‌کنندگان برپا می‌شد که در حکم کارگاه آموزشی تخصصی بود.

جلسه اول با قرائت قرآن و گزارش دبیر جلسه آقای کمری آغاز گردید. رئیس جلسه اول سرکار خانم شفیقه نیک‌نفس و کارشناس جناب آقای مرتضی رسولی‌پور بودند که از چهره‌های مشهور شفاهی کار به حساب می‌آیند. در اولین جلسه مقاله «ریخت‌شناسی مصاحبه» توسط آقای غلامرضا عزیزی، «مفهوم و ماهیت مصاحبه در تاریخ شفاهی» توسط آقای مهدی کاموس؛ «تنگناها و ناگزیرهای مصاحبه‌گر در مصاحبه شفاهی» توسط خانم پیمانه صالحی فشمی؛ و مقاله «بایدها و نبایدهای مصاحبه با بانوان» توسط سرکار خانم شکوه‌سادات سمیعی ارائه گردید ضمن اینکه گزارشی هم توسط خانم لیلا محمدی از مصاحبه‌گران دفتر ادبیات انقلاب اسلامی بانوان «تجربه من» نیز ارائه شد. در این جلسه بیشتر انجام مصاحبه با بانوان مد نظر بود.

جلسه دوم که بعدازظهر ششم اسفند در ساختمان حوزه هنری از ساعت 14 شروع به کار کرد رئیس جلسه جناب هدایت‌الله بهبودی و کارشناس جلسه رحیم نیکبخت بودند آقای دکتر ملایی مقاله‌ای با عنوان «نقد و تحلیل داده‌های مصاحبه» ارائه داد و به مباحث نظری و اعتباری مصاحبه پرداخت. آقای محمد کمال ناصری مقاله خود با عنوان «اهمیت مصاحبه در تاریخ شفاهی»؛ آقای سعید اسدی مقاله «نقد بر روایی مصاحبه در تاریخ شفاهی» و آقای مجید جعفری لاهیجانی مقاله جالب خود با عنوان «یک تجربه؛ مصاحبه‌های تاریخ شفاهی هنر انقلاب» را ارائه دادند مطالبی که سخنرانان در زمان ارائه موفق به بیان آن نشده بودند در فرصت تعیین شده پرسش و پاسخ به آن پرداختند از آن جمله مطلب مهمی که آقای کمال ناصری با عنوان هنر خوب گوش دادن و نقش آن در تاریخ شفاهی بیان کرد.

جلسه سوم با ریاست آقای دکتر علی‌اکبر کجباف رئیس دانشکده‌ ادبیات دانشگاه اصفهان و کارشناسی دکتر مرتضی نورایی در صبح روز سه‌شنبه 7 اسفند برپا شد در این نشست چهار مقاله به ترتیب مقاله اول«داده‌های حاصل از مصاحبه» مقاله دوم «تحلیلی بر روش‌شناسی کمی و کیفی در تاریخ شفاهی» مقاله سوم «مشکلات و تنگناهای مصاحبه‌گر در تهیه تاریخ شفاهی» و مقاله چهارم «درآمدی بر نظام حقوقی مصاحبه در تاریخ شفاهی» توسط آقایان دکتر سیدابوالفضل رضوی، آقای دکتر ابراهیم عباسی، آقای یعقوب توکلی ارائه شد. سمت و سوی مقالات ارائه شده در این جلسه بیشتر به مباحث نظری و حقوقی مصاحبه‌ها معطوف بود.

جلسه آخر به ریاست جناب آقای سیدقاسم یاحسینی و کارشناسی جناب ابوالفضل حسن‌آبادی و با سخنرانی آقایان نصرالله محمودزاده، مرتضی میردار، حمید داودآبادی، محمود حکیمی‌ ادامه پیدا کرد عنوان مقالات ارائه شده در این قسمت به ترتیب: «تعاملات مصاحبه‌گرا و مصاحبه شونده در تاریخ شفاهی»؛ «مراحل انجام مصاحبه از دیدار نخست تا پایان مصاحبه»؛ «مصاحبه و تاریخ شفاهی با نگاهی بر ثبت خاطرات»؛ «چهل سال تجربه در مصاحبه» بودند در این نشست سمت و سوی بیشتر مقالات ارائه تجربیات مصاحبه در عرصه تاریخ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس بود.

این نشست تخصصی خلاف دیگر همایش‌ها جنبه تبلیغاتی رسانه‌ای نداشت و هدف آن گردآمدن شفاهی‌کاران و تعامل صاحبان اندیشه و تجربه در این عرصه بود. دو بسته برای هر شرکت‌کننده در نظر گرفته شده بود در بسته اول علاوه بر برگه‌های اظهارنظر و نگارش سئوالات هر جلسه به تفکیک جزوه‌ای حاوی خلاصه مقالات، جزوه  دیگر شامل سه مقاله با عناوین «راهنمای گام به گام تاریخ شفاهی» نگارش امیرمسعود شهرام‌نیا و سعیده یراقی اصفهانی؛ «بایدها و نبایدها در تاریخ شفاهی» نگاشته عباس آقایی کارشناس معاونت ضبط تاریخ شفاهی مرکز اسناد و «تاریخ شفاهی در گفتگو با دونالدرتیج» ترجمه و نگارش کریم جعفری مدیر گروه تدوین خاطرات و اسناد معاونت پژوهشی مرکز اسناد. بسته دوم بسته فرهنگی ارزشمندی شامل هدایایی از آثار منتشر شده در حوزه تاریخ شفاهی از سوی مراکز شرکت‌کننده در این همایش بود.از جمله : خاطرات عزت‌شاهی، تاریخ شفاهی ارتش در انقلاب اسلامی، تاریخ شفاهی در ایران، ویژه‌نامه تاریخ شفاهی مجله زمانه و گنجینه اسناد و چند کتاب ارزشمند دیگر.

 علاوه بر دفتر مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری و دانشگاه اصفهان، سایر مشارکت‌کنندگان در همایش عبارت بودند از: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی، خانه کتاب سازمان کتابخانه‌ها و موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.

از دیگر امتیازات این نشست تخصصی ارائه گواهی حضور و تدریس به مدعوین و سخنرانان به امضای ریاست دانشکده ادبیات دانشگاه اصفهان دکتر کجباف و ریاست مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری مرتضی سرهنگی در پایان همایش بود. انتشار مجموعه مقالات همایش هم با پیگیری دبیر علمی همایش در حال آماده سازی برای انتشارات است؛ که با انتشار آن بخشی از خلاءهای نظری و عملی عرصه تاریخ شفاهی و مصاحبه رفع خواهد گردید.

رحیم نیکبخت

[1]. برای اطلاع از گزارش آن ر. ک. به: «گزارش از برگزاری سمینار و کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی از سوی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان 24 و 25 اردیبهشت 1383» به قلم علی قربانی، فصلنامه تاریخ معاصر ایران، س 8 شماره 29، بهار 1383، صص 366ـ 349

[2]. ر. ک. به: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شهریور 1385، صص 106ـ 104

[3]. ر. ک. به: زمانه ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر، سال چهارم، شماره‌ی 34، تیرماه 1384، «گفتگو با علیرضا کمری»