کارگاه «ظرایف و تکنیک‌ها، از مصاحبه تا تدوین»

نگارش خاطرات، به جریان زندگی نزدیک باشد

احمدرضا امیری سامانی

14 شهریور 1397

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، چهارشنبه چهاردهم شهریور 1397، به همت واحد آموزش و پژوهش حوزه هنری استان اصفهان و با حضور مرتضی سرهنگی، مؤسس دفتر ادبیات و هنر مقاومت و ساسان ناطق، نویسنده، کارگاه یک‌روزه و تخصصی «ظرایف و تکنیک‌ها، از مصاحبه تا تدوین» در خانه هنرمندان حوزه هنری اصفهان تشکیل گردید.

در جلسه اول این کارگاه که از ساعت ۹ تا ۱۰ و ۳۰ صبح طول کشید، مرتضی سرهنگی به مرور اصول و جزئیات مصاحبه در تولیدات ادبیات پایداری پرداخت. در این جلسه که جمعی از نویسندگان، مصاحبه‌گران و راویان دفاع مقدس اصفهان شرکت داشتند، سرهنگی با اشاره به اینکه اصفهان با داشتن سه لشکر فعال در دفاع مقدس، استعدادهای بالقوه بزرگی در زمینه نگارش خاطرات دارد، از فعالان ادبیات پایداری درخواست کرد که با برپایی کارگاه‌های کوچک و بزرگ، این خاطرات را به عرصه قلم بکشانند.

تأکید سرهنگی در این جلسه بر این بود که کار از حالت تئوری به مرحله کارگاهی برسد. به گفته او، خاطرات جنگ را سرباز روایت می‌کند و وظیفه ما این است که با مهارت خود این خاطرات را از زبان سرباز راوی به ادبیات روان و جذاب تبدیل کنیم.

در مرحله بعد، سرهنگی سه ساختار کلی را با عنوان «بلوک» برای ثبت خاطرات مطرح و تشریح نمود: بلوک قبل از مصاحبه، بلوک حین مصاحبه و بلوک بعد از مصاحبه. درباره جزئیات قبل از مصاحبه، مواردی همچون همدلی با مصاحبه‌شونده، جمع‌آوری اطلاعات قبل از مصاحبه و ظرایف و تکنیک‌های آن تشریح شد.

درباره جزئیات و ریزمهارت‌های حین مصاحبه، سرهنگی از تفاوت‌های انواع مصاحبه و نحوه همدلی با مصاحبه‌شونده صحبت کرد. همچنین اشتباهاتی را که گاه مصاحبه‌گران انجام می‌دهند و باعث دل‌زدگی و خستگی راوی می‌شوند، به محققان متذکر شد.

قسمت آخر این مبحث به خلاقیت‌ها در روش تدوین مصاحبه و همچنین اشتباهات نویسنده در تدوین مربوط می‌شد. سرهنگی تأکید زیادی بر پختگی قلم و خلاقیت نویسنده در تدوین خاطرات داشت. او دراین رابطه مثال‌های زیادی آورد و از نویسندگان خواست، نگارش آنها به‌گونه‌ای باشد که خاطرات نگارش شده به جریان زندگی نزدیک باشد. سرهنگی افزود: هر چقدر این روایت به زندگی عینی نزدیک‌تر باشد خواندنی‌تر خواهد بود.

جلسه دوم این کارگاه به پرسش و پاسخ حاضران و مدرسان اختصاص داشت و تا ساعت ۱۲ ادامه یافت.

یکی از مهم‌ترین موضوع‌های مطرح شده در جلسه پرسش و پاسخ، نحوه دخالت لحن راوی و استفاده از عناصر داستانی در نگارش و روایت اثر بود. مرتضی سرهنگی جزئیات کلیدی لازم برای استفاده از لحن‌‌های مختلف در شرایط گوناگون را به شرکت‌کنندگان در کارگاه یک‌روزه و تخصصی «ظرایف و تکنیک‌ها، از مصاحبه تا تدوین» گوشزد کرد.

در جلسه سوم کارگاه که در ساعت 2 بعدازظهر آغاز شد، ساسان ناطق به بررسی ضعف‌ها و معضلات تهیه و تدوین آثار تاریخ شفاهی، خصوصاً در حوزه ادبیات پایداری پرداخت. ضعف خلاقیت، عدم استفاده از فنون نویسندگی و داستانی همچون تعلیق و شخصیت‌پردازی و فضاسازی، عدم همراهی و همدلی مصاحبه‌گر با راوی، آشنا نبودن به روش‌ها و فنون تحقیق، بی‌توجهی مصاحبه‌گر به زوایای ذهنی راوی و خاطرات وی، تمرکز صرف بر کمیت و تعداد مصاحبه‌ها به جای کیفیت آنها، در نظر نگرفتن ارزش‌های انسانی جنگ، عدم مطالعه متون تاریخی و ادبی، بی‌توجهی به فراز و فرود خاطرات که در نهایت معضل یکنواختی را به وجود می‌آورد، خوب نشنیدن و خون نگاه نکردن در مصاحبه و عدم توجه به حالات روحی و زبانِ بدن مصاحبه‌شونده، نداشتن خط مشی و برنامه برای مصاحبه و تفهیم نکردن محورهای آن برای راوی، عدم آشنایی مصاحبه گر با هنر پرداخت و نگارش تصویری وقایع و... از جمله معضلاتی بودند که ساسان ناطق بر آنها تأکید داشت.

جلسه پایانی این کارگاه، دو قسمت داشت. در قسمت اول شرکت کنندگان تجربه‌های خود را با مرتضی سرهنگی و ساسان ناطق به اشتراک گذاشتند و نقطه نظرات مدرسان را درباره آثار خودشان شنیدند. در قسمت دوم سرهنگی، مبحث تدوین خاطرات را به عنوان فصل ختام این کارگاه مطرح کرد. از نظر او مهم‌ترین کار در این بخش، فصل‌بندی و طبقه‌بندی اثر است. اگر کار مصاحبه‌ها و تدوین آنها از همان ابتدا به‌طور کلی طبقه‌بندی شود، نقاط ضعف و قوت اثر بهتر و سریع‌تر کشف می‌شوند و بعدها می‌توان این طبقه‌بندی را به فراخور نقاط اوج و فرود اصلاح نمود. این کار برای فکر کردن به یک پایان یا آغاز خوب و گیرا و ایجاد کشش در اثر بسیار مفید و ثمربخش خواهد بود.

وظیفه دیگر مصاحبه‌گر در جهت ارزشمند کردن اثر در حوزه تاریخ شفاهی و خاطره‌نگاری، جست‌وجو به دنبال خاطرات پرکشش و عاطفی در این طبقه‌بندی است. نکته‌ای که مرتضی سرهنگی از آن با عنوان «فلزات درخشان» خاطرات یاد نمود. کتاب حتماً نباید با تولد راوی آغاز و با مرگ یا شهادت وی به پایان برسد، تدوین‌گر می‌تواند با کمک گرفتن از این فلزات درخشان، شروع یا پایانی خوبی برای کتاب درنظر بگیرد و فصول کتاب را جابه‌جا کند. همین خلاقیت‌ها هستند که اثر را پرکشش و خواندنی می‌کنند.

او در ادامه متذکر شد که تفاوت ادبیات روایی با گزارش در همین نکته‌سنجی‌ها و ظرافت‌ها است. خاطرات جنگ قیمت تمام شده جنگ را برای ما بیان می‌کنند، قیمتی که در سختی‌های ناگفته رزمندگان در جریان نبرد، اسارت و شهادت خفته شده، قیمتی که در ارزش‌های عاطفی و اخلاقی دفاع و جنگ خفته است، اگر این ارزش‌ به خوبی برای مردم بازگو شوند دیگر کسی به کشوری که با این سختی‌ها حفظ شده، ظلم و خیانت نمی‌کند. این همان تفاوتی است که بین ثبت خام گزارش‌های جنگ و ثبت ادبی و عاطفی آنها وجود دارد.

از نظر سرهنگی و ناطق، مدرسان کارگاه، مهم‌ترین قدم در جهت رشد قلم و تربیت نویسنده در حوزه خاطره‌نگاری و تاریخ شفاهی، راه‌اندازی کارگاه‌های تدوین خاطره است، کارگاه‌هایی که تداوم داشته باشند و در نتیجه آنها نسلی از نویسندگان تازه‌نفس و فنی در این عرصه تربیت شوند. ساسان ناطق در این کارگاه همچنین گفت: مدت زیادی از پایان جنگ گذشته و در گذر این سال‌ها به بلوغ فرهنگی رسیده‌ایم؛ از مشخصه‌های دوران بلوغ فرهنگی این است که باید خاطرات سال‌های جنگ تحمیلی را فارغ از شور و هیجان و با تعقل و تسلط به مؤلفه‌های خاطره‌نویسی، بنویسیم. در این دوران، ادبیات جنگ نیازمند کلیشه، شعار و اغراق نیست. دارایی ملتی را که خوب جنگیده، باید با هنرمندی نشان دهیم. هنری را که از آن حرف می‌زنیم دو بخش است؛ هنر زیبا که به دنبال فهم و بیان بهتر است و هنر کاربردی یا متعهد که به دنبال تأثیرگذاری است. با این تعریف، آثار این دوره باید هم عناصر زیبایی‌شناسانه را داشته باشد و هم تاثیرگذاری را. اما مهم‌تر از همه آن است که نباید مخاطب را فراموش کنیم؛ چراکه نتیجه کارمان به دست خواننده می‌رسد و به نوعی یکی از سنجه‌های عیار کار، رضایت و همزادپنداری مخاطب است. ثبت خاطرات یکی از راه‌های مبارزه با فراموشی است؛ چرا که ماندگاری رویدادها به طول عمر آدمی است. هنر و ادبیات این امکان را در اختیار ما قرار می‌دهد که شیرینی پیروزی‌ها زیر دندان جامعه برود؛ در این صورت، این رویداد، برای ابد شیرین و تازه خواهد بود. خاطره، سرمایه سرباز است. اما وقتی به روی کاغذ می‌آید، می‌شود دارایی او، دارایی هم‌رزمان او و دارایی یک ملت. از مشخصه‌های اصلی ملتی که به بلوغ فرهنگی رسیده، این است که دارایی‌شان را که برای به‌دست آوردن آن تاوان سختی داده‌اند، پنهان نکنند.

کارگاه یک‌روزه و تخصصی «ظرایف و تکنیک‌ها، از مصاحبه تا تدوین» که در خانه هنرمندان حوزه هنری اصفهان تشکیل شده بود، در ساعت ۱۷ و ۳۰ دقیقه 14 شهریور 1397 به پایان رسید.