مصاحبه تاریخ شفاهی و ضرورت‌های آن - 11

توجیهات پیش از مصاحبه

حمید قزوینی

31 خرداد 1396

در یادداشت‌های گذشته تصریح شد که دو طرف مصاحبه باید یکدیگر را شناخته و درک روشنی از طرح مورد نظر داشته باشند. تا این شناخت حاصل نشده، نمی‌توان مصاحبه را آغاز کرد. به همین دلیل باید اهداف طرح و حدود موضوع‌ها و پرسش‌ها را مشخص کرده و پیش از مصاحبه درباره آنها با راوی به توافق رسید. در حقیقت یکی از وظایف مصاحبه‌گر این است که نگرانی‌ها و دغدغه‌های احتمالی راوی که ممکن است بر مصاحبه و کیفیت آن تأثیر بگذارد را برطرف کند. بسیارند افرادی که به دلیل محدودیت‌های قانونی، سیاسی، امنیتی، اجتماعی و فرهنگی، با موانع و چالش‌هایی مواجه‌اند و پیش از مصاحبه و به منظور پیشگیری از بروز مشکل باید برای این موضوع چاره‌اندیشی کرد. همچنین ضروری است راوی به صورت دقیق بداند که این طرح مربوط به یک نهاد پژوهشی و انتشاراتی بوده یا طرحی شخصی است.

از سوی دیگر، راوی نباید نسبت به موضوع مصاحبه دچار واگرایی باشد. گاهی به‌رغم مشاهدات مستقیم و دارا بودن اطلاعات مختلف، ممکن است به دلیل پاره‌ای مشکلات که در زمان رویداد و یا بعدها به وقوع پیوسته، وی دچار واگرایی و تغییر نگرش نسبت به موضوع شده و از آمادگی لازم برای انجام یک مصاحبه دقیق و واقع‌بینانه برخوردار نباشد. به همین دلیل نباید او را تحت فشار گذاشت و تا زمانی که نسبت به ضرورت مصاحبه توجیه نشده، باید از انجام مصاحبه اجتناب ورزید.

یکی دیگر از موضوع‌هایی که باید درباره آن راوی را توجیه کرد، نحوه طرح پرسش‌ها و پاسخ به آنهاست. یعنی راوی باید بداند که پرسش‌ها چگونه مطرح خواهد شد و پاسخ‌ها را چگونه باید بیان کند؟ از او بخواهید مطالب تخصصی را با ادبیاتی همه فهم بیان کند. همچنین در مواردی ممکن است افراد پاسخ‌ها را به صورت خلاصه و کلی بیان کنند و یا با استفاده از تک واژه‌هایی مانند بله و خیر و یا زبان بدن (حرکت دست و سر) سؤالات را پاسخ دهند که بالطبع چندان وافی به مقصود نیست . باید پیش از شروع مصاحبه او را توجیه کرد که در این زمینه چگونه عمل کند. همچنین ممکن است راوی از نظر شنوایی و بینایی و یا گفتار با محدودیت‌هایی مواجه باشد. در این زمینه هم باید از قبل توجیهات لازم مطرح شده و در باره نحوه انجام مصاحبه، دو طرف مصاحبه با هم به یک توافق روشن رسیده باشند.

بدیهی است در چنین شرایطی ممکن است راوی نیز توضیحات و توجیهاتی داشته باشد که باید به دقت آنها را شنید و ثبت کرد تا همه توصیه‌های احتمالی او در طول مصاحبه رعایت شود. باید به راوی کمک کرد تا نظرات و اولویت‌های خود را پیش از مصاحبه به صورت شفاف بیان کند. مثلاً محدودیت‌هایی در موضوع‌ها و پرسش‌ها و پاسخ‌ها مورد نظر اوست و یا درباره نحوه انتشار ممکن است دغدغه‌هایی داشته باشد. او باید بداند که گفت‌وگو با او یک مصاحبه خصوصی و یا گپ دوستانه نیست و سخنان او در نهایت منتشر می‌شود. به همین دلیل از چگونگی انتشار اثر و قالب‌های احتمالی آن باید مطلع شود. بدیهی است راوی درباره چگونگی آرشیو متن و فایل صوتی و تصویری نیز باید اطلاع یافته و نسبت به امانت‌داری محقق و همکاران او اطمینان یابد.

نکته حائز اهمیت دیگر این است که در توضیح طرح و توجیه راوی باید به موقعیت اجتماعی و ویژگی‌های شخصیتی او نیز توجه کرد و از یک الگوی واحد برای همه مصاحبه‌شوندگان استفاده نکرد. گاهی در ضمن توجیهات، به ذهنیت راوی آسیب وارد شده و سوء‌تفاهم‌هایی ایجاد می‌شود. در حالی که باید او را نسبت به این کار و ضرورت آن دلگرم کرد تا احساس کند که خاطرات او مطالبی ارزشمند است که نقش مهمی در تدوین و تبیین تاریخ دارد.

مصاحبه تاریخ شفاهی و ضرورت‌های آن – 10 اتاق مصاحبه