آیت‌الله قاضی  کی  شہادت  کس  طرح  ہوئی

انتخاب: فائزہ ساسانی خواہ
ترجمہ: ابو زہرا علوی

2022-2-3

گھر  پہنچتے  ہی  میری  بہن  کا  شکوہ  شروع  ہوگیا:

چندسال قید  رہے  چند  سال  فرار  رہے۔ان  دنوں  کے  لئے  اللہ  کا  شکر  ہے ۔اب  تو  تم  سے  ملنا  بہت  ہی  مشکل  ہوگیا!میں  نے  دیکھا  کہ  میری  بہن  کی  انکھیں  اشک  بار  ہیں۔انھوں  نے  پوچھا:

کیا  حال  ہے؟ حالی نتجه‌دی[1]؟!

حال  کب  اچھا؟ـ حالی نتجه‌دی[1]؟!هاج و واج گفتم:ـ کیمین حالی[2]؟!

میری  بہن  نےزار  زار  رونا  شروع  کردیا  اور  کہا:

تمہیں  خبر  نہیں  کہ  جناب  {آیت  اللہ  قاضی}  کو  گولیاں  ماردی  گئیں؟

میں   نے کہا:یہ  افواہ  ہوگی!

مگر  اس  بار  یہ  افواہ  صحیح  نکلی  اور  میں  سمجھ  گیا  کہ  میری  بہن  کے  آنسو  اس    حقیقت  کو  بیان  کررہے  ہیں  ۔میں  فوراً  پلٹا  اور  آیت  اللہ  قاضی  کے  گھر  پہنچا  دیکھا  گھر  بند  ہے  اور  شہر  کے  کمانڈر  کی    فوجی  گاڑی  روڈ  سے   آقا  کی  گھر  کی  جانب  آرہی  ہے  ۔میں  مطمئن  ہوگیا  کہ  کچھ  تو  ہوا  ہے۔

گاڑی  کی  لائٹیں  میرے  چہرے  پر  پڑی  انھوں  نے  مجھے  پہنچان  لیا۔

میں  نے  ان    سےپوچھا  کچھ  ہواہے؟ا

انھوں  نے  کہا:

اسی  جگہ  پر  آقا  پر  گولیاں  برسائی  گئی  ہیں  اور  آقا  ہسپتال  میں  ہیں۔

میں  نے  ٹارچ  کی  روشنی  میں  چار  گولیوں  میں  سے  دو  کے  خول  دیکھے۔اسکے  بعد  ہم   پولیس  کی  گاڑی  میں  بیٹھ   کر سینا   ہسپتال  پہنچے  ۔ہسپتال  کے  باہر  ایک  جمع  غفیر  تھا  لوگ  اور  کمیٹی  فورس  {نیروھائی  کمیتہ}  کسی  کو  ہسپتال  کی  اوپر  ی  منزل  میں  جانے  نہیں  دے  رہے  ۔میں  اوپر  گیا  تو  دیکھا  کہ  ڈاکٹر  میلانی  اور  ڈاکٹر  سارخانی  موجود  ہیں  اور  جناب  یکتا    کوریڈور  میں  کھڑے  ہیں ۔آقا  اس  وقت  اوپریشن  تھیڑ  میں  تھے  انکی  آنکھیں  کھلی    اور  باہر  نکلی  ہوئی   تھیں  ۔میں  رونے  لگامجھ  سے  کہا  گیا  کہ  ان  کی  شہادت  کی  خبر  سے  کوئی  باخبر  ناہو۔میں  نے  اپنے  آنسو  صاف  کئے۔

آقا  کے  مغز  سے  جو  گولی  نکالی  گئی  تھی  مجھے  دی  گئی  اور  کہا  کہ  ایک  گولی  انکی  پسلی  میں  ہے  کیونکہ  پہلے  دماغ  پر  کام  کیا  تھا  اس  لئے  اس  کو  نکال  لیاگیا۔میں  نےگولی  لی  اور  نیچے  چلا  گیا۔لوگو  نے  آقا  کے  بارے  میں  پوچھا  تو  میں  نے  کہا:الحمداللہ  ان  کی  حالت  بہتر  ہے  ہوش  میں  آنے  والے  ہیں۔

اس  دوران  جو  جو  معلومات  ہوئی  تھی  اس  سے  معلوم  ہوا  کہ  قاتل  سبز  رنگ  کی  BM  میں  سوار  تھے  ۔میں  نے  لوگوں  سے  کہا  :آقا  پر  فائر  کرنے  والےسبز  رنگ  کی    کی  بی  ایم  میں  سوار  تھے  اس  کا  نمبر  معلوم  نہیں  ہے۔آپ  لوگ  چوکیوں  پرجاو  اور  سبز  رنگ  کی  بی  ایم  کو  رکیں۔اور  اس  سے  احترام  سے  بات  کریں  جب  تک  معلوم  نا  ہوجائے  کہ  آقا  کا  قاتل  کون  ہے  انھیں  پریشان  نا  کیا  جائے۔

شہر  میں  یہ  خبر  پھیل  چکی  تھی  کہ  خلق  مسلمان  نے  حکم  آبادی  کے  حکم  پر  آیت  اللہ  قاضی  کو  شہید  کیا  ہے  یہی  بات  ایک  ٕ  بڑے  ھنگامے  کو  سبب  بنی  ۔

میں  آقا  کے  بچوں  کے  پاس  کے  پاس  آیا  اور  کہا  چلئے!انھوں  نے  کہا  وہ  اپنے  والد  کو  دیکھنا  چاہتے  ہیں  تو  میں  نے  کہا  ابھی  زرا  صبر  کریں  آقا  کو  وارڈ  میں  منتقل  کردیں۔جب  ہم  گھر  پہنچے  تو  میں  نے  کہا:

آقا  کا  وصیت  نامہ  کہاں  ہے؟آقا  شہید  ہوچکے  ہیں!

ایک  شور  غوغہ  برپا  ہوگیا  ۔سب  رونے  لگے۔میں  اہل  خانہ  سے  کہا  کہ  ابھی  اس  بات  کی  کسی  کو  خبر  نا  ہووگرنہ  بہت  مشکل  ہوجائے  گی۔بلآخر  وصیت  نامہ  کو  ڈھونڈا  گیا  اور  ان  کی  وصیت  مے  مطابق  انکے  وصی  انکے  بھائی  انجنئر  طباطبائی  تھے  ان  کو  فون  کیا  گیا،انھوں  نے  کہا  کہ  میں  اس  وقت   بیمار  ہوں  ۔انھوں  نے  مجھے  اپنا  وکیل  بنادیا  تاکہ  جو  وصیت  کے  امور  ہیں  انکو  انجام    دے  سکوں  آقا  کے  ایک  بیٹے  میری  وکالت  کے  بارے  میں  وصیت  نامے  کے  بارے  میں    فون  پر  ہی  اطلاع  چاہی۔

جناب  قاضی  طباطبائی  کا  وصیت  نامہ  کھولا  گیا  تا  کہ  وصیت  نامے  کے  مطابق  عمل  کیا  جاسکے  تو  میں  متوجہ  ہوا  کہ  آقا  نے  اپنے  دفن  کی  جگہ  معین  نہیں  کی  ہے۔رات  ۱۲بجے  امام  خُمینی  کو  کے  گھر  فون  کیا  جناب  سید  احمد  نے  فون  اُٹھا  یا ۔میں  نے  کہا  کہ  ایک    اہم  مسئلہ  کے  بارے  میں  حضرت  امام  خُمینی  سے  مشورہ  کرنا  ہےانھوں  نے  پوچھا  کیسا  مسئلہ  ،آقا  کی  شہادت  کی  خبر  انھیں  دی  اور  بتا  یا  کہ  ان    کے  وصیت  نامے  میں  ان  کی  دفن  کی  جگہ  معین  نہیں  ہے۔جناب  سید  احمد  پر  غم  کے  آثار  طاری  ہوگئےفون  پر  ہی  معلوم  دے  رہا  تھا  کہ  گویا  کہ  ان  پر  انکے  بھائی  سید  مصطفیٰ  کی  شہادت  کا  داغ  تازہ  ہوگیاہے۔انھوں  نے  کہا:ابھی  کچھ  ہی  دیر  ہوئی  ہے  حضرت  امام  خُمینی  آرام  کی  غرض  سے  چلے  گئے  ہیں،ابھی  دو  گھنٹے  بعد  آپ  نماز  شب  کےلئےوضو  کے  لئے  اُٹھیں  گےہم  آپ  سے  فون  پررابطہ  کریں  گے۔

اس  دوران  میں  گھر  گیا  اور  حاج  خانم  نے  مردوں  کی  مجلس  کے  لئے  چینی  {قند  چینی  کی  ڈلیوں}کا  انتظام  کررہی  تھیں۔تقریبارات  کے  ۲بجے  تھے  فون  کی  گھنٹی  بجی  میں  نے  حضرت  امام  خُمینی  کو  آقا  کی  شہادت  کا  پرسہ  دیا  اور  ان  سے  ان  کی  دفن  کی  جگہ  پوچھی  تو  انھوں  نے  فرمایا"تبریز  میں  ان  کے  اجداد  کا  مقبرہ  ہے  اگر  ممکن  ہو  تو  وہاں  دفن  کیا  جائے"  میں  نے  کہا  اگر  آپکی  مصلحت  ہو تو  ان  کو  یہیں  دفن  کر  جائے۔تو  نھوں  نے  کہا  "یہ  لوگ  اس  ملت  کا  سرمایہ  اور  تاریخ  ہیں۔مدت  بعدجب  جوان  ان  کے  مزاروں  کو  دیکھنے  ائیں  گے  تو  ان  پر  فخر  کریں  گے"میں  نے  دوبارہ  امام  خمینی  کو  پرسہ  پیش  کیا  خدا  حافظی  کی  اور  تیزی  کے  ساتھ  حاج  ایوب    راج  مستری   ( کہ  جو  اہل  قرہ  آغاج  میں  سے  تھے  )کو   چند  لوگوں  کے  ساتھ  مسجد  کے  مقبر  ےکی  جانب    بھیجا    تاکہ   تاکہ  وہ  مقبرے  کو  کھولیں  اورآقا  کے  لئے  ایک  قبر  تیار  کریں۔انھوں  نے  قبر  کو  تھوڑا  کشادہ  کھودہ  دیا  کہ  برابر  والی  قبر  کا  ہاتھ  نمایاں  ہوگیا  کہ  جو  بالکل  سالم  تھا  میری  سفارش  پر  اس  جگہ  ۱۰  سیٹی  میٹر  تک    کام  کیا  ۔قبرتیار  ہوگئی۔

ہسپتال  فون  کیا  کہ  آقا  کے  جسد  کو  ایمبولنس  میں  مخفیانہ    قبرستان  بقائیہ  لے  جایا  جائے۔رات  تین  ساڑے  تین  کا  وقت  تھا  میں    اور  جناب  انزابی  اور  جناب  اخوی    قبر  ستان  بقائیہ  گئے  میں  نے  آقا  کو  غسل  دیا  اور  اخوی  نے  صابن  لگا  یا  بہت  مشکل  ہورہی  تھی  کیونکہ  گولی  کے    زخم  سے  خوب  بہہ  رہا  تھااور  غسل  خراب  ہو  جاتاتھا۔ہم  نے  انھیں  پہلو  کے  بل  لٹایا  اور  ایک  تکیہ  ان  کے  سر  کے  نیچے  رکھااور  دائیں  جنا  ب  گولی  کا  زخم  تھاوہ  اونچاہوگیااور  خون  بہنا  بند  ہو  گیا۔غسل  ہوگیامیں  نے  اخوی  سے  کہا  کہ    کچھ  پلاسٹر  آف  پیرس  لے  کر  آئیں۔لائی  گئی  تو  اس  کو  زخم  کی  جگہ  پر  لگادیا  گیا  جسم  گیلا  تھا  پلاسٹر  آف  پیرس    میں  نمی  سرایت  کر  گئی  اور  وہ    پکی  ہو  گئی  لہذا  پھر  کوئی  خوں  ریزی  نہیں  ہوئی  ہم  پھر  انھیں  بیری  اور  کافور  اور  آب  مطلق  کا  غسل  دیکر  کفن  دیا۔{۳}   

در این فاصله پرس و جو کرده و فهمیده بودم که ضاربین با یک بی.ام.و سبز رنگ متواری شده‌اند. به مردم گفتم:

ـ ضارب آقا با یک بی.ام.و سبز فرار کرده که شماره‌اش را نداریم. بروید محل‌های خدمت‌تان و بی.ام.و سبز را متوقف کنید. فقط با احترام برخورد کنید تا کسی که قاتل آقا نیست بی‌خودی اذیت نشود.

در شهر شایع شده بود که خلق مسلمان به دستور حکم‌آبادی آیت‌الله قاضی را شهید کرده است که همین موضوع می‌توانست فاجعه‌ای به بار بیاورد.

آمدم پیش فرزندان آقا و گفتم برویم! گفتند می‌خواهند پدرشان را ببینند که گفتم بماند بعد از اینکه آقا را به بخش منتقل کردند. تا رسیدیم خانه گفتم:

ـ وصیت‌نامه آقا کجاست؟ آقا شهید شده‌اند!

ولوله‌ای به پا شد. همه زدند زیر گریه. به اهل خانه آقا گفتم که فعلاً نباید کسی متوجه شود والا مشکل پیش خواهد آمد. بالاخره وصیت‌نامه پیدا شد و زنگ زدیم به وصی ایشان که برادر زنشان مهندس طباطبایی بود. و مهندس گفت که چون کسالت دارد، بنده را وکیل خود می‌کند تا کارهای وصیت‌نامه را انجام دهم و از پسران آقا یکی را خواست تا پشت تلفن قضیه وکالت بنده را در امر وصیت‌نامه اطلاع دهد.

وصیت‌نامه آقا گشوده شد و بعد از خواندن وصیت‌نامه متوجه شدیم که آقا محل دفن را مشخص نکرده‌اند. ساعت 12 نیمه شب بود که به منزل امام زنگ زدم. حاج احمد آقا گوشی را برداشت. من گفتم در مورد مسئله‌ای می‌خواستیم با امام مشورت کنیم. پرسیدند چه مسئله‌ای، که قضیه شهادت آقا را گفتم و اینکه محل دفن در وصیت‌نامه قید نشده است.

حاج احمد آقا خیلی متأثر شدند و از پشت گوشی فهمیدم که گویا داغ حاج اقا مصطفی برایشان تازه شد. گفتند:

ـ امام دقایقی است رفته‌اند برای استراحت. شما پای تلفن باشید، دو ساعت دیگر که امام برای وضو و نماز شب بیدار می‌شوند با شما تماس می‌گیریم.

در این فرصت به وضع خانه رسیدیم و حاج خانم برای میهمانان مجلس آقا قند آماده می‌کردند. ساعت حدود دو نصف شب بود که تلفن زنگ زد. من به حضرت امام تسلیت گفتم و نظرشان را در مورد محل دفن پرسیدم که امام فرمودند: «اجداد ایشان در تبریز مقبره‌ای دارند. اگر امکانش هست همان‌جا دفن کنید.»

عرض کردم که اگر صلاح بدانید و دستور فرمایید همان‌جا دفن می‌کنیم. امام فرمودند: «اینها سرمایه و تاریخ این مردم هستند. بعد از مدت‌ها جوانان با دیدن این مزارها به گذشته‌شان افتخار خواهند کرد». و من با عرض تسلیت مجددی خدمت حضرت امام خداحافظی کردم. سریع چند نفر را به همراه معماری به نام حاج ایوب آقا که اهل قره‌آغاج بود فرستادیم مسجد مقبره تا مقبره را باز کنند و قبری برای آقا آماده کنند. اینها قبر را کمی گود کنده بودند و دستی درست از بغل قبر نمایان شده بود که کاملاً سالم بود. به سفارش من آن محل را با دیوار ده سانتی کار کردند و قبر آماده شد.

به بیمارستان تلفن کردیم که پیکر آقا را با آمبولانسی به صورت کاملاً مخفیانه ببرند قبرستان بقائیه.

ساعت 3 ـ 3:30 نیمه شب بود که بنده و آقای انزابی و اخوی رفتیم قبرستان بقائیه. من غسل می‌دادم و اخوی صابون می‌کشید. مشکلی داشتیم و آن اینکه از محل گلوله‌ها خون می‌امد و غسل به هم می‌خورد. پیکر آقا را به پهلو خواباندیم و بالشی زیر سرشان گذاشتیم و سمت راست سر ایشان که محل اصابت گلوله‌ها بود بالا ماند و جریان خون قطع شد. غسل را دادم و به اخوی گفتم گچ خشک بیاورد. گچ‌ها را که آورد گفتم گچ‌ها را در محل زخم فرو کرد و رطوبت آب غسل باعث شد که گچ‌ها خشک و سفت شدند و دیگر خونی از محل زخم‌ها نیامد. بعد هم غسل سدر و کافور دادیم و پیکر آقا را کفن کردیم. [3]

[1]. حالش چطور است؟!

[2]. حال کی چطور است؟!

[3] مهدی نعلبندی، اعدامم کنید (خاطرات محمدحسن عبدیزدانی)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1388، ص 425.