تاریخ بلعمی سایه‌ای از سوگ‌سرایی منظوم است

محمود امیدسالار، پژوهشگر کتابخانه دانشگاه ایالتی کالیفرنیا گفت: حماسه یکی از انواع روایات است که ممکن است منثور باشد یا منظوم یا مخلوطی از آن دو. از این نوع حماسی، در ایران نداشته‌ایم اما گونه عامیانه آن، همان نقالی است که سابقه آن به پیش از اسلام می‌رسد. در «تاریخ بلعمی» نیز سایه‌ای از سوگ‌سرایی منظوم باقی مانده است.

دکتر محمود امیدسالار در همایش «امام علی (ع) و میراث» درباره «علی نامه و شاهنامه؛ نقدی بر ساختارهای ایدئولوژیک در مطالعات حماسی» سخن گفت.

وی اظهار داشت: حماسه یکی از انواع روایات است که ممکن است منثور باشد یا منظوم یا مخلوطی از آن دو. حماسه را با آهنگی مخصوص می‌خوانده‌اند. از این نوع حماسی، در ایران نداشته‌ایم، اما گونه عامیانه آن همان نقالی است که سابقه آن به پیش از اسلام می‌ رسد؛ مانند «یادگار زریران» که بخشی از آن به نظم است و بخشی دیگر به نثر.

در «تاریخ بلعمی» نیز سایه‌ای از سوگ‌سرایی منظوم باقی مانده است، مثل رسیدن کیخسرو بر بالین پیران که در اصل به نظم بوده است. در شاهنامه، این گونه از نوحه‌خوانی در مویه گردیه بر بالین بهرام چوبین آمده است. با این همه می‌دانیم که نه تاریخ بلعمی منظوم بوده است و نه یادگار زریران. پس ما ملزم نیستیم که مانند ارسطو، حماسه را سخن منظوم بدانیم. به نظر من، قالب حماسه در ایران به نثر بوده که گاه با نظم نیز آراسته می‌شده است. «اسکندر نامه» و «داراب نامه» نمونه‌هایی از این نوع حماسی اند.

مصصح جلد هفتم شاهنامه مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی گفت: داستان‌های حماسی را بر حسب مضمون به چهار نوع می‌توان تقسیم کرد، سرود تاریخی، حماسه فکاهی، حماسه اساطیری و حماسه پهلوانی. سرود تاریخی شعر بلندی است که بر پایه یک واقعه تاریخی سروده شده است. حماسه فکاهی اشعار خنده‌داری است که با زبان حماسی سروده شده‌اند و هدف از آن، بیشتر خنده و تفریح است، حماسه اساطیری نیز موضوع نبرد خدایان و نیروهای فوق انسانی است اما حماسه پهلوانی خود به چهار گونه تاریخی، ملی، کیهانی و داستانی تقسیم می‌شود.

وی به حماسه تاریخی اشاره کرد و گفت: حماسه تاریخی از نظر تمثیلی، ضعیف است؛ مثل «ایلیاد» هومر و «مهابهاراتا»، اما در حماسه پهلوانی ملی، اشخاص دارای تبلور ملی اند و مضمون آن هم مبارزات ملی است. این حماسه‌ها از نظر تمثیلی، از حماسه‌های تاریخی غنی‌ترند. نوع سوم که حماسه پهلوانی کیهانی باشد، جنبه سمبولیک دارند.

امیدسالار یادآور شد: پهلوانان این دسته از حماسه‌ها نماد انسانیت به‌شمار می‌روند. در عوض، حماسه پهلوانی داستانی، مضمونی رمانتیک و عاشقانه دارد مثل «همای نامه». رقبای پهلوانان نیز موجودات اهریمنی اند. جالب اینجاست که حماسه‌هایی مانند «خاوران نامه» و «علی نامه» در این طبقه‌بندی اروپایی‌ها از حماسه، قرار نمی‌گیرند. چون اروپاییان حماسه‌های دینی ندارند.

وی افزود: من تعارضی میان «علی نامه» و شاهنامه نمی‌بینم. این دو داستان‌های پهلوانی اند که با فرهنگ پهلوانی ایران سازگارند. منتها این تفاوت را دارند که «علی نامه» تاریخی است و شاهنامه تخیلی. صاحب «علی نامه» هم حرفی جز این نزده که شاهنامه افسانه است. در عین حال ربیع، شاعر «علی نامه»، اذعان دارد که شاهنامه، نغز و دلکش است. زیبایی آن را هم به سبب تخیلی بودن آن می‌داند. قدما آفرینش شعر خوب را نه در پیراستن شعر از دروغ، بلکه پرهیز از دروغ‌های خیلی بزرگ می‌دانسته‌اند. بنابراین سخن ربیع در باب دروغ بودن داستان‌های شاهنامه، بیان عقیده‌ای رایج بوده است.

این استاد دانشگاه یادآور شد: فضلای ما «علی نامه» را معارض شاهنامه می‌دانند؛ در حالی که چنین نیست و نباید این کتاب را اثری ضد ملی بدانیم چون «علی نامه» با گفتمان دینی حماسی پرداخته شده است. ربیع ضدیتی با فرهنگ ایرانی و مخالفتی با شاهنامه ندارد. به هر حال باید در نظر گرفت که ربیع یک حماسه‌سرای مذهبی است که حماسه‌ای علوی ساخته و مدعی است که پهلوانان کتاب او از پهلوانان شاهنامه بهترند.

اسدی توسی در «گرشاسپ نامه» هم چنین ادعایی دارد و پهلوان داستان خود، گرشاسپ را بر رستم ترجیح می‌دهد. اگر ربیع با شاهنامه ضدیت داشت، بحر و وزن دیگری برای کتابش برمی‌گزید. او همه جا به سخن نغز شاهنامه اشاره می‌کند. خود این نشان می‌دهد که او به فردوسی ارادت داشته است.

حماسه‌های دینی از تاریخ تا تخیل
رضا بیات، یکی از مصححان علی نامه نیز درباره «حماسه‌های دینی از تاریخ تا تخیل» سخن گفت. وی افزود: تا پیش از شناخت «علی نامه»، «خاوران نامه» کهن‌ترین اثر حماسی دینی شناخته می‌شد. ما در این اثر و دیگر آثار حماسی دینی، با چیزهایی مواجه می‌شویم که شاید تنها نام دین دارند و با واقعیت‌های تاریخی سازگار نیستند.

برای مثال «خاوران نامه» شرح جنگ‌های حضرت علی(ع) در دشت خاوران خراسان است که اصلاً واقعیت تاریخی ندارد. یا در این کتاب‌ها از مسلمان شدن رستم سخن به میان می‌آید و تاریخ را به کلی به هم می‌ریزد. یا باز از «حمزه نامه» می‌توان نام برد که داستان‌های حمزه در دربار انوشیروان است که ارتباطی با واقعیت ندارد. البته می‌توان این قصه‌ها را به عنوان داستان‌پردازی پذیرفت، اما اگر از جنبه دینی بنگریم، نادرست است و با مبانی شریعت سازگاری ندارند.

اما «علی نامه» ابدا اینگونه نیست و ربیع به تاریخ وفادار بوده است. او بر پای‌بندی به تاریخ تاکید دارد. حتی مواردی هم که به نظر می‌رسد که با تاریخ همخوانی ندارند، با جست‌وجو در منابع تاریخی، می‌توان نشانی از آن موارد هم یافت. مثل داستان کشتن زبیر که ربیع دو روایت از آن را می‌آورد و این نشان می‌دهد که او تا چه اندازه مقید به تاریخ است.
داستان عبیدالله پسر عمر در «علی نامه» نیز، همانگونه که شفیعی کدکنی گفته‌اند، اطلاعات ریز تاریخی خوبی دارد. این داستان در «مروج الذهب» هم آمده است. پس ربیع دخالتی در تاریخ نکرده و آنچه گفته در منابع تاریخی می‌توان یافت.

همایش «امام علی (ع) و میراث» با هدف بررسی شخصیت و سخنان حضرت علی (ع) از منظر میراث مکتوب و بازتاب آن در فرهنگ، زبان و ادب فارسی، در تالار علامه امینی مرکز اسناد و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به همت مرکز پژوهشی میراث مکتوب و با همکاری مراکزی مانند رادیو فرهنگ، شبکه 4 سیما، کتابخانه و موزه ملی ملک و کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران و در محل تالار علامه امینی دانشگاه تهران برگزار شد.

خبرنگار : آناهید خزیر