اما و اگرهای یک مصاحبه خوب
محیا حافظی
15 مرداد 1404
سایت تاریخ شفاهی برای فهم بیشتر مشکلات تولید کتاب با موضوع تاریخ شفاهی یا خاطرات، با برخی صاحبنظران و دست‌اندرکاران گفتگوهای کوتاهی انجام داده است که ماحصل آن به صورت یادداشت‌های کوتاه و در چند قسمت تقدیم خوانندگان خواهد شد.
■
در یادداشت‌های پیشین درباره ویژگی‌های مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده به تفصیل صحبت شد، اما برای این‌که یک مصاحبه خوب داشته باشیم، علاوه بر موارد گفته شده، باید به مسائل دیگری نیز توجه کرد که در این یادداشت به برخی از آن‌ها پرداخته می‌شود.
محیط مصاحبه
در کار تاریخ شفاهی، محیط مصاحبه از اهمیت بالایی برخوردار است. محیط باید از هر لحاظ برای انجام مصاحبه آماده باشد. دور بودن از سر و صدای اطراف، نداشتن مزاحمت‌هایی مثل تلفن یا مراجعه افراد، دما و تهویه مناسب و مواردی از این دست باید برای محیط مصاحبه در نظر گرفته شود.
گاهی انتخاب یک مکان نامناسب، به‌خصوص برای مصاحبه‌هایی که قرار است ساعت‌ها طول بکشند، می‌تواند باعث خستگی، حواس‌پرتی یا حتی عدم تمایل مصاحبه‌شونده به ادامه صحبت شود. بهتر است محل مصاحبه از قبل با هماهنگی و دقت انتخاب شود و اگر لازم است، تجهیزات ضبط نیز پیش‌تر در آن فضا آزمایش شوند.
موضوع مصاحبه
هم مصاحبه‌کننده و هم مصاحبه‌شونده باید درک صحیحی از هدف انجام مصاحبه داشته باشند. آن‌ها باید بدانند قرار است دقیقاً به چه سؤالی پاسخ داده شود، یا مصاحبه‌شونده چه ابهامی را برطرف کند. انگیزه انجام مصاحبه باید برای هر دو طرف روشن باشد.
شفاف بودن موضوع، باعث می‌شود پرسش‌ها هدفمندتر و پاسخ‌ها نیز دقیق‌تر باشد. گاهی عدم توافق بر سر موضوع یا عدم شناخت کافی از مسئله، گفت‌وگو را به بیراهه می‌کشاند یا زمان را هدر می‌دهد.
آمادگی ذهنی و جسمی دو طرف
مصاحبه زمانی مفید خواهد بود که هر دو طرف آمادگی لازم را داشته باشند. مصاحبه‌کننده باید با مطالعه و شناخت نسبت به سوژه، ذهن خود را برای پرسیدن پرسش‌های دقیق و مهم آماده کرده باشد. در مقابل، مصاحبه‌شونده نیز باید در شرایط روحی و جسمی مناسبی قرار داشته باشد تا بتواند با حوصله، دقت و صحت به سؤالات پاسخ دهد.
انعطاف‌پذیری در روند گفت‌وگو
در بسیاری از موارد، مصاحبه‌ها طبق برنامه پیش نمی‌روند. شاید مصاحبه‌شونده به موضوعاتی اشاره کند که در طرح اولیه نیامده‌اند اما ارزش ثبت و پیگیری دارند. یک مصاحبه‌گر خوب باید در عین پایبندی به چارچوب موضوع، انعطاف لازم برای گشودن مسیرهای تازه را نیز داشته باشد. گاهی همین مسیرهای پیش‌بینی‌نشده، مهم‌ترین یافته‌های مصاحبه را رقم می‌زنند.
پایبندی به اخلاق حرفه‌ای
در تمامی مراحل مصاحبه، رعایت احترام، رازداری و صداقت حرفه‌ای ضروری است. اطلاعات شخصی یا خانوادگی مصاحبه‌شونده نباید بدون اجازه او استفاده شود. همچنین، مصاحبه‌کننده نباید از جایگاه خود برای تحمیل نظر یا ایجاد جهت‌گیری در پاسخ‌ها سوءاستفاده کند. اعتماد دوطرفه، سنگِ بنای یک مصاحبه موفق در تاریخ شفاهی است.
تسلط بر ابزار و فن‌آوری
بخش مهمی از کیفیت یک مصاحبه وابسته به ابزار ضبط و فن‌آوری مورد استفاده است. مصاحبه‌کننده باید نحوه کار با تجهیزات صوتی و تصویری، نرم‌افزارهای ویرایش صدا و حتی ذخیره‌سازی امن داده‌ها را بداند. خرابی یا ضعف در ضبط، می‌تواند بخش‌هایی از مصاحبه را برای همیشه از بین ببرد. بنابراین، پیش از شروع گفت‌وگو، آزمایش ابزار و پیش‌بینی راهکارهای جایگزین در صورت بروز مشکل، ضروری است.
ثبت و مستندسازی دقیق
یکی از چالش‌های پس از انجام مصاحبه، سازمان‌دهی، برچسب‌گذاری و مستندسازی درست فایل‌ها و اطلاعات است. هر مصاحبه باید همراه با مشخصات دقیق، تاریخ، مکان، موضوع و فهرست پرسش‌ها و محورهای گفت‌وگو بایگانی شود. این مستندات نه‌تنها در تدوین کتاب بلکه در مراحل بازخوانی، ارجاع و پژوهش‌های بعدی بسیار راهگشا هستند.
مدیریت زمان و نوبت‌بندی جلسات
در بسیاری از موارد، موضوع مصاحبه به اندازه‌ای گسترده است که در یک جلسه قابل بررسی کامل نیست. تقسیم مصاحبه به چند جلسه‌ی کوتاه‌تر، با فاصله زمانی مناسب، می‌تواند به حفظ تمرکز، جلوگیری از خستگی و پرداخت عمیق‌تر به موضوعات کمک کند. مصاحبه‌گر باید توانایی مدیریت زمان و اولویت‌بندی مباحث را داشته باشد تا هیچ بخشی از سوژه نادیده نماند.
آمادگی برای مواجهه با احساسات
در تاریخ شفاهی، بسیاری از خاطرات با رنج، داغ، فقدان یا مسائل عاطفی گره خورده‌اند. مصاحبه‌گر باید بداند چگونه در برابر گریه، سکوت یا حتی خشم و پرخاشِ احتمالی واکنش مناسب نشان دهد. گاهی تنها چند لحظه سکوت یا ارائه یک جمله همدلانه می‌تواند فضای اعتماد را حفظ و مسیر مصاحبه را ادامه‌دار کند.
شناخت پیشینه و بافت تاریخی روایت
درک درست از زمانه‌ای که مصاحبه‌شونده در آن زیسته، به مصاحبه‌گر کمک می‌کند تا هم پرسش‌های بهتری طرح کند و هم روایت‌ها را دقیق‌تر تحلیل نماید. دانستن موقعیت‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و جغرافیایی آن دوران، موجب می‌شود مصاحبه‌گر نه‌تنها شنونده، بلکه همراه فهم روایت نیز باشد.
اصلاحات پس از مصاحبه
پایان مصاحبه، پایان کار نیست. گاهی در بازخوانی فایل‌ها، بخش‌هایی از صدا مبهم یا ناقص هستند، یا نکاتی نیاز به روشن‌سازی دارند. در چنین مواردی، ارتباط با مصاحبه‌شونده برای پیگیری تکمیلی یا کسب اجازه برای ویرایش اجتناب‌ناپذیر است. شفاف بودن در این مرحله و رعایت اصول امانتداری، بخشی مهم از فرایند حرفه‌ای مصاحبه محسوب می‌شود.
سخن پایانی
برای انجام یک مصاحبه خوب، تنها داشتن ضبط‌صوت و چند سؤال آماده کافی نیست. مصاحبه در تاریخ شفاهی، کاری چندلایه و حساس است که نیاز به آمادگی، مهارت، شناخت، و اخلاق دارد. رعایت نکاتی که در این یادداشت آمد، می‌تواند به ثبت دقیق‌تر، غنی‌تر و ماندگارتر اثر کمک کند.
تعداد بازدید: 65
آخرین مطالب
پربازدیدها
شانه‌های زخمی خاکریز - 9
سمت چپ، کارگاهی بود که آن را آتش زده بودند. آن را رد کردیم و بعد از عبور از چند تپه بچه‌ها را دیدیم. مجروحین را سوار کرده و برگشتیم. در راه مجبور بودیم با حداکثر سرعت حرکت کنیم. سرعت آنقدر زیاد بود که نفهمیده جاده را اشتباهی رفتیم به طرف عراقیها. از روی تپه‌ها دوشکا بود که روی ماشین کار می‌کرد، ولی هنوز متوجه اشتباه خود نشده بودیم. شدت آتش باعث شد بفهمم جاده، جاده عراقیهاست. به راننده گفتم فوراً دور بزن.
