در گفت‌وگو با دکتر مرتضی میردار مطرح شد:

تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی باید با بر اساس چشم‌اندازی که امام تعریف کرده حرکت کند

تاریخ شفاهی انقلاب در مرکز اسناد انقلاب اسلامی - 1

مصاحبه و تنظیم: فائزه ساسانی‌خواه

20 اسفند 1399

مرکز اسناد انقلاب اسلامی از مؤسسات فعال در زمینه گردآوری تاریخ انقلاب اسلامی است. حاصل تلاش‌های  این مؤسسه جمع‌آوری تعداد قابل توجهی اسناد نوشتاری، عکس، نگاتیو، صدا و تصویر از رویدادهای سراسر کشور و انتشار تعدادی کتاب با موضوعات متنوع است. اکنون این مرکز یکی از بایگانیهای غنی در حوزه تاریخ انقلاب اسلامی را در اختیار دارد. برای آشنایی با چگونگی تأسیس این مرکز و فعالیت‌های آن با دکتر مرتضی میردار معاون تاریخ ‌شفاهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

■

مرکز اسناد انقلاب اسلامی از چه زمانی و با چه هدفی تأسیس شد؟

مرکز اسناد انقلاب اسلامی به امر امام تأسیس شد، ممکن است سؤال کنید که آیا امام نسبت به تاریخ انقلاب توجه داشته، می‌گویم، بله به جهت اینکه امام در میان فقها از جمله فقهایی هستند که توجه به امر اجتماع و تاریخ برایشان خیلی مهم بود. قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در یکی از پیام‌ها یا سخنرانی‌ها می‌گویند که از هم‌اکنون به نوشتن وقایع و حوادث مشغول شوید، همین معلومات امروز، مجهولات نسل بعدی می‌شود یا در جای دیگری امام تأکید می‌کنند که این تاریخ را بنویسید، جمع‌آوری و ثبت کنید؛ نگذارید این پدر و پسر انوشیروان عادل بشوند. یعنی در واقع ما دو مقطع تاریخی را در نگاه امام نسبت به ثبت و ضبط وقایع انقلاب قبل از پیروزی انقلاب اسلامی داریم. نکته‌ دومی که می‌خواهم بگویم این است اهتمام امام نسبت به تاریخ‌نگاری وقایع اجتماعی زیاد بوده، به طوری که در شرح حال امام است که ایشان از قم به تهران می‌آمدند، به مجلس شورای ملی می‌رفتند و مذاکرات مجلس را می‌شنیدند و از نزدیک مشاهده می‌کردند. اینجاست که امام  به آقای مدرس علاقه‌مند می‌شود. ایشان می‌دید که آقای مدرس در مجلس خیلی فعال است و در مجالس اجتماعی و سیاسی حضور دارد. قبل از پیروزی انقلاب حجت‌الاسلام سید حمید روحانی، سال 1356 مجموعه اطلاعیه‌ها و بیانیه‌های امام را در قالب اعلامیه‌نویسی جمع‌آوری کرد. البته نه به عنوان یک تاریخ پژوهشی که امروز مد نظر است بلکه به سبک آن دوره اطلاعیه‌ها را جمع ‌کرده و جلد یک کتاب نهضت مردمی را منتشر کرد. ایشان قبل از انقلاب در نجف خدمت امام بودند و بعد از انقلاب هم در کارهای اسنادی مشغول به فعالیت شدند. امام تقریباً سال 1359 به ایشان می‌گویند که وقایع و حوادث مربوط به انقلاب را جمع‌آوری کنید. آقای روحانی آن وقت در مرکز اسناد تاریخی وزارت اطلاعات که قبلاً مرکز اسناد ساواک بوده مدیریت داشتند. وقتی امام به تاریخ‌نگاری انقلاب توجه می‌کنند می‌گویند تاریخ انقلاب اسلامی نباید به دولت وابسته باشد، به این دلیل خودشان هم برای پشتیبانی از کار تاریخ‌نگاری انقلاب یک‌سری از املاک مصادره‌ای را در اختیار آقای روحانی می‌گذارند که سرمایه‌ای برای انجام کارهای تاریخی شود و همین رویه تا به امروز ادامه دارد؛ این رویه و سنتی است که امام درباره ثبت وقایع تاریخی داشته‌اند.

گویا امام در سال‌های آخر دهه 60 ایام تاریخی مهمی را درباره تاریخ‌نگاری وقایع انقلاب صادر می‌کند.

بله. درست است. در سال 1367 امام چشم‌انداز آینده تاریخ‌نگاری انقلاب را در پیامی تبیین و تشریح می‌کنند که تاریخ‌نگاری انقلاب مثل خود انقلاب، باید بر دوش پابرهنگان باشد و تأکید به استفاده از صدا و تصویر دارند. ببینید این خیلی مهم است. این حرف‌ها در سال 1399 بیان نشده که شما بگویید مستندسازی الان رایج و باب شده. اینها حرف یک رهبر هشتاد و چند ساله‌ است که در سال 1367 می‌گوید و تأکید دارد مستند تاریخی بسازید که مستند به صدا و تصویر باشد. در آنجا امام اسلام التقاط و اسلام آمریکایی را تبیین می‌کند و سال 1341 را به عنوان مبدأ نهضت اسلامی و سال شروع نهضت تعیین می‌کنند و می‌گویند تا می‌توانید اهداف قیام را بیان کنید، همیشه مورخین اهداف انقلاب‌ها را در مسلخ خود و اربابان‌شان ذبح می‌کنند. می‌خواهم بگویم که این یک چشم‌انداز تاریخ‌نگاری کشور است و نه صرفاً مرکز اسناد انقلاب. تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی باید با بر اساس چشم‌اندازی که امام تعریف کرده حرکت کند. بر این اساس مراکز اسناد انقلاب اسلامی تقریباً تا سال‌های 1374 بیشتر مشغول جمع‌آوری اسناد بود. از آنجا به بعد که امام فرمودند شما باید تاریخ را با استناد به صدا و فیلم تدوین کنید و مرحوم آقای حسینیان به مرکز اسناد انقلاب آمدند، تاریخ شفاهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی شکل گرفت.

شناسایی مبارزان قبل از انقلاب و افراد فعال در آن حوزه چگونه انجام شد؟

اسم آن‌هایی که به نوعی جزئی از صحابه امام بودند در مجموعه اعلام و اسناد آمده است؛ افرادی که اطلاعیه‌های امام را تبلیغ و ترویج می‌کردند، زندانی‌های سیاسی، جریان‌های فعال قبل از انقلاب، از دهه‌ 1330 فدائیان اسلام، شاگردان امام در قم و آن‌هایی که سال 1341 و 1342 زندان رفتند، تبعید شدند، تحت تعقیب قرار گرفتند و فعال اجتماعی در بازار بودند، دوره‌ای که امام به نجف و پاریس تبعید شدند و در کنار آن از سال 1356 به بعد که این حرکت‌ها عمومی می‌شود. به اندازه بضاعت‌مان راویان این حرکت‌ها را شناسایی کردیم. مرکز اسناد انقلاب اسلامی همه این‌ها را شناسایی و جمع‌آوری کرد و یک مجموعه اَعلامی آماده شد تا مشخص شود این آدم‌ها چه کسانی و کجا هستند؛ البته این حرکت‌ها بیشتر در میان محافل و جریان‌های خاص مذهبی بود. سپس قرار شد به مرور خاطرات این افراد ضبط و جمع‌آوری شود. ما بضاعت محدودی داریم و آن چیزی که باید جمع‌آوری کنیم خیلی زیاد است. با این حال این مرکز توانسته در بخش موضوعی و شخص‌محور اطلاعات را جمع‌آوری، ثبت و ضبط کند که در حوزه تاریخ شفاهی بوده است. همچنین مرکز اسناد بخشی از برنامه‌هایش به کارهای پژوهشی اختصاص دارد که نگاهی به اسناد و تاریخ شفاهی دارد. ما به عنوان مرکز اسناد انقلاب باید برای تاریخ‌نگاری انقلاب منبع‌سازی کنیم، یعنی منابع جمع‌آوری شود و در اختیار محققان قرار گیرد. یکی از کارهای مهمی که مرکز اسناد انقلاب دارد انجام می‌دهد جمع‌آوری منابع و مأخذ برای تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی است. بخشی هم کارهای سندی است که منشأ و مأخذ این اسناد؛ اسناد ساواک که در وزارت خارجه، شهربانی سابق و نیروی انتظامی امروز یا مثلاً اسناد دادگستری را شامل می‌شود، اسناد دادگاه انقلاب و حفاظت اطلاعات ارتش و از این جور مراکز است.

یکی از کارهای مهم مرکز اسناد توجه به فعالیت‌های سیاسی در شهرهای مختلف است. لطفا در این باره توضیح دهید.

بله. کار دیگر ما بحث انقلاب اسلامی در شهرستان‌ها است، به این معنا که فعالیت ما فقط مختص به شهر تهران و قم نیست و بسیاری از شهرها و حتی روستاها در جریان انقلاب حضور داشتند. شهرهای قم، تهران، مشهد و شیراز از سال 1341 در مبارزه فعال بودند، اما بعضی از شهرها و روستاها در سال‌های 1356 و 1357 فعال می‌شوند. ما اطلاعات اینها را جمع‌آوری کردیم و کتاب بسیاری از این مراکز را منتشر کردیم که کتاب‌های خوبی در حوزه‌ انقلاب اسلامی در شهرستان‌ها شده است.

ملاک‌تان برای گردآوری اطلاعات شهرستان‌ها چه بوده است؟

بر اساس اسناد باقی‌مانده به آ‌‌ن‌ها می‌پردازیم. بررسی می‌کنیم که در سال‌هایی مثل سال 1357 در کدام شهرها سندهای زیادی موجود است. در شهرهایی مثل یزد، کرمان، کاشان، شیراز، آبادان از همان ابتدای شکل‌گیری نهضت و در طول نهضت کادرسازی داشته‌اند. مثلاً در اصفهان سندها و گزارش‌های مختلفی وجود دارد، معلم‌هایی که در این شهرها کارهای فرهنگی می‌کردند، طلبه‌هایی که کار انجام می‌دادند، اصناف و بازاری‌ها و سایر صنوف که کارهای تشکیلاتی می‌کردند، فعالانی که از همه‌ صنوف در جریان انقلاب حضور داشتند اینها از چشم ساواک پنهان نمانده است. پس با این مبنا شهرها را اولویت‌بندی می‌کنیم. مثلاً در اصفهان هم سندها موجود است و هم می‌توانیم مصاحبه‌های میدانی بگیریم. محقق از ترکیب این دو یک کار پژوهشی نو درباره یک شهر تولید می‌کند. یا مثلاً در جهرم در دوران انقلاب حرکتی که اتفاق افتاده و کشتاری که شده یا مثلاً بعد از واقعه 17  شهریور تهران در 11 شهر حکومت نظامی اعلام کردند این‌ها مبنای ما می‌شود که درباره این شهرها کار کنیم. ما 3 نوع تقسیم‌بندی کردیم؛ اسنادی که تولید شده دارای اولویت 1 و 2 و3 هستند یعنی شهرهایی که پیشرو بودند، شهرهایی که وسط راه بودند و شهرهایی که در سال‌های آخر پیروزی انقلاب فعال بودند. مثلاً شهری مثل سیرجان، چه نقشی در انقلاب می‌تواند داشته باشد؟ با ورود تبعیدی‌ها به سیرجان، مردم با امام‌خمینی و نهضت اسلامی آشنا می‌شوند. ممکن است سیرجان مثل قم یا اصفهان نباشد ولی مردم این شهر با انقلاب همراهی و همگامی می‌کردند.

درباره موضوعاتی که به طور مستقیم با انقلاب مرتبط نیستند ولی غیر مستقیم به شرایط حاکمیت آن دوره برمی‌گردد مثل نظام ارباب رعیتی در دوره پهلوی، یا مثلاً زمانی که متفقین وارد ایران شدند و قحطی پیش می‌آید، کاری انجام شده است؟ در واقع منظورم گردآوری روایت عامه مردم است.

نکته‌ای درباره شرایط و پیشینه‌ اجتماعی انقلاب، که بعد از شهریور 20 وجود دارد، مثلاً مردم از این‌که کشورشان اشغال شده باید همه ناراحت باشند اما از بس که رضاخان به مردم ظلم کرده عملاً خوشحالی می‌کنند. در اینجا فضایی برای مطبوعات باز می‌شود، جریان‌های دینی یا کانون‌های مختلف دینی شکل می‌گیرد که ما در تحقیقات تاریخی‌مان به آن پرداخته‌ایم. مثلا ًکانون شقایق در مشهد یا مجموعه‌هایی به نام پیام ملی اسلام در کرمان، حزب برادران در شیراز، جامعه‌ تربیتی جهان اسلام در اصفهان به نوعی به مسائل اجتماعی اشاره دارند که تحت مدیریت نیروهای مذهبی در این شهرها کار می‌شده. جالب است بدانید که بیشتر توجه ما در مرکز اسناد انقلاب تاریخ‌نگاری نیروهای مذهبی است. بعضی‌ها به ما می‌گویند چرا شما درباره نیروهای چپ کار نمی‌کنید؟ می‌گوییم قاعدتاً ما متولی حوزه انقلاب اسلامی هستیم، نیروهای چپ آن‌قدر در حوزه‌ نوشتن، تبلیغ و انتشار مهارت دارند که نیاز نیست ما سخنگوی آن‌ها باشیم. ما باید ماده‌های تاریخی برای محقق آماده کنیم که نقش نیروهای مذهبی و دینی را در جاهایی که حضور داشتند پر رنگ می‌کند، نه اینکه نیروهای چپ خودشان را پررنگ جلوه بدهند و نیروهای مذهبی بگویند پس ما کاره‌ای نبودیم؟! نیروهای مذهبی حداقل در این نیم قرن اخیر در فعالیت‌های سیاسی و مذهبی حضور پیشرو داشتند اما در تاریخ‌نگاری انقلاب چیزی از آنها نیست و ما می‌خواهیم این خلأها را پر کنیم.

این مرکز تا کنون چند کتاب خاطره منتشر کرده است؟

تا الان حدود 290 عنوان خاطره منتشر شده که شامل موضوعی و فردی می‌شود. مثلاً حسینیه ارشاد موضوعی است و 10 - 20 نفر درباره آن برای ما روایت می‌کنند، یا مساجد تأثیرگذار در شهرها مثل مسجد جلیلی، مسجد ارگ، مسجد قبا، مسجد کرامت در مشهد و مساجدی که در شهرهای مختلف اثرگذار بوده اند و به تعبیری در اطلس‌های دینی و جغرافیایی نقش داشته‌اند، به آن‌ها می‌پردازیم. نکته‌ای دیگر درباره فعالیتهای موضوعی این است که ما به دوره‌ جمهوری اسلامی از زمان استقرار دولت جمهوری اسلامی در بهمن 1357 تا امروز هم پرداخته‌ایم؛ تحولات دولت‌ها و جریان‌های مختلف مثل منافقین، جریان‌های انتخاباتی و ... این حلقه‌های تاریخی، حوادث تاریخی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و کسانی که خالق این حوادث بوده و در آن حضور داشتند و به تعبیر عالمان علوم حدیث، ‌الشهودین، یعنی کسانی که خودشان مشاهده کرده‌اند، مورد توجه قرار داده‌ایم. سعی کردیم از بعضی آفت‌هایی که در این حوزه وجود دارد جلوگیری کنیم. کسی که بخواهد حوادث تاریخی دهه 1350 را روایت کند خیلی از نکات را فراموش کرده است اما وقتی حوادث را از نزدیک مشاهده کرده و در فاصله زمانی کمی ثبت و ضبط شود نتیجه مطلوب‌تری می‌گیریم. حتی حوادثی که در سال 1399 اتفاق افتاده را بررسی می‌کنیم تا هرچه سریعتر ثبت و ضبط کنیم. این کلیتی است که ما در حال انجام دادن آن هستیم.

در میان آثار تولید شده قبل از پیروزی انقلاب اسلامی دهه 40 بیشتر مورد توجه بوده یا دهه‌ 50؟

کار ما تنوع دارد. فرضاً حوزه علمیه قم، برای خودش موضوعیت دارد یا مثلاً جنبش دانشجویی در دانشگاه‌های کشور با معیت امام و انقلاب اسلامی یا مثلاً در مورد 15 خرداد، حزب ملل اسلامی، حزب‌الله، سازمان مجاهدین خلق، جریان‌های فکری مثل دکتر شریعتی و چالش‌های فکری که در آن سال‌ها وجود داشته جزء موضوعاتی است که مرکز اسناد انقلاب به آن‌ها پرداخته است. مجموعه صحبت‌هایی که رهبران انقلاب به عنوان پیشگامان انقلاب مثل شهید بهشتی و مقام معظم رهبری و شهید مطهری داشته‌اند و ما توانستیم به نوعی با نگاهی به مجموعه‌ای از صحبت‌ها و نگاهی به روایت اسناد منتشر کنیم.

درباره آگاهی‌بخشی به نسل جدید که انقلاب را ندیده‌اند، چه کارهایی انجام شده است؟

کارهای تاریخی ما یا سایر مؤسسات پژوهشی بیشتر بر اساس نگاه دانشگاهی است، اما برای ادبیات نوجوانان این روش جوابگو نیست، لذا مرکز اسناد انقلاب با توصیه رهبر انقلاب در حوزه‌ نوجوانان به عنوان دانستنی‌های تاریخ مطالبی منتشر کرده است.

ادامه دارد