جایگاه مدارک شفاهی پرونده فرهنگی شهدا در تاریخ‌نگاری دفاع مقدس

مریم توسلی[1]

23 مرداد 1398

مانند دیگر حوزه‌‌های تاریخ‌نگاری، تدوین تاریخ دفاع مقدس، نیازمند استفاده از انواع منابع، اسناد و مدارک اعم از مکتوب و غیرمکتوب است؛ مدارک و اسناد شفاهی نهاد‌ها، سازمان‌‌ها و ارگان‌‌های مرتبط با جنگ تحمیلی، برای شناخت بیشتر این دوره و تصحیح و تکمیل اطلاعات تاریخی آن، از جایگاه ویژ‌ه‌ای برخوردار هستند.

دوران دفاع مقدس به میدان نبرد، جبهه‌‌های جنگ و عملیات محدود نیست زیرا جنگ فقط وقایع و رویداد‌های نظامی نیست بلکه مردم پشت جبهه، رخداد‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه زمان جنگ و اخلاق و رفتار فردی و جمعی را نیز شامل می‌شود. به همین علت، تاریخ‌نگاری جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به تمامی اطلاعات موجود در انواع اسناد و مدارک نیازمند است؛ هرچند در اولویت‌‌های بعدی منابع قرار گرفته باشند.

اسناد و مدارک مورداستفاده محققان برای نگارش تاریخ دفاع مقدس از تنوع و گستردگی بسیار برخوردار است. این گستره عظیم، از مصوبات قوای مجریه و مقننه، تصمیمات سران حکومتی، اسناد محرمانه و خیلی محرمانه تا کالک و نقشه‌‌های نظامی را شامل می‌شود. در سال‌‌های اخیر، خاطرات شخصیت‌‌های سیاسی، خاطرات فرماند‌هان عالی‌رتبه جنگ و خاطرات فرماند‌هان میانی جنگ، جایگاه خود را در تاریخ‌نگاری دفاع مقدس به‌درستی یافته است. باوجود این، به دلایل مختلف نمی‌‌توان خاطرات و یادمانده‌‌های دیگر افراد جامعه مانند پیاده‌نظام جنگ، خانواده معظم شهدا، ایثارگران و مردم پشت جبهه را نادیده گرفت. این مدارک پس از راستی‌آزمایی دقیق می‌تواند بخش‌‌های ناقص و ناگفته تاریخ سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی جنگ تحمیلی را برای مخاطبان آن بیان کند.

هر یک از شهدای گرانقدر دوران دفاع مقدس، دارای یک پرونده فرهنگی در بنیاد شهید و امور ایثارگران محل سکونت خانواده خود است. بخشی از محتویات پرونده فرهنگی شهدا در بنیاد شهید و امور ایثارگران را مدارک شفاهی مکتوب‌‌شده تشکیل می‌دهد. خاطرات پدر، مادر، خواهر، برادر، خویشان، هم‌رزمان، دوستان و آشنایان شهیدان، عمده‌‌ترین آن‌هاست که در قالب خاطره‌‌گویی، خاطره‌‌نویسی، مصاحبه تاریخ شفاهی و تکمیل پرسش‌‌نامه بیان شده است. مدارک شفاهی شهدا، یعنی مجموعه خاطرات خویشان و نزدیکان، دوستان و هم‎رزمان، منابع مکمل در نگارش تاریخ جنگ تحمیلی عراق علیه ایران هستند و پرونده فرهنگی شهدا، مهم‌ترین محل انباشت و بایگانی آنها محسوب می‌شود.

اسناد و مدارک شخصی شهدا بر حسب جنسیت، سن، خانواده، قشر و طبقه اجتماعی، به‌‌صورت محدود یا فراوان (منابع اطلاعاتی) تحت عنوان «پرونده فرهنگی» در بنیاد شهید و امور ایثارگران نگه‌داری و به‌‌روز رسانی می‌شوند. در حال حاضر اطلاعات موجود در پرونده فرهنگی شهدا اسکن و به صورت دیجیتال بایگانی شده است. این موضوع علاوه بر کاهش حجم فیزیکی اطلاعات، بایگانی و دسترسی به آن را نیز آسان‌تر از گذشته نموده است. از سوی دیگر، به دلیل قابلیت‌‌ها و ظرفیت‌‌های تکنولوژی دیجیتال و استفاده از رایانه، امکان جست‌وجو، بازیابی، مشاهده، بررسی دقیق‌‌تر و اشتراک‌‌گذاری سریع اسناد و مدارک فراهم شده است.

محتویات این پرونده‌‌ها عبارتند از: مدارک شفاهی، عکس‌‌ها و تصاویر، کارت‌‌های شناسایی، فرم‌‌ها، گواهی‌نامه‌‌ها و مدارک تحصیلی، کتب منتشره و مطالب نشریات. خاطرات خانواده، همرزمان، دوستان و آشنایان شهدا، خاطرات و دست‌نوشته‌‌های شهدا، فایل‌‌های صوتی خاطره و یا مصاحبه شهدا، مدارک شفاهی پرونده فرهنگی شهدا را تشکیل می‌دهند. این خاطرات به اشکال مختلف و در قالب‌‌های متفاوت مانند فرم‌‌های مخصوص راویان خاطره، دفترچه‌‌های خاطرات رزمندگان، فرم ویژه اطلاعات مربوط به شهید (فرم طرح احیاء)، فرم مشخصات شهید (واحد فرهنگی بنیاد شهید)، مجموعه خاطرات مختصر یا مفصل هم‌رزمان شهید در قالب کتاب‌‌های منتشره یا در قالب جلسات گردان‌‌ها یا مجموعه‌‌های فرهنگی مانند مساجد و حسینیه‌‌ها یا پایگاه‌‌های مقاومت بسیج، نشریات دوران دفاع مقدس، فرم‌‌های مربوط به طرح اسناد افتخار (طرح گردآوری خاطرات خانواده شهدا با استفاده از روش مصاحبه تاریخ شفاهی)، گردآوری شد‌ه‎اند.

فرم‌‌های مخصوص خاطرات صفحات سفیدی هستند که به دنبال پرسش و پاسخ میان خادم‌الشهدا، مددکاران و مشاوران بنیاد شهید از یک‌سو و راویان از سوی دیگر، به صورت مکتوب درآمده است.

بخشی از اطلاعات درخواستی در فرم‌‌های طرح احیاء مانند فعالیت‌‌های مهم سیاسی اجتماعی شهید (انجمن اسلامی، نماز جمعه، شرکت در تظاهرات و توزیع اعلامیه، تأسیس مؤسسات خیریه و قرض‌‌الحسنه‌‌های محلی)، فعالیت‌‌های مهم علمی، فرهنگی و هنری شهید (تألیف، شعر، مداحی، طراحی، خطاطی، کلاس‌‌های عقیدتی و آموزش قرآن)، از روی شفاهیات، خاطرات و گفته‌‌های والدین، دوستان و نزدیکان شهید تکمیل شده است.

فرم مشخصات شهید (واحد فرهنگی بنیاد شهید) شامل پرسش‌‌های تایپ‌‌شده و آماده است که یا توسط خود راوی یا نیرو‌های بنیاد شهید تکمیل شده است.

خاطرات، علاوه بر آن که جنبه‌‌های خصوصی زندگی شهدا را به مخاطب نشان می‌دهند، گاه دربردارنده اطلاعات و داده‌‌‌های تاریخی هستند که می‌توانند در تحقیقات و پژوهش‌‌های کیفی مورداستفاده محققان قرار گیرند. اهم اطلاعات و داده‌‌‌های مستخرج از این منبع مهم عبارتند از: قشربندی و ترکیب اجتماعی جامعه، وضعیت فرهنگی و اجتماعی در مناطق پیرامون مرکز، وقایع مربوط به پیروزی انقلاب اسلامی در شهر‌های مختلف، تشکل‌‌ها و نهاد‌های مردمی، کمیته‌‌های انقلاب اسلامی، تشکیلات سیاسی مانند حزب جمهوری اسلامی، رقابت‌‌ها و دسته‌‌بندی‌‌های سیاسی در شهر‌های مختلف، روابط درون‌‌گروهی، مسائل مربوط به ثبت‌نام، آموزش و اعزام نیرو، حمایت و پشتیبانی مردمی از دفاع مقدس، مسائل مربوط به مجروحیت و شهادت رزمندگان، مسائل مربوط به روند درمان رزمندگان و...

نکته مهم آن است که تاکنون این خاطرات، بدون مطالعه مدارک و اسناد مکتوب، در دهه‌‌های پس از پایان جنگ تحمیلی (1380-1370) گردآوری و نگارش یافته است. به همین علت، بیشتر محتوای خاطرات از فقر اطلاعات غنی و عمیق برخوردارند زیرا راوی بدون طرح پرسش‌‌های اساسی و طراحی‌‌شده، به صورت تک‌‌گویی به بیان خاطرات بعضاً کلی در ذهن و یاد خود پرداخته است. متأسفانه این روند و روش تقریباً در همه‌جا مشاهده می‌شود؛ به‌‌جای پرداختن به وقایع دوران زندگی شهید و استخراج اطلاعات لازم، بیشتر به مسائل حاشیه‌‌ای مانند خواب و رؤیا‌ها، مسائل و مشکلات پدر و مادر و خواهر و برادران و... پرداخته شده است. گاه مسیر مصاحبه نیز از موضوع شهید به موضوع راوی تغییر جهت داده و فرد به‌جای شهید، از زندگی خود سخن گفته است!

مددکاران و مشاوران بنیاد شهید به دلیل عدم احاطه و تسلط بر موضوع مورد بحث یعنی شهید و وقایع زندگی او، جنگ و انواع عملیات، در هنگام طرح پرسش‌‌ها و استخراج اطلاعات از راویان حداقل نقش را ایفا کرد‌ه‌اند؛ بنابراین هنگام نگارش خاطرات، مطالب غلط، غیرواقع و یا جابه‌‌جا نوشته شده است و به سادگی از کنار آن‌ها گذشته‌‌اند. در این میان، شاید بتوان گفت فقط مصاحبه‌‌های تاریخ شفاهی با عنوان «اسناد افتخار»، مشروط بر رعایت موازین و استاندار‌های علمی، از جامعیت نسبی اطلاعات درباره زندگی و فعالیت‌‌های شهیدان دوران دفاع مقدس برخوردارند.

عدم درج زمان دقیق بیان خاطرات، نامشخص بودن راوی یا راویان خاطره، عدم رعایت کرونولوژی یا خط زمان در استحصال خاطرات، چالشی نبودن پرسش‌‌ها یا مصاحبه، اختلاط شخصیت‌‌ها و موضوعات و عدم تفکیک مطالب، دیگر آسیب‌‌های وارده به این مدارک هستند. این امر ممکن است موجب گمراهی نویسنده یا محقق شده، آثار منتشرشده را با اشکالات جدی و اطلاعات غلط روبه‌‌رو سازد؛ زیرا متأسفانه در بیشتر مواقع، بدون توجه به مدارک و اسناد مکتوب، مستقیماً سروقت خاطرات و زندگی‌نامه‌‌های آماده و نوشته‌‌شده می‌روند و از آن‌ها استفاده می‌‌کنند. این مطالب غلط نیز به تدریج در کتاب‌‌های جدید، پایگاه‌‌های اطلاع‌‌رسانی و دیگر جا‌ها به اشتراک گذاشته می‌شود.

محقق و پژوهشگر با انبوهی از مطالب و داده‌‌‌های تاریخی روبه‌‌روست که ممکن است راویان آن‌ها دیگر در قید حیات نباشند و نتوان دوباره با آن‌ها مصاحبه و گفت‌وگو کرد. بنابراین چار‌ه‌ای جز استفاده از آن‌ها وجود ندارد اما برای بهره‌‌گیری از این اطلاعات و جامعیت بخشیدن به منابع تحقیق، رعایت نکاتی چند ضرورت دارد.

با آن که پرسش‌گر هنگام انجام مصاحبه و طرح پرسش بدون دقت نظر و مطالعه لازم به این کار اقدام کرده و مجموعه خاطراتی را گردآورده است اما برای استفاده از آن‌ها در تدوین زندگی‌‌نامه شهدا و هر نوع مطلب دیگر باید موازین علمی رعایت شود. فرد محقق یا نویسنده در ابتدا باید تمامی اسناد مکتوب، دیداری و شنیداری پرونده فرهنگی شهدا را با دقت مطالعه و بررسی کند تا تصویری از زندگی و فعالیت‌‌های شهید به دست آورد. این مطالعه از تاریخ دقیق تولد تا نحوه شهادت و خاک‌‌سپاری را شامل می‌شود.

نخستین مباینت در تاریخ تولد مشاهده می‌شود آنجا که مادر یا پدر از مصادف بودن تاریخ تولد فرزند خود با رویدادی مهم مانند عاشورا، تاسوعا، ولادت یا شهادت امامان شیعه، عید نوروز، رویداد تاریخی و... سخن می‌گویند. در این وضعیت، اسناد هویتی مانند شناسنامه و خاطرات مکمل، مؤید و مصحح یکدیگر خواهند بود.

کارنامه‌‌های تحصیلی، اسناد شناسایی و حتی خاطرات دیگر، داده‌‌‌های مربوط به زندگی شهید مانند میزان تحصیلات، مدت زمان حضور در جبهه، نحوه، نوع و مدت مجروحیت و بسیاری مسائل دیگر را تصحیح و تکمیل می‌‌کنند.

مشاهده و دقت در تصاویر، از نوزادی و بدو تولد تا پیکر شهید و مراسم تشییع و خاک‌سپاری، می‌تواند بخش‌‌های ناقص خاطرات را تکمیل یا تصحیح کند. این موضوع از تشریح ویژگی‌‌های ظاهری شهید تا خصوصیات اخلاقی و فعالیت‌‌های او، دوره آموزش نظامی، جبهه و محل خدمت و سمت او را نیز شامل می‌شود.

توجه به سن و سال شهید در برخورد با ادعا‌های مطرح شده در خاطرات مانند حضور در وقایع انقلاب، عضویت در تشکل‌‌های سیاسی، فعالیت‌‌های سیاسی و اجتماعی، میزان سواد و مدرک علمی مهم است و از بزرگ‌‌نمایی و غلو هنگام تدوین مطلب جلوگیری به عمل می‌‌آورد.

از میان خاطرات و مدارک شفاهی، سخنان خود رزمندگان پیش از شهادت در کتابچه‌‌های خاطرات، یادداشت‌‌های شخصی و نامه‌‌ها، نوار کاست، نشریات دوران دفاع مقدس، فیلم‌‌های ضبط شده، مصاحبه‌‌های انجام شده هنگام اعزام، درون جبهه یا پس از عملیات، از ارزش بالایی برخوردار است؛ زیرا در زمان وقوع رویداد، بدون هدف‌گیری و ثبت در تاریخ، بدون بزرگ‌‌نمایی و تبلیغات، نوشته شده است. باوجود کمی این گروه از خاطرات، برای راستی‌آزمایی سایر مدارک شفاهی که با فاصله و در حال‌‌وهوای خاص دوران پس از جنگ تحمیلی و شرایط خاص سیاسی گردآوری شده، بسیار اهمیت دارند.

نواقص مدارک شفاهی، تمامی دوران زندگی شهید، فعالیت‌‌های علمی و کاری، مدت زمان حضور در جبهه، نحوه مجروحیت و شهادت و تشییع و خاک‌سپاری را شامل می‌شود. ایرادات این مدارک پس از مطالعه اسناد مکتوب، باید مشخص و به وسیله همان منابع برطرف شود تا بتوان متنی قابل اعتماد تولید کرد. با این اقدام، متن‌‌های جدید می‌‌توانند نقشی هر چند کوتاه در تکمیل اطلاعات مربوط به جنگ تحمیلی، عملیات، جبهه‌‌های جنگ، مسائل و موضوعات مربوط به مناطق جنگی و... ایفا کنند.