سفر کارگاه تاریخ شفاهی این بار در استان مازندران

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران؛ دوازدهمین کارگاه آموزش تاریخ ‌شفاهی دفاع ‌مقدس روز چهارشنبه (23 شهریور‌ماه 90) با حضور محققان و نویسندگان جنگ ‌تحمیلی، علیرضا کمری، صاحب‌نظر حوزه اسناد و پژوهش دفاع ‌مقدس، محسن غنی یاری، پژوهشگر و صاحب نظر در عرصه تاریخ انقلاب و دفاع مقدس، علی فروزفر، استاد رشته علوم ارتباطات و حجت‌‌الاسلام سعید فخرزاده، مدیر واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه‌ هنری در سالن اجتماعات شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت منطقه شمال کشور، واقع در مازندارن شهر ساری آغاز شد.

تاریخ شفاهی به پشتوانه منبع شفاهی تدوین می‌شود
محسن غنی یاری، پژوهشگر و صاحب نظر در عرصه تاریخ انقلاب و دفاع مقدس با اشاره به  تعریف مرکز ملی اسناد دفاع مقدس از تاریخ شفاهی اظهار داشت: «تاریخ شفاهی یعنی تاریخی که منبع ورودی‌اش شفاهیات باشد. بنابراین اگر تاریخی نوشتیم که سند و منبع آن شفاهی باشد، تاریخ شفاهی نوشته‌ایم. در واقع سیر فعالیت‌های مرکز ملی اسناد دفاع مقدس هم بر همین اساس است.»
وی ادامه داد: «اگر بخواهیم درباره سند تاریخ شفاهی حرف بزنیم باید چند نکته را متذکر بشوم، مقوله سنت شفاهی اساساً با تاریخ شفاهی متفاوت است. داستان‌هایی که مادربزرگ‌ها به ما می‌گویند، خاطرات، ضرب المثل‌ها هر آنچه که از نسل گذشته سینه  به سینه گشته و به ما رسیده، اینها تاریخ شفاهی نیست بلکه سنت شفاهی است. ورودی تاریخ شفاهی، سند شفاهی است و سند شفاهی هم خاطره است. مهم ترین شاکله اصلی تدوین تاریخ شفاهی همین خاطره است. خاطره منبع تدوین تاریخ شفاهی است.»
غنی‌یاری با اشاره به اینکه تنها روش‌ جمع‌آوری اطلاعات در تاریخ شفاهی مصاحبه است، تصریح کرد: «زمانی که صدای صاحب خاطره ضبط شد، این نوار در مرکز ملی اسناد  پیاده می شود بدون کوچک ترین تغییری، بعد از پیاده کردن کنترل می کنیم که چیزی جا نیافتاده باشد. مشخصات مصاحبه اینکه کی، کجا و چطور ضبط شده را می نویسیم و در نهایت به عنوان سند امضا می‌شود. اگر خاطره را با این دقت و ظرافت جمع‌آوری و پیاده کنیم طوری که تمام وجوه واقعه از مقدمات تا انتهای مصاحبه ثبت شود و مهر مرکز ملی اسناد دفاع مقدس بخورد برای آیندگان به عنوان سند محسوب می شود. تمام خاطراتی که در استان‌ها جمع‌آوری می شود یک نسخه از آن به همراه صوت در مرکز نگهداری می‌شود. برای آیندگانی که می خواهند درباره دفاع‌‌مقدس بدانند و بنویسند.»

رفع ابهام‌ خاطرات در جریان مصاحبه
سعید فروزفر، استاد رشته علوم ارتباطات معتقد است در تاریخ شفاهی هیچ راهی جز انجام مصاحبه برای دستیابی به اطلاعات وجود ندارد. مصاحبه کلید، قلب و ابزار انحصاری تاریخ شفاهی است. مصاحبه یک گفت و گوی برنامه ریزی شده و از پیش تعیین شده است  و در ادامه تصریح کرد: «برای جمع‌آوری اطلاعات دقیق  باید از قبل درباره موضوع مورد مصاحبه مطالعه کرد و داده‌های کافی برای ورود به بحث در دست داشت.»
وی ادامه داد: نیکی مهم‌ترین مباحث در امر مصاحبه و جمع‌آوری خاطرات به منظور تدوین تاریخ شفاهی، رفع ابهامات موجود در خاطره روایت شده است. زمان، نام‌ها، مکان، حالات و رفتار‌ها همه باید در جریان مصاحبه ابهام زدایی شوند. ازطرفی مصاحبه‌کننده احساسات و حالات شخصی خود در مقابل مصاحبه شونده کنترل کند تا مسیر طبعی مصاحبه حفظ شود.»

جنگ8 ساله ایران یک رویداد فرهنگی است
در ادامه کارگاه تاریخ شفاهی دفاع‌مقدس استان مازندارن علیرضا کمری، صاحب‌نظر حوزه اسناد و پژوهش دفاع ‌مقدس با بیان اینکه همه فعالیت‌های انجام شده یا در حال انجام در حوزه فرهنگ، ادب، اندیشه و مطالعات معطوف به دفاع مقدس در جای خودش ارزشمند و گرانبهاست اظهار داشت: «همه آن چیزی که از آن دوران به جا مانده همگی حکم سند دارند. منتها ممکن است چشم ما در شناخت آن آثار و اسناد دقیق نباشد. عرصه نو پدید تاریخ شفاهی با تکیه بر مطالعات علمی و فرهنگی درباره جنگ تحمیلی نیاز به فراگیری آموزش و دانش دارد. یکی از شیوه‌های دانش پژوهی و دانش محوری گفت‌وگو است. آنچه تا به حال درباره جنگ در قالب مکتوب و تصویر تولید شده، ذیل عنوان فرهنگی ادبی و هنری از آن یاد می کنیم.»
وی در ادامه با تاکید بر اینکه جنگ ابعاد و اضلاع متعدد و متنوعی دارد، افزود: «از منظر کارشناسان علوم سیاسی اساساً جنگ ماهیت سیاسی دارد. جنگ ما به لحاظ مطالعات سیاسی خیلی قوی، غنی و گسترده نیست.  نظامی گری در جنگ ما مطرح نیست ما تا می شنویم جنگ اراده می کنیم دفاع مقدس، تعبیر دفاع مقدس یک برساخته معنایی و مفهومی ارزش محور و فرهنگ‌شناسانه است. جنگ 8 ساله یک رویداد فرهنگی بوده نه یک رویداد سیاسی و اقتصادی و اجتماعی. انتشار بیش از 8 هزار عنوان کتاب در طی این سال‌ها سندی بر این گفته‌ام است.  هنر ادبیات و اندیشه وجه مشترک مطالعه ما درباره جنگ بوده است. رخداد‌های جنگ اگرچه تلخ و فاجعه آمیز بود اما در دل بچه‌های جنگ ایجاد ترس و سرخوردگی و انفعال نکرد. نشاط مبتنی بر باور در میان بچه‌های جنگ بود که مبدا اصلی آن معارف امام خمینی (ره) بود. بنابراین از رویداد جنگ بسان یک رویداد فرهنگی یاد کنیم.»
کمری تصریح کرد: در عرصه مطالعات مربوط به تاریخ باید از رویکرد و روش تاریخ شفاهی حرف بزنیم. تاریخ شفاهی یک دیدگاه و یک منظر فرا رشته‌ای است. مورخ پرسا باید آیینه گی کند، آیینه با شکل و شمایل تصویری که در خودش نشان می دهد کاری ندارد. نه اینکه مورخ بی جان باشد در حد امکان آنچه را در ذهن و ضمیر و زبان شخص خاطره‌گو از گذشته مندرج شده آیینه وار بیان کند هرچند در عمل کار سختی است. از طرفی ذهن پاسخ دهنده بیشتر معطوف معنویات و ارزش‌هاست. مورخ پرسا باید اندک اندک ذهن خاطره‌گو را به جای ادبیات با تاریخ آشنا کند.»
کمری با اشاره به تفاوت‌های میان خاطره و زندگی‌نامه خاطر نشان کرد: «نوشتن زندگی نامه با هدف انتشار صورت می گیرد. بالاخره فردی که زندگی او ثبت می‌شود فراز و فرود‌هایی دارد در حالی که تاریخ شفاهی اینطور نیست. فضای زندگی نامه ای  متاثر از فضای تذکره‌نویسی است. تذکره نوع ادبی - تاریخی زندگی نامه‌ها در ایران اسلام است. در زندگی‌نامه نگاه فراواقعی ، وصفی و استعاری و اسطوره‌ای و ادبی صورت می‌گیرد.. در تاریخ شفاهی مسئله اصلی در ضمن بیان خاطرات جمع‌آوری اطلاعات درباره تاریخ یک رویداد و واقعه مهم است.»

برای رسیدن به واقعیت مسیر مصاحبه را به چالش بکشیم
حجت‌‌الاسلام سعید فخرزاده، مدیر واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه‌ هنری در ادامه این کارگاه تاریخ شفاهی اظهار داشت: «خاطره‌ای که در ذهن یک فرد است زمانی می تواند یک متن تاریخی شود که حکایت از یک واقعه تاریخی و تاثیر گذاری اجتماعی داشته باشد و اینکه برای فرد مورخ شفاهی سند قابل اعتنایی باشد.»
وی ادامه داد: «ما زمانی که با فرد مصاحبه می کنیم در همان لحظه ریزه‌کاری‌های فنون مصاحبه را رعایت می‌کنیم. زمانی که از قبل مطالعه داشته باشیم، نمی توانیم مستقیم بگوییم این بخش حرفش را قبول نداریم اما می توانیم بگوییم در کنار حرف او داشته‌ها خودمان را نیز برای او بیان کنیم. یک زمانی خاطره‌گو خاطره‌ای  می‌گوید که خاطره بعدی او را نقض می‌کند. بنابراین در حین فر آیند مصاحبه با فرد برای ابهام زدایی از خاطره با او بحث می کنیم تا متن حاصل از مصاحبه متنی شسته و رفته باشد.»
وی در پایان تاکید کرد: «ما به عنوان یک مورخ نباید بگذاریم که هر متنی در اختیار مردم قرار بگیرد. هر متن تاریخی برگی از سند تاریخ است. مورخ وظیفه دارد در فرآیند گفت و گو به صحت و سقم مصاحبه خود کمک کند. نباید نظرمان را به مصاحبه شونده تحمیل کنیم اما با او گفت و گو، چالش و بحث کنیم تا حرف‌ها به واقعیت نزدیک شود. بعد از اینکه مصاحبه انجام شد ردپای این موضوع را در اسناد و مدارک مربوط به موضوع را مورد مطالعه قرار می‌دهیم تا آنچه بیان شده را شناسایی و گویا‌سازی کنیم و رد پای هیچ ابهامی را به جای نگذاریم.»

گزارش: فاطمه نوروند

علیرضا کمری، صاحب‌نظر حوزه اسناد و پژوهش دفاع ‌مقدس، محسن غنی یاری، پژوهشگر و صاحب نظر در عرصه تاریخ انقلاب و دفاع مقدس، علی فروزفر، استاد رشته علوم ارتباطات و حجت‌‌الاسلام سعید فخرزاده، مدیر واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه‌ هنری در سالن اجتماعات شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت منطقه شمال کشور، واقع در مازندارن شهر ساری آغاز شد.

تاریخ شفاهی به پشتوانه منبع شفاهی تدوین می‌شود
محسن غنی یاری، پژوهشگر و صاحب نظر در عرصه تاریخ انقلاب و دفاع مقدس با اشاره به  تعریف مرکز ملی اسناد دفاع مقدس از تاریخ شفاهی اظهار داشت: «تاریخ شفاهی یعنی تاریخی که منبع ورودی‌اش شفاهیات باشد. بنابراین اگر تاریخی نوشتیم که سند و منبع آن شفاهی باشد، تاریخ شفاهی نوشته‌ایم. در واقع سیر فعالیت‌های مرکز ملی اسناد دفاع مقدس هم بر همین اساس است.»
وی ادامه داد: «اگر بخواهیم درباره سند تاریخ شفاهی حرف بزنیم باید چند نکته را متذکر بشوم، مقوله سنت شفاهی اساساً با تاریخ شفاهی متفاوت است. داستان‌هایی که مادربزرگ‌ها به ما می‌گویند، خاطرات، ضرب المثل‌ها هر آنچه که از نسل گذشته سینه  به سینه گشته و به ما رسیده، اینها تاریخ شفاهی نیست بلکه سنت شفاهی است. ورودی تاریخ شفاهی، سند شفاهی است و سند شفاهی هم خاطره است. مهم ترین شاکله اصلی تدوین تاریخ شفاهی همین خاطره است. خاطره منبع تدوین تاریخ شفاهی است.»
غنی‌یاری با اشاره به اینکه تنها روش‌ جمع‌آوری اطلاعات در تاریخ شفاهی مصاحبه است، تصریح کرد: «زمانی که صدای صاحب خاطره ضبط شد، این نوار در مرکز ملی اسناد  پیاده می شود بدون کوچک ترین تغییری، بعد از پیاده کردن کنترل می کنیم که چیزی جا نیافتاده باشد. مشخصات مصاحبه اینکه کی، کجا و چطور ضبط شده را می نویسیم و در نهایت به عنوان سند امضا می‌شود. اگر خاطره را با این دقت و ظرافت جمع‌آوری و پیاده کنیم طوری که تمام وجوه واقعه از مقدمات تا انتهای مصاحبه ثبت شود و مهر مرکز ملی اسناد دفاع مقدس بخورد برای آیندگان به عنوان سند محسوب می شود. تمام خاطراتی که در استان‌ها جمع‌آوری می شود یک نسخه از آن به همراه صوت در مرکز نگهداری می‌شود. برای آیندگانی که می خواهند درباره دفاع‌‌مقدس بدانند و بنویسند.»

رفع ابهام‌ خاطرات در جریان مصاحبه
سعید فروزفر، استاد رشته علوم ارتباطات معتقد است در تاریخ شفاهی هیچ راهی جز انجام مصاحبه برای دستیابی به اطلاعات وجود ندارد. مصاحبه کلید، قلب و ابزار انحصاری تاریخ شفاهی است. مصاحبه یک گفت و گوی برنامه ریزی شده و از پیش تعیین شده است  و در ادامه تصریح کرد: «برای جمع‌آوری اطلاعات دقیق  باید از قبل درباره موضوع مورد مصاحبه مطالعه کرد و داده‌های کافی برای ورود به بحث در دست داشت.»
وی ادامه داد: نیکی مهم‌ترین مباحث در امر مصاحبه و جمع‌آوری خاطرات به منظور تدوین تاریخ شفاهی، رفع ابهامات موجود در خاطره روایت شده است. زمان، نام‌ها، مکان، حالات و رفتار‌ها همه باید در جریان مصاحبه ابهام زدایی شوند. ازطرفی مصاحبه‌کننده احساسات و حالات شخصی خود در مقابل مصاحبه شونده کنترل کند تا مسیر طبعی مصاحبه حفظ شود.»

جنگ8 ساله ایران یک رویداد فرهنگی است
در ادامه کارگاه تاریخ شفاهی دفاع‌مقدس استان مازندارن علیرضا کمری، صاحب‌نظر حوزه اسناد و پژوهش دفاع ‌مقدس با بیان اینکه همه فعالیت‌های انجام شده یا در حال انجام در حوزه فرهنگ، ادب، اندیشه و مطالعات معطوف به دفاع مقدس در جای خودش ارزشمند و گرانبهاست اظهار داشت: «همه آن چیزی که از آن دوران به جا مانده همگی حکم سند دارند. منتها ممکن است چشم ما در شناخت آن آثار و اسناد دقیق نباشد. عرصه نو پدید تاریخ شفاهی با تکیه بر مطالعات علمی و فرهنگی درباره جنگ تحمیلی نیاز به فراگیری آموزش و دانش دارد. یکی از شیوه‌های دانش پژوهی و دانش محوری گفت‌وگو است. آنچه تا به حال درباره جنگ در قالب مکتوب و تصویر تولید شده، ذیل عنوان فرهنگی ادبی و هنری از آن یاد می کنیم.»
وی در ادامه با تاکید بر اینکه جنگ ابعاد و اضلاع متعدد و متنوعی دارد، افزود: «از منظر کارشناسان علوم سیاسی اساساً جنگ ماهیت سیاسی دارد. جنگ ما به لحاظ مطالعات سیاسی خیلی قوی، غنی و گسترده نیست.  نظامی گری در جنگ ما مطرح نیست ما تا می شنویم جنگ اراده می کنیم دفاع مقدس، تعبیر دفاع مقدس یک برساخته معنایی و مفهومی ارزش محور و فرهنگ‌شناسانه است. جنگ 8 ساله یک رویداد فرهنگی بوده نه یک رویداد سیاسی و اقتصادی و اجتماعی. انتشار بیش از 8 هزار عنوان کتاب در طی این سال‌ها سندی بر این گفته‌ام است.  هنر ادبیات و اندیشه وجه مشترک مطالعه ما درباره جنگ بوده است. رخداد‌های جنگ اگرچه تلخ و فاجعه آمیز بود اما در دل بچه‌های جنگ ایجاد ترس و سرخوردگی و انفعال نکرد. نشاط مبتنی بر باور در میان بچه‌های جنگ بود که مبدا اصلی آن معارف امام خمینی (ره) بود. بنابراین از رویداد جنگ بسان یک رویداد فرهنگی یاد کنیم.»
کمری تصریح کرد: در عرصه مطالعات مربوط به تاریخ باید از رویکرد و روش تاریخ شفاهی حرف بزنیم. تاریخ شفاهی یک دیدگاه و یک منظر فرا رشته‌ای است. مورخ پرسا باید آیینه گی کند، آیینه با شکل و شمایل تصویری که در خودش نشان می دهد کاری ندارد. نه اینکه مورخ بی جان باشد در حد امکان آنچه را در ذهن و ضمیر و زبان شخص خاطره‌گو از گذشته مندرج شده آیینه وار بیان کند هرچند در عمل کار سختی است. از طرفی ذهن پاسخ دهنده بیشتر معطوف معنویات و ارزش‌هاست. مورخ پرسا باید اندک اندک ذهن خاطره‌گو را به جای ادبیات با تاریخ آشنا کند.»
کمری با اشاره به تفاوت‌های میان خاطره و زندگی‌نامه خاطر نشان کرد: «نوشتن زندگی نامه با هدف انتشار صورت می گیرد. بالاخره فردی که زندگی او ثبت می‌شود فراز و فرود‌هایی دارد در حالی که تاریخ شفاهی اینطور نیست. فضای زندگی نامه ای  متاثر از فضای تذکره‌نویسی است. تذکره نوع ادبی - تاریخی زندگی نامه‌ها در ایران اسلام است. در زندگی‌نامه نگاه فراواقعی ، وصفی و استعاری و اسطوره‌ای و ادبی صورت می‌گیرد.. در تاریخ شفاهی مسئله اصلی در ضمن بیان خاطرات جمع‌آوری اطلاعات درباره تاریخ یک رویداد و واقعه مهم است.»

برای رسیدن به واقعیت مسیر مصاحبه را به چالش بکشیم
حجت‌‌الاسلام سعید فخرزاده، مدیر واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه‌ هنری در ادامه این کارگاه تاریخ شفاهی اظهار داشت: «خاطره‌ای که در ذهن یک فرد است زمانی می تواند یک متن تاریخی شود که حکایت از یک واقعه تاریخی و تاثیر گذاری اجتماعی داشته باشد و اینکه برای فرد مورخ شفاهی سند قابل اعتنایی باشد.»
وی ادامه داد: «ما زمانی که با فرد مصاحبه می کنیم در همان لحظه ریزه‌کاری‌های فنون مصاحبه را رعایت می‌کنیم. زمانی که از قبل مطالعه داشته باشیم، نمی توانیم مستقیم بگوییم این بخش حرفش را قبول نداریم اما می توانیم بگوییم در کنار حرف او داشته‌ها خودمان را نیز برای او بیان کنیم. یک زمانی خاطره‌گو خاطره‌ای  می‌گوید که خاطره بعدی او را نقض می‌کند. بنابراین در حین فر آیند مصاحبه با فرد برای ابهام زدایی از خاطره با او بحث می کنیم تا متن حاصل از مصاحبه متنی شسته و رفته باشد.»
وی در پایان تاکید کرد: «ما به عنوان یک مورخ نباید بگذاریم که هر متنی در اختیار مردم قرار بگیرد. هر متن تاریخی برگی از سند تاریخ است. مورخ وظیفه دارد در فرآیند گفت و گو به صحت و سقم مصاحبه خود کمک کند. نباید نظرمان را به مصاحبه شونده تحمیل کنیم اما با او گفت و گو، چالش و بحث کنیم تا حرف‌ها به واقعیت نزدیک شود. بعد از اینکه مصاحبه انجام شد ردپای این موضوع را در اسناد و مدارک مربوط به موضوع را مورد مطالعه قرار می‌دهیم تا آنچه بیان شده را شناسایی و گویا‌سازی کنیم و رد پای هیچ ابهامی را به جای نگذاریم.»

گزارش: فاطمه نوروند