نگاهی به کارنامه چهره ماندگار تاریخ

دکتر رضا شعبانی، متخصص تاریخ ایران در روزگار افشاریه

دکتر رضا شعبانی را باید برجسته‌ترین متخصص تاریخ ایران در روزگار افشاریه دانست. تصحیح متون، پژوهش‌های تاریخی درباره سلسله‌های افشاریه و زندیه، تاریخ ایران باستان و تاریخ عمومی ایران، تک نگاری‌ها و مجموعه مقالات از جمله فعالیت‌های اوست.

هشتمین همایش چهره‌های ماندگار در مرکز همایش‌های بین‌المللی سازمان صدا و سیما برگزار شد. منتخبان این همایش از میان بزرگان رشته‌هایی از جمله پزشکی، دامپزشکی، مهندسی برق، عمران و مکانیک، جامعه‌شناسی، ادبیات، ریاضیات، تاریخ، موسیقی، سینما، خوشنویسی، کتابداری، معماری، فلسفه و ژنتیک برگزیده شده‌اند. این همایش به همت ستاد چهره‌های ماندگار و چهار دانشگاه بزرگ تهران، صنعتی شریف، امیر کبیر و شهید بهشتی برگزار شد. 

دکتر رضا شعبانی، متولد سال 1317 خورشیدی را باید برجسته‌ترین متخصص تاریخ ایران در روزگار افشاریه دانست. او دکترای تاریخ را از دانشگاه سوربن پاریس دریافت داشت و سپس به مدت پنج سال در دانشگاه کمبریج انگلستان به تدریس تاریخ سرگرم شد. از مشاغل علمی او، افزون بر 24 چهار سال تدریس در دانشگاه‌های کشور، می‌توان به مدیریت گروه تاریخ دانشگاه‌های علوم و تحقیقات و دانشگاه شهید بهشتی و نیز گروه تاریخ مرکز نحقیقات فارسی ایران و پاکستان، در اسلام آباد، اشاره کرد. 

دکتر شعبانی در سالیان پُربار زندگی، موفق به نگارش بیش از 200 مقاله به زبان‌های فارسی، فرانسوی و انگلیسی و تالیف بیش از 20 عنوان کتاب شده است. اغلب آثار دانشورانه او متمرکز بر تاریخ افشاریه است. تالیفات دکتر شعبانی را می‌توان به پنج دسته تقسیم کرد: تصحیح متون، پژوهش‌های تاریخی درباره سلسله‌های افشاریه و زندیه، تاریخ ایران باستان و تاریخ عمومی ایران، تک‌نگاری‌ها و مجموعه مقالات و موضوعات پراکنده. 

تصحیح متون با تاریخ نادرشاهی
دکتر شعبانی در سال 1349 «تاریخ نادرشاهی» تالیف محمد شفیع وارد را تصحیح و به دستیاری بنیاد فرهنگ ایران منتشر کرد. این کتاب از منابع دست اول و مهم برای دوره کوتاه سلطنت خاندان افشار، به ویژه حوادث مربوط به یورش نادر به هندوستان، است. مصحح پیشگفتاری مفصل به ابتدای کتاب افزوده و شرح جامعی درباره سودمندی اثر محمد شفیع آورده است. 

دکتر شعبانی چند سال بعد متن «حدیث نادرشاهی، احوال نادرشاه» را تصحیح و در اختیار محققان تاریخ ایران قرار داد (1356 ـ انتشارات دانشگاه ملی سابق). این اثر که نوشته مورخی گمنام است، دربردارنده آگاهی‌های درخور توجهی درباره نادرشاه افشار و دوران پُرتلاطم پادشاهی اوست. تعلیقات و حواشی مصحح، بر ارزش و اهمیت اثر افزوده است. 

از دیگر تصحیحات او می‌توان به کتاب «اسئله و اجوبه رشیدی» تالیف خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر، مورخ و دانشمند نامدار ایران در سده هشتم اشاره کرد. این اثر را که مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان در سال 1371 منتشر کرده، از روی نسخه خطی کتابخانه گنج بخش ویرایش شده است و شامل 25 سوال در موضوعات مختلف، از جمله عقل و علم، باغ، زراعت، نیکی و بدی و ...، است که افراد مختلف از خواجه رشیدالدین پرسیده‌اند و او پاسخ داده است. 

پژوهش‌های تاریخی درباره سلسله‌های افشاریه و زندیه
شناخت و آگاهی علمی دکتر رضا شعبانی درباره تاریخ ایران در عصر افشاریه، در میان استادان و تاریخ‌نگاران ایرانی و خارجی نمونه‌وار و کم‌مانند است. بی‌گمان او در این زمینه متخصصی برجسته است. تنها فهرستی از تالیفاتی که او درباره دوره کوتاه اما بسیار مهم افشاریه پدید آورده است، نشان از تلاش و کوشش بی‌وقفه او برای روشن ساختن ابهامات و مسایل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایران در روزگار جهانگشای افشار و حوادث پس از او، دارد. 

دکتر شعبانی در سال 1373 اثر مهم خود «تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه» را در دو جلد منتشر کرد. او در این کتاب کوشیده است که سرگذشت مردم ایران را در زمان چیرگی افشاریه با دقت و باریک‌بینی بسیار و با استناد به اسناد و متن‌های تاریخی تشریح کند. این سرگذشت تاریخی، شامل مناسبات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و دیوانی ایران است. 

کتاب «گمنامان نامی ایران در عصر افشاریه» نیز اثر دیگری از دکتر شعبانی است که سالیان پیش ضمیمه مجله «بررسی‌های تاریخی» چاپ شده است. هدف نویسنده از تالیف این اثر، زنده نگه داشتن نام مردان دلیر و شجاعی است که در دوره حکومت نادر می‌زیسته‌اند و در جریانات سیاسی و تحولات آن روزگار، دست داشته‌اند. از رهگذر مندرجات این کتاب می‌توان به نکات مهمی درباره تاریخ افشاریه رسید. 

«تاریخ ایران در عصر افشاریه» (انتشارات سخن ـ 1388) نیز مروری بر چگونگی گذران مردم و حوادث سهمگین دوره‌ای از تاریخ ایران است که در آن نادر پا به عرصه تاریخ نهاد و پس از کشته شدنش، قلمرو او به دست بازماندگانش افتاد. «مختصر تاریخ ایران در دوره‌های افشاریه و زندیه» (انتشارات سخن ـ 1378) نیز از دیگر آثار دکتر شعبانی است. 

این کتاب در پنج فصل تالیف شده است. تاریخ سیاسی افشاریه، تاریخ سیاسی زندیه، نظام اداری و حکومتی ایران در دوره‌های افشاریه و زندیه، نظام اقتصادی ایران در دوره‌های افشاریه و زندیه، مناسبات خارجی ایران در ادوار افشاریه و زندیه، عنوان فصل‌های پنجگانه کتاب است. کتاب درسی «تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوره‌های افشاریه و زندیه» (انتشارات سمت ـ 1377) نیز بررسی احوال نادرشاه و بازماندگان او، اقتدار طایفه زند و روابط خارجی ایران در آن ادوار و دیگر مسایلی است که به روزگار دولت‌های افشاریه و زندیه بازمی‌گردد. 

تاریخ ایران باستان و تاریخ عمومی ایران
از میان آثار دکتر شعبانی درباره گذشته باستانی و تاریخ عمومی ایران، دو کتاب یادکردنی است، نخست کتاب «مروری کوتاه بر تاریخ ایران، از آغاز عصر مادها تا پایان دوران قاجاریه» (انتشارات سخن ـ 1387) است که خواننده را در جریان سرفصل‌های عمده تاریخ ایران قرار می‌دهد و تصویری راهگشا درباره پیشینه تاریخی ایران و دودمان‌های حکومت‌گر به دست می‌دهد. 

کتاب درسی «کلیات تاریخ ایران» (انتشارات دانشگاه پیام نور ـ 1382) نیز که با همکاری شهناز سلطان‌زاده فراهم آمده، برای دانشجویان خارجی رشته زبان و ادبیات فارسی تالیف شده است. 

تک‌نگاری‌ها و مجموعه مقالات
منظور از تک‌نگاری‌ها، کتاب‌هایی است که دکتر رضا شعبانی درباره شخصیت‌های برجسته و نام‌آور تاریخ ایران و اغلب برای آشنایی جوانان و علاقه‌مندان غیرمتخصص تاریخ ایران نوشته است. این کتاب‌ها را دفتر پژهش‌های فرهنگی در شمار سلسله کتاب‌های « از ایران چه می‌دانم؟» منتشر کرده است. 

کتاب «نادرشاه افشار» (1381) از شمار این دست کتاب‌هاست که با فصل‌بندی مناسب و آوردن مسایل و موضوعاتی که خواننده را با حوادث تاریخ ایران آشنا می‌کند، تصویری روشن از تاریخ آن روزگاران به‌دست می‌دهد و عوامل اوج‌گیری و سپس سقوط خاندان افشار را پی می‌گیرد. 

«کوروش کبیر» (1381) آگاهی‌های لازم و منسجمی درباره بنیانگذار دولت هخامنشی در دسترس دوستداران تاریخ ایران و جوانان علاقه‌مند قرار می‌دهد. این کتاب در 6 فصل کوتاه و خواندنی تهیه شده است و به حوادث دوره فرمانروایی کوروش هخامنشی می‌پردازد. 

«داریوش بزرگ» (1382) نیز در شمار تک‌‌نگاری‌های دکتر شعبانی است. این کتاب شامل پنج فصل است. مقدمات به قدرت رسیدن داریوش، از میان برداشتن موانع و رسیدن به پادشاهی، گسترش شاهنشاهی داریوش، دوران امنیت و توسعه، کشورداری داریوش. کتاب «کریم خان زند» (1385) نیز، همان‌گونه که از نام آن برمی‌آید، درباره مؤسس دولت زندیه و حوادث روزگار اوست. 

مجموعه مقالات دکتر شعبانی نیز که شامل مقالات تاریخی اعم از مقالات چاپ شده و چاپ نشده اوست، توسط نشر پانیذ و با همکاری برخی از دانشجویان علاقه‌مند به وی منتشر شده است. این مجموعه که «گزارش زندگی» (1384) نام دارد، دربردارنده مقالاتی است که عنوان برخی از آن‌ها چنین است: اخلاق برتر کوروش، شورش دهلی در زمان نادر شاه، واقعه کشف حجاب، سیاست مذهبی نادرشاه، ما و جهانی شدن، هدیه ایرانیان به تمدن جهان. 

موضوعات پراکنده و کتاب «ایرانیان و هویت ملی
کتاب «ایرانیان و هویت ملی» (از انتشارات سازمان پژوهشگاه و اندیشه اسلامی)، از آثار مهم دکتر شعبانی است. به همین گونه باید از کتاب «مبانی تاریخ اجتماعی ایران» (چاپ سوم 1382) یاد کرد که در پنج بخش تهیه شده و به خصوصیات عمومی جامعه ایران پیش از تاریخ، حضور در تاریخ، شکل‌پذیری تاریخی اجتماعات ایران، مقاومت‌های ملی و خصوصیات فرهنگ و تمدن ایران می‌پردازد. کتاب «آداب و رسوم نوروز» (مرکز مطالعات ایرانی و بین‌المللی ـ1376 ) نیز اثر آگاهی‌بخش دیگری از دکتر رضا شعبانی است.

خبرنگار : آناهید خزیر