در عرصه کتاب‌های دفاع مقدس به ادبیات نزدیک شده‌ایم و از پژوهش دور

امروز 30 سال از آغاز جنگ تحمیلی می‌گذرد و حاصل ادبیاتش، هزاران جلد کتاب در قالب‌های پژوهش، خاطره، رمان و داستان کوتاه بوده که روزبه‌روز تعدادشان افزود می‌شود. آنچه از بررسی‌های کنونی برمی‌آید، کتاب‌های خاطره در بین قالب‌های دیگر، گوی سبقت را ازآن خود کرده، در حالی که در حوزه پژوهش جنگ، با خلأ و چالش‌های فراوانی مواجهیم و هنوز توجه چندانی به آن نشده است. این در حالی است که پژوهش‌ها با نگاه تیزبینانه‌شان، سبب زنده ماندن ادبیات جنگ می‌شوند. اما از آنجا که راویان خاطرات، سربازان جنگند و مانند دیگر انسان‌ها از عمری محدود برخوردارند، آینده این‌گونه ادبی به دست کدام یک از قالب‌های دیگر سپرده خواهد شد؛ رمان؟ داستان کوتاه؟

این حجم به ظاهر زیاد کتاب، پس از گذشت 30 سال از آغاز جنگ عراق علیه ایران، کمابیش توانسته مخاطبان خود را بدست آورد و بخشی از فضای کتابخانه‌ها را به خود اختصاص دهد، ‌اما آیا 3 دهه پس این نیز، با سیر صعودی انتشار کتاب‌های جنگ روبه‌رو هستیم؟ آیا می‌توانیم برای خواندنی کردن این ادبیات برای جوانان 3 دهه پس از این، ادبیات جنگمان را جوان نگه داریم؟ آنچه می‌خوانید، حاصل نگاه کارشناسان، پژوهشگران ونویسندگان به ادبیات پایداری است.

نگاهی دقیق‌تر به کتاب‌های مرتبط با جنگ را به 2 شکل می‌توان صورت داد. مجموعه کتاب‌هایی که بخشی از آن‌ها به جنگ مربوطند که شاید به لحاظ آماری تعدادشان به هزار عنوان نرسد و آثاری که به کتاب «دفاع مقدس» شهرت دارند و اصل موضوع‌شان جنگ است که در حدود 8 هزار عنوان کتابند.

نصرت‌الله صمدزاده، مدیر کتابخانه تخصصی جنگ حوزه هنری، با لحاظ کردن این 2 نکته، کتاب‌های جنگ را به 3 دوره تقسیم می‌کند: «کتاب‌های منتشر شده در زمان جنگ (سال‌های 59 تا 67) که سالانه حدود 80 و 90 عنوان اثر بوده، به جز سال 59 که انتشار این آثار از نیمه سال شروع شده و حدود 35 عنوان کتاب را دربر می‌گیرد. دوره دوم مربوط به سال‌های 67 تا 75 است که میانگین آثار منتشر شده به حدود 150 تا 170 عنوان کتاب می‌رسد و در دوره سوم و از سال 76 به بعد، ناگهان انتشار این قبیل آثار اوج گرفته و حدود 400 عنوان اثر در سال شده است.»

به گفته مدیر کتابخانه تخصصی جنگ حوزه هنری، «این اوج‌گیری انتشار آثار، دلایل مختلفی داشته است. برای مثال، از سال 75 به بعد به خاطر فعالیت کنگره‌های شهدا که توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در مراکز استانی شکل گرفته، کتاب‌های زندگینامه، خاطره، گزارش و یادداشت، امروز حدود 3200 عنوان کتاب جنگ را به خود اختصاص داده‌اند.»

طبق آمار ارایه شده توسط صمدزاده، تاکنون و دو مجموع 10 هزار عنوان اثر در حوزه جنگ تحمیلی و به زبان‌های فارسی، عربی و لاتین منتشر شده که در بین این آمارها 800 عنوان کتاب به داستان بلند و کوتاه، 900 عنوان اثر به شعر، 2500 عنوان ادبیات خلاق (شعر، داستان، نمایش و فیلمنامه)، 3200 عنوان به ادبیات مستند (خاطره، گزارش، زندگینامه) و 750 عنوان کتاب به گروه کودک و نوجوان تعلق دارد. همچنین 150 عنوان اثر درباره جنگ ما از زبان‌های دیگر به فارسی ترجمه شده، اما آمار کل آنها حدود هزار عنوان به زبان عربی و همین تعداد به زبان لاتین‌اند.

شاید انتشار این تعداد کتاب نسبت به سال‌هایی که از جنگ 8 ساله گذشته، کم نباشد، اما باید توجه داشت، ازدیاد کمی کتاب در یک حوزه، دلیل بر امتیاز آن نیست. در واقع هنرمندی نویسنده و ناشر می‌تواند کتاب را به تمام اعصار متعلق کند. مدیر کتابخانه تخصصی جنگ حوزه هنری با بیان این مطلب، کتاب جنگ و صلح اثر تولستوی را نمونه‌ای بارز از این قبیل آثار دانست و اظهار داشت: «هنوز کتابی مانند این اثر، درباره جنگ تحمیلی منتشر نشده که بتواند به لحاظ شمارگان، ملت ما را پشتیبانی کند. بنابراین اگر غنا و فراوانی اطلاعات در ابیات جنگ به وجود آید، دایره‌المعارف و گزیده‌سازی، فارغ از مسأله کتاب‌سازی شکل خواهد گرفت.»

از سوی دیگر، ضرورت چاپ کتاب در حوزه جنگ توسط مراکز مطالعاتی و پژوهشی و فرهنگی مطرح می‌شود و بخشی از انواع آثاری که منتشر می‌شوند به واسطه ویژگی ذاتی مراکزی است که در این حوزه کار می‌کنند. با این حال صمدزاده معتقد است: «از آنجا که موضوع دفاع مقدس برای ملت ما حیاتی و دغدغه‌ای ملی به نظر می‌رسد، نیاز است مراکز دانشگاهی و اساتید به این حوزه وارد شوند که هنوز ورود پیدا نکرده‌اند و افرادی بعضاً با رویکرد تبلیغی به فعالیت در این عرصه می‌پردازند. بنابراین سیر صعودی انتشار کتاب‌های ادبیات پایداری به اعتدال نیاز دارد تا سرمایه‌های انسانی و مادی و تمرکز نهادها، فقط به خاطر سیاست‌گذاری‌ها، معطوف به این حوزه‌ها نشوند.»

بر همین اساس، برآیند بررسی آمار کتاب‌های مرتبط با جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، حاکی از افزایش هرساله انتشار این آثار است. به نظر می‌رسد، پس از هر واقعه تاریخی ادبیاتی تولید و با فاصله گرفتن از آن واقعه بر تعداد آثار مرتبط با آن افزوده می‌شود. اما از نظر محمد درودیان، نویسنده و محقق جنگ، «وقتی در حادثه‌ای قرار داریم، گفتمان اصلی شکل گرفته درباره آن که سبب ایجاد ساختارهای مفهومی‌اش شده خمیرمایه اصلی تاریخ‌نگاری حادثه می‌شود. البته مهم این است که با فاصله گرفتن از هر حادثه تاریخی، چه تغییری در نوع نگاه به آن ایجاد می‌شود.»

این تغییرات معمولاً به دو صورت تدوین خاطرات در قالب خودنوشت و بررسی حوادث رخداده در زمان جنگ و نگاه به آن و نوع نگاه امروز سازمان‌های مختلف و عموم مردم نسبت به جنگ تحمیلی، اتفاق می‌افتند. درودیان معتقد است: «برای این تغییرات، 2 جریان به طور موازی پیش می‌روند. سیاست‌های تبلیغاتی و مناسبتی در رسانه‌های گروهی که سعی کرده‌اند، چارچوب گفتمان اصلی را با تغییر در تکنیک‌ها و روش‌ها،‌ حفظ کنند و تعمیق پرسش‌ها در نسل جوان و نخبگان نسبت به جنگ که توسط متولیان سیاست‌گذار و محققان، بررسی و دستمایه تولید ادبیات پایداری می‌شوند.»

اما به گفته این محقق جنگ، «آنچه در این ادبیات مشهود است، اختصاص فقط یک شانزدهم آمار کل کتاب‌های چاپ شده به عرصه پژوهش است. در واقع در شرایطی که در حوزه توصیف به صورت خاطرات فردی و گزارش‌نویسی از غنای خوبی برخورداریم، درباره مسایل اساسی جنگ مانند این که، چرا نتوانستیم عراق را به بازدارندگی برسانیم و چرا در مقابل حمله عراق غافلگیر شدیم؟ فقط در حد سخنرانی در مطبوعات اکتفا شده و پژوهشی به معنای واقعی در فرآیند حل مسأله و تابع تغییر نوع نگاه به جنگ، شکل نداده‌ایم. همچنین از آنجا که ساختارها به دلیل تنش‌زا بودن مسایل جدی، به آن‌ها نمی‌پردازند و فقط تبلیغات را مورد توجه قرار می‌دهند، سبب ایجاد شکافی بین تبلیغات و آنچه رسماً درباره جنگ در جامعه بیان می‌شود، شده‌اند. در حالی که با اصلاح نوع نگاه اگر فقط 10 طرح تهیه شود، به نماد فرهنگ دفاع مقدس تبدیل خواهند شد.»

محمد درودیان معتقد است: «تاکنون کتابی که فرای زمان و تبلیغات، ارزش‌ ده‌ها بار خواندن داشته باشد، تدوین نکرده‌ایم.»

گلعلی بابایی،‌ نویسنده جنگ نیز، تمایل رزمندگان برای بیان ناگفته‌هایشان با فاصله گرفتن از جنگ تحمیلی 8 ساله را مورد تأکید قرار داده و همچنین آفت‌هایی را برای این موضوع برمی‌شمرد. از نظر وی «با گذر زمان، خاطرات در ذهن اغلب افراد افت پیدا کرده و از سوی دیگر برخی از سازمان‌ها نیز برای جذب مخاطبانشان، تغییراتی را در اصالت تاریخی ایجاد می‌کنند. بر همین اساس بی‌تردید در آینده سیر صعودی خاطرات به دلیل تخلیه ذهن‌ها از یادآوری حوادث، جای خود را به قصه و رمان‌هایی که سوژه‌هایشان را از دل همین خاطرات یافته‌اند، خواهند سپرد.»

این نویسنده جنگ با اشاره به سخنان مقام معظم رهبری مبنی بر گنج بودن جنگمان، کتاب‌های چاپ شده در حوزه ادبیات پایداری را نشانگر گوشه‌های از حوادث آن روزها می‌داند و معتقد است: «طبق گفته مسوولان هنوز جعبه سیاه جنگ باز نشده و در زمینه تاریخ جنگ، جا کار بسیاری وجود دارد.»

تغییرات ایجاد شده در جامعه با گذر زمان، میل به دانستن درباره جنگ را نیز در بین مردم تغییر داده است. بر همین اساس و به طور طبیعی با فاصله گرفتن از سال‌های دفاع مقدس، ابعاد مرتبط با جنگ گشوده شده و نویسندگان توجه به وجه دفاعی روزهای جنگ را کمتر کرده و به نگارش لایه‌های پنهان آن می‌پردازند.

انتشار 8 هزار عنوان کتاب در حوزه ادبیات پایداری در مدت 30 سال از آغاز جنگ تحمیلی تا حدودی توانسته مخاطبان جنگ‌دیده و جوان خود را اقناع کند. اما این ادبیات برای جوان ماندن و جذب مخاطب 3 دهه بعد خود و برای اینکه بتواند چراهای مخاطبانش را درباره جنگ تحمیلی پاسخ دهد، به کنکاش محققان، خلاقیت هنرمندان و زبان ارتباطی مناسب نیاز دارد.

نسترن پورصالحی