نقش زبان بدن در مصاحبه تاریخ شفاهی

فائزه توکلی

حرکات بدنی و ارتباطات غیرکلامی در مصاحبه تاریخ شفاهی نقش بسزایی در برقراری ارتباط بین مصاحبه‌گر و مشارکت‌کننده دارد. حتی جنبه‌هایی از این حرکات می‌توانند نقشی اساسی‌تر از مهارت‌های کلامی در برقراری ارتباط ایفا کنند. به‌طور کلی، این حرکات از سه طریق عمل می‌کنند:

1- جایگزین پیام‌های کلامی می‌شوند.

2-پیام‌های کلامی را تقویت می‌کنند.

3-در جهت خلاف و رد پیام‌های کلامی عمل‌ می‌کنند.[1]

پیام‌رسانی بدن به‌عنوان بخش مهمی از روان‌شناسی اجتماعی کاربردی فراوان در اجرای صحیح مصاحبه تاریخ شفاهی دارد.

یکی از پیشتازان و پیشروان مطالعات غیرکلامی، «بیردویسل»[2] مشخص کرده است که فقط 35 درصد از معنی در یک وضعیت خاص با کلام به دیگری منتقل می‌شود و 65 درصد باقیماندة آن در زمرة غیرکلامی است. پیشگام دیگری که در عرصة تحقیقات غیرکلامی نامی بلندآوازه دارد «آلبرت مهرابیان» محقق ایرانی-آمریکایی است. او نیز پیام‌های فرستاده شده در یک ارتباط بین فردی را تجزیه و تحلیل کرده و دریافته‌ است که فقط 7 درصد از معنی با پیام‌های کلامی (در قالب کلمات و جملات) به مخاطب منتقل شده است. 93 درصد از پیام به گونه‌ی غیرکلامی منتقل شده است و قابل تقسیم به این موارد است؛ 38 درصد آن با «نشانه‌های آوایی»[3] و 55 درصد با «نشانه‌های چهره‌ای»[4]. «نشانه‌های غیرکلامی» در ارتباطات بین فردی و مصاحبه تاریخ شفاهی بسیار مهم است و نقش آن در بسیاری موارد در انتقال معنی از فردی به فرد دیگر بسیار حیاتی است.[5]

در مصاحبه تاریخ شفاهی تعاملی دوسویه بین طرفین گفت‌وگو به صورت فعال ایجاد می‌شود. در این تعامل اضافه بر مهارت‌های کلامی، مهارت‌های غیرکلامی دخالت غیرمستقیم دارد تا آنجا که زبان بدن مصاحبه‌گر و مصاحبه‌کننده می‌تواند در اعتبار و عینیت مصاحبه تاریخ شفاهی اثرگذار باشد. مطالعه در خصوص حرکات غیرکلامی و فرا زبانی در این حوزه بسیار مهم است.

ارتباطات غیرکلامی دامنة وسیعی از هر فرهنگ را در برمی‌گیرند. یکی از دلایل استفاده از زبان بدن درتاریخ شفاهی این است که مصاحبه‌شونده پیام‌ها را با زبان انتقال می‌دهد اما آنچه مصاحبه‌گر باید در هنگام مصاحبه به آن توجه داشته باشد زبان بدن مصاحبه‌شونده است. زیرا دو نوع ارتباط کلامی و غیرکلامی لازم و ملزوم یکدیگرند و در انتقال پیام مکمل یکدیگر عمل می‌کنند. ارتباط غیرزبانی در آغاز مصاحبه و در حین آن در تعمیق مصاحبه و کیفیت آن به لحاظ اعتبار و عینیت می‌تواند نقش مهمی داشته باشد.

در تماس مصاحبه‌گر با مصاحبه‌شونده که برای اولین بار انجام می‌گیرد دو حالت وجود دارد: در تماس نخست که اغلب تلفنی است، زبان بدن مصاحبه‌گر، نخست لبخند است زیرا لبخند از پشت تلفن به خوبی منتقل می‌شود و آغاز ارتباط و تعامل تأثیر گذاری را ایجاد می‌نماید. در تماس حضوری، ارتباط اولیه با دست دادن آغاز می‌شود و با آن نیز مکالمه پایان می‌یابد. دست دادن، چند حالت می‌تواند داشته باشد که دست دادن بسیار محکم، نشانة شور و اشتیاق مصاحبه‌گر به حضور نزد مصاحبه‌شونده می‌تواند باشد. تماس چشمی نقش مهمی در تنظیم ارتباط متقابل در مصاحبه تاریخ شفاهی دارد. از حالات رخساری، چشم‌ها مهم‌ترین نقش را بازی می‌کنند. چشم‌ها دارای زبان مخصوص به خود هستند. آنها تبسم می‌کنند، اخم می‌کنند و خستگی یا نگرانی را نشان می‌دهند و این علائم در مصاحبه وتشویق فرد به ادامه صحبت و یا همراهی احساسی با فرد مصاحبه‌شونده تأثیرگذار است. نگاه در مصاحبه به گونه‌ای باید باشدکه مصاحبه‌گر در حین صحبت‌های مصاحبه‌شونده توجه کامل از خود نشان دهد. نگاه مستقیم از روبرو و گاه مسیر نگاه را به زیر انداختن به فراخور صحبت‌ها ایجاد همخوانی می‌نماید.

میزان فاصله به عنوان یک فرازبان در مصاحبه باید به گونه‌ای باشد که نزدیکی و تعامل بین آن‌دو برقرار باشد. توصیه می‌شود هر دو چهره به چهره با فاصله کمی مقابل هم بنشینند و ضبط صوت رادر فاصله مکانی طرفین گذاشته شود.

ظاهر فیزیکی از دیگر نکات مهم است. فیزیک فرد شامل کفش، لباس، پوشش و آرایش مو و صورت وتمیزی و آراستگی است. لباس مرتب و صورت آراسته گواهی بر جدی بودن و اهمیت داشتن کار مصاحبه است.

حالت چهره وخوشرو بودن از ویژگی‌های مهم مصاحبه‌گر است زیرا روی باز و گشاده در برقراری ارتباط بسیار اهمیت دارد. در زیر به برخی از علائم زبان بدن و معانی آن که در در اجرای مصاحبه تاریخ شفاهی اهمیت دارد اشاره می شود:

چشم‌ها:

از حالات رخساری، چشم‌ها مهم‌ترین نقش را بازی می‌کنند. چشم‌ها دارای زبان مخصوص به خود هستند. آنها تبسم می‌کنند، اخم می‌کنند و خستگی یا نگرانی را نشان می‌دهند. تماس چشمی نقش مهمی در تنظیم ارتباط متقابل در مصاحبه تاریخ شفاهی دارد.

اطلاعات بینایی در هر تبادلی از اهمیت خاصی برخوردار است؛ زیرا دستگاه بینایی مهم‌تر از دستگاه شنوایی است. اگر انسان‌ها در شرایطی قرار گیرند که در داشتن دستگاه‌های بینایی و شنوایی به ناچار یکی را انتخاب کنند، حدود 95 درصد از مردم دستگاه بینایی را برمی‌گزینند. دلیل دیگری که نشانة اهمیت بیشتر دستگاه بینایی نسبت به شنوایی است، مسافتی است که در آن، دو دستگاه مذکور می‌توانند به فعالیت بپردازند.

بینی:

1- لمس بینی: وقتی دست فردی در هنگام گفتگو با بینی‌اش تماس پیدا می‌کند، نشانة آن است که فرد موضوعی را کتمان می‌کند. ظاهر وی ممکن است آرام به نظر برسد؛ اما باطن فرد پریشان و آشفته است. روان‌شناسان معتقدند که دست‌زدن به بینی یک حرکت غیرارادی برای پوشاندن دهان و کتمان دروغ است.

2-چین و چروک بینی: وقتی عضلات اطراف بینی منقبض می‌شوند، چین و چروک مابین چشم‌ها پدید می‌آید که افشاکننده‌ی تنفر است و مفهوم دقیق آن یعنی یک طرد ملایم تا تنفر شدید.

3-پیچیدن بینی: پیچ‌خوردگی بینی به یک‌سو نشانه‌ی نفرت و بیزاری و طرد است.

4-فراخ کردن بینی: خشم، غضب و عصبانیت.

5-حرکت بینی به سمت بالا: وقتی بینی با کج کردن سر به عقب، به سمت بالا می‌رود به‌طور ضمنی نشانه‌ی آن است که فرد می‌گوید: «من برتر هستم، من بهتر از شما هستم».

6-گشاد شدن پره‌های بینی: نشانة عصبانیت و خشم زیاد.

اشارات دهان و لب‌ها:

1-  گاز گرفتن لب پایین به معنی تعجب یا تأثر یا تحسر.

2- دهان بسته به حرکتی به طرف پایین و ابروان به طرف بالا به معنی بی‌اعتنایی یا تمسخر.

3- باز ماندن دهان به معنی تعجب.

4-  دهان‌کجی همراه با گفتن «یه یه یه» و حرکت فک پایین به راست و چپ به معنی تمسخر.

5- پر کردن دهان از هوا و باد کردن لپ‌ها و فوت کردن هوا به بیرون: نشانه‌ی خستگی یا فارغ شدن از کاری خسته کننده.

6-گزیدن لب پایین: تأسف از خطایی که صورت گرفته است.

7- خمیازه کشیدن: خواب آلودگی تنها دلیل خمیازه نیست؛ بلکه خمیازه‌ی اجتماعی نیز وجود دارد. خمیازه گاهی برای نشان دادن کسل شدن و خسته شدن از سخنان طرف مقابل است.

اشارات دست:

1. دست‌ها به روی زانو: وقتی کف دست‌ها به طرف بالا باشد، شخص گشاده‌رو و پذیراست. وقتی کف دست‌ها پایین باشد، ممکن است پای فریبکاری در میان باشد.
2. خاراندن پرة بینی با سبابه به معنی فکر کردن به هنگام حساب یا یادآوری و همچنین برای نهفتن احساس درونی که از سر دواندن کسی عارض شود.
3. بالا بردن دست: دعوت به برخاستن فرد یا افرادی که نشسته‌اند.
4.  پایین‌ آوردن دست: پذیرفتن سخن گوینده/ دعوت به آرامش.
5. دست روی سینه گذاشتن: احترام به طرف مقابل.
6.  قلاب کردن دو دست در جلوی بدن: احترام به طرف مقابل.
7. قلاب کردن دو دست در پشت بدن: احساس برتری به طرف مقابل.
8. دست دادن بسیار محکم: نشانة شور و اشتیاق و سلطه‌گری است. بی‌تردید می‌توان فهمید چه کسی اینجا فرمان می‌دهد.
9. دست به سینه ایستادن نشانة عصبانی و طلب‌کار بودن.
10.  دست به سینه نشستن به معنی رعایت سکوت.

در پایان نکته بسیار مهم رعایت زمان است. مدت و زمان‌بندی صحبت در مصاحبه بستگی به شرایط متفاوت است. زمان متعارف و تأثیرگذار را حدود یک و نیم ساعت ذکر کرده‌اند. اما در مصاحبه با نخبه‌ها به دلیل آنکه وقت و فرصت اندک است و هماهنگی با آنان به سختی انجام می‌گیرد، باید از حداکثر وقت استفاده کرد و تا زمانی که وقت ایجاب می‌کند به مصاحبه ادامه داد.[6]