چهارگام اصلی تهیه یک مصاحبه‌نامه
پژوهشگر قبل از شروع مصاحبه نیازمند تهیه یک مصاحبه‌نامه (Interview guide) است. عموماً در مصاحبه‌های باساختار، در مقایسه با مصاحبه‌های بی‌ساختار، از مصاحبه نامه مفصل تری استفاده می شود. مصاحبه‌نامه شامل فهرستی از تمام سؤالات، موضوعات، و مباحثی است که پژوهشگر، علاقه مند به مطرح کردن آنها در طول مصاحبه است. این راهنما همچنین شامل دستورالعمل پاسخگویی به جوابهای داده شده، ترتیب آنها، نحوه بیان سؤالات و هرگونه سرنخ است. در مصاحبه نامه شیوه‌های ترغیب پاسخ‌دهنده برای تولید اطلاعات بیشتر و گفتگو درباره موضوعات خاص نیز آورده می شود.
1ـ موضوعها و سؤالهای مناسب را تعیین کنید: پژوهشگران با دخیل‌کردن همکاران و افراد مطلع و کلیدی می‌باید موضوعها و سؤالهایی را انتخاب کنند که به ایجاد بحث کمک کند و خلاءهای دانش موجود را پر کند.
2ـ درباره مقدار پرداختن به جزئیات تصمیم‌گیری کنید: مصاحبه نامه می‌تواند دربردارنده دامنه وسیعی از موضوعات گسترده باشد یا این که خود سؤالهای خاصی را که پژوهشگر می‌باید به ترتیب مشخص و دقیق بپرسد، در بر داشته باشد.
3ـ تهیه پیش‌سؤال: پژوهشگران نیازمند تفکر دقیق درباره سؤالهایی هستند که می‌خواهند در مصاحبه نامه بیاورند. عمومآ با سؤالهایی دارای جملهبندیهای نادرست، اطلاعاتی با کیفیت خوب را نمی توان جمع‌آوری کرد. در صورتِ وجودِ زمانِ کافی غالباً بحث با افراد مطلع و کلیدی برای طرح پیش‌سؤال به منظور تشخیص هرگونه مشکلی مفید است.
در مصاحبه نامه می‌باید از طرح سؤالهای ذیل اجتناب کرد:
سؤالهای پیچیده و فنی: از زبان ساده وروشنی استفاده کنید که درک آن راحت باشد و احتمال سوءتعبیر نداشته باشد.
سؤالهای طولانی و چندگانه: چنین سؤالهایی افراد مطلع را گیج می‌کند و باعث می‌شود که پاسخ‌دهندگان فقط به بخشی از سؤالها پاسخ دهند.
سؤالهای جهتدار: این سؤالها باعث می‌شود که شرکت‌کنندگان به نتایجی برسند که شاید هنوز برایشان محرز نشده است.
4ـ ترتیب سؤالها: اگر سؤالها برحسب ترتیب منطقی گروه‌بندی شوند، اطلاعات بهتری با آنها می توان به دست آورد. به عنوان مثال: پژوهشگر ممکن است پرسیدن فهرستی از سؤالها یا بحث متمرکز بر موضوعی منفرد را مفیدتر بیابد تا این که از موضوعی به موضوع دیگر بپرد. علاوه بر این، سؤالهای مربوط به موضوعات دارای حساسیت فرهنگی (Culturally sensitive) بهتر است در انتهای مصاحبه که ارتباط کافی با افراد برقرار شده است، پرسیده شوند.
مصاحبه‌نامه برای پاسخگویی به تغییرات اطلاعات جدید باید مدام تعدیل شود. پژوهشگران نیازمندِ آشنائی با مصاحبه-نامه‌اند، چون پاسخ‌دهندگان وقتی که در طول بحث می‌بینند که پژوهشگران نامطمئن و بهم‌ریخته اند و به اندازه کافی آماده نیستند، ممکن است علاقه خود را از دست بدهند. البته این امر بدین معنی نیست که لازم است محقق تمامِ محتوای مصاحبه‌نامه را به خاطر بسپارد.
کارهای مهم بلافاصله پس از مصاحبه
تاریخ و نامِ هر چیزی را ثبت کنید. این کار را برای هرگونه یادداشت، نقشه، نوار ضبط شده یا سایر موضوعات انجام دهید. این کار تشخیص و تعیین جایگاه آنها را در زمانهای بعدی آسانتر می‌سازد.
تأمل: بلافاصله پس از مصاحبه درباره فرایند آن تأمل و مداقّه کنید. اگر مقدور است، نوار ضبط‌شده را به عقب برگردانید و هرچه را ضبط شده است، مجدداً مرور کنید. آیا در شیوه هدایت مصاحبه ضعفی وجود داشته است؟ آیا از موضوعات مورد بحث چیزی فراموش شده است؟ چه مباحث مهمی پیش آمده که قبلاً به آن توجه نشده بود؟
یادداشت‌برداری: اگر ادامه فرآیند مصاحبه به زمان دیگری موکول شده، یادداشت‌برداری از جزئیات مهمی که ممکن است فراموش شوند بسیار مفید است. تا آنجا که ممکن است وقت کافی صرف این کار کرده، از هر چیزی که احساس می‌کنید مفید است، فهرستی تهیه کنید.
چگونه می‌توان مصاحبه شفاهی را جالب کرد؟
مصاحبه می تواند از یک سلسله پرسش و پاسخ ساده فراتر رود. سعی کنید با استفاده از توصیه‌های ذیل مصاحبه را جالب نمایید.
نقشه‌کشی Mapping: از افراد بخواهید تا در کشیدن نقشه‌ای از مناطق محلی یا مناطق خاص که در آن مکان حضور داشتند به شما کمک کنند. این نقشه‌ها می‌توانند وضعیت فعلی منطقه را روشن کنند یا ترسیم و توصیف بهتری از شرح وقایع را نشان دهند.
فهرست نویسی آزاد Free listing: از شرکت‌کننده خواسته می‌شود تا هر چیزی را که فکر می‌کنند با موضوع خاصی مرتبط است، بنویسند یا ذکر کنند. وقتی که افراد مطلع نمی‌توانند مثالهایی را ذکر کنند، پژوهشگر با پرسیدن از یک موضوع مرتبط شروع به تعیین فهرست دیگری می‌نماید. به عنوان مثال در باره انواع سلاحهایی که داشتند، شخصیت دوستان و......
فواید شیوه‌های فوق از این قرار است:
ــ ایجاد احساس دخیل‌بودن شرکت‌کنندگان در فرآیند پژوهش
ــ ایجاد اعتماد و برقراری رابطه
ــ جلب توجه افراد مطلعِ
ــ لازم به ذکر است که توضیح‌دادن، مرتب‌کردن، و تحلیل یافته‌ها زمانِ فراوانی را به خود اختصاص می دهد و مستلزمِ داشتن وقت مناسب است.
نکته‌های اخلاقی در مراحل مصاحبه تاریخ شفاهی
1ـ موضوع بندی طرح مطالعه: هدف تحقیق مصاحبه جدای از ارزش علمی آن باید موضوعی باشد و مورد بررسی و تحلیل قرارگیرد.
2ـ طراحی: مصاحبه باید براساس رضایت آگاهانه‌ی مشارکت کننده در تحقیق انجام شود، اعتماد آنها را جلب کرد.
3ـ انجام مصاحبه: پیامدهای شخصی ناشی از تعامل مصاحبه برای مصاحبه شونده باید مدنظر قرار گیرد مانند ترس در خلال مصاحبه.
4ـ ثبت و ضبط: رازداری نظرها و نیازهای مصاحبه شونده‌ها مورد توجه باشد. ثبت و ضبط اطلاعات با اجازه‌ی آنها صورت گیرد.
5ـ تحلیل: مشارکت کننده‌ها در صورت تمایل باید از فرآیند تفسیر و تحلیل داده‌ها مطلع شوند.
6ـ تایید: معرفت به دست آمده باید به مصاحبه شونده منعکس شود واز طرف آنها مورد ارزیابی و معتبرسازی قرار گیرد.
7ـ گزارش: گزارش تحقیق در اختیار مصاحبه شونده قرار گیرد.
خلاصه ای از مراحل عملی انجام مصاحبه
| مقوله‌ها | توضیح |
| لوازم | ـ در صورت امکان از یک خروجی برقی و میکروفن خارجی استفاده کنید ـ در صورت استفاده از ضبط صوت باطری ها را به طور منظم کنترل کرده و چند باطری اضافی هم با خود داشته باشید ـ وسیله‌ی ضبط باید تمیز و خوب باشد؛ قبل از استفاده آن را کنترل کنید ـ از نوارهای خوب با کیفیت بالای 60 دقیقه یا کمتر استفاده نمایید ـ نوارهای طولانی تر به احتمال زیاد کشیده شده یا در موقع جمع‌کردن پاره می‌شوند ـ نوارهای اضافی نیز داشته باشید - از سی دی و تشکیل فایل کامپیوتری که هم اکنون رایج تر است می‌توان استفاده کرد. از مزایای آن حجم بالای ضبط اطلاعات است. |
| قبل از مصاحبه | ـ مکانی آرام و دور از مزاحمت را برای مصاحبه انتخاب کنید ـ میکروفن را نزدیک پاسخ‌گو قرار دهید و با صدای بلند که پاسخ‌گو بتواند بشنود از او سوال کنید ـ ضبط را روی مکانی ثابت قرار دهید ـ سیستم ضبط را پیشاپیش کنترل کنید |
| در خلال مصاحبه |
ـ به وضوح و به آرامی صحبت کنید. پاسخ‌گو نیز به احتمال زیاد به همین شکل پاسخ شما را می‌دهد ـ اگر صدای پاسخ‌گو نرم است، از او بخواهید بلندتر صحبت کند ـ ابتدا یک صحبت آزمایشی با پاسخ‌گو داشته باشید، اگر صدا خوب بود، سپس نوار را جمع کرده و از اول شروع کنید ـ چیزهایی از قبیل چای، قهوه، استکان یا امثال آن را کنار ضبط صوت قرار ندهید. ـ پاره‌گی یا پیچش احتمالی نوار را کنترل نمایید. ـ اگر لازم بود، دوباره آن را با پاسخ‌گو امتحان کنید. ـ در پایان مصاحبه بگویید «این پایان مصاحبه با... است» |
| بعد از مصاحبه |
ـ به ابتدا، میانه و آخر نوار گوش دهید. اسامی و واژه‌های مناسب یا نامعمول را فهرست کرده و با پاسخ‌گو کنترل کنید. ـ نوارها و سیدیها را برچسب زده و آنها را در قالب‌های مناسب خود قرار دهید ـ نوارها و سیدیها را در شرایط و مکان مناسب قرار دهید. آنها را از حرارت بالا دور نگه داشته و خیلی درستکاری نکنید. ـ به فرآیند پیاده‌سازی نوارها و سیدیها زمان مناسب اختصاص دهید. |
منبع جدول:
Patton, M. Q. (2002), Qualitative Research and Evaluation Methods, Third Edition, London: Sage Publications Ltd.
*این مقاله، بخشی از کتاب مبانی نظری تاریخ شفاهی است که در حوزه هنری در دست انتشار است.
فائزه توکلی
مسئول کارگروه تاریخ شفاهی انجمن ایرانی تاریخ
تعداد بازدید: 8049
آخرین مطالب
پربازدیدها
اسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراقی- 129
ساعت شش صبح بود که دستور عقب‌نشینی آمد و افراد با خوشحالی فرار کردند. ولی ما حدود بیست نفر بودیم که در موضع ماندیم. در همین احوال دیدم یکی از پاسداران شما بالای کوه سنگر گرفته و به طرف ما تیراندازی می‌کند. او چهار نفر از ما را کشت. ماندیم شانزده نفر. بعد از آن قرار گذاشتیم بدون هیچ‌گونه حرکت یا تیراندازی با یک پارچة سفید به پاسدار علامت بدهیم. دستمال سفیدی به لولة آرپی‌جی بستیم و آن را بالا گرفتیم. پاسدار، بعد از حدود نیم ساعت خودش را به ما رساند و ما را اسیر کرد.
