گزارشی از چهارمین نشست تخصصی و کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی (1)

تاریخ شفاهی، شامل آن بخش از تاریخ است که از طریق مرور کردن زندگی واقعی جمع‌ٱوری می‌شود و باید به زمان وقوع ماجراها بسیار نزدیک باشد. در حال حاضر تعداد کسانی  که به طور رسمی به سبک تاریخ شفاهی کار می‌کنند، حدود 20 نفر هستند و تعدادی نیز براساس علاقه شخصی و به طور غیرمتمرکز این کار را انجام می‌دهند.

در سال 83 اولین نشست تخصصی تاریخ شفاهی همراه با کارگاه آموزشی، با برنامه‌ریزی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان  برگزار شد. از آن پس این نشست، هر سال با یک موضوع تخصصی برگزار می‌شود. شاید بتوان گفت که این نشست‌ها، پایه‌گذار برپایی نخستین همایش تاریخ شفاهی ایران، از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در اسفندماه سال 85 نیز شده است.
عمر و سابقه تاریخ شفاهی در ایران حدود دو دهه است و اکنون به دلیل آن که اهمیت این بخش در کنار تاریخ‌نگاری روشن شده، توجه بیشتری نسبت به آن نشان داده می‌شود.

 در واقع در تاریخ‌نگاری به سبک شفاهی سعی می‌شود تاریخ‌نگاری از تمرکز یک گروه خاص بیرون بیاید تا تنها از یک نگاه و جهت نباشد و ثبت وقایع تاریخی درگیر ملاحظات شخصی و گروهی نشود.
هرچند قدمت تاریخ شفاهی سنتی در ایران دیرینه است که آن را می‌توان در روایات و احادیثی که اکنون موجود است، دید؛ اما اکنون این شیوه تاریخ‌نگاری تحت‌تأثیر تکنولوژی‌های جدید قرار گرفته و با آن همراه شده است. دستگاه‌های ضبط صدا و تصویر به کمک تاریخ‌نگاران آمده‌اند و با آنان همراه شده‌اند. از این روی لازم و ضروری است که همگام با تغییرات فعلی، افراد فعال در این بخش نیز براساس آن آموزش ببینند.
نخستین نشست تخصصی تاریخ شفاهی در اصفهان، با هدف تمرکززدایی از تاریخ‌نگاری برگزار شد و در نشست‌های دیگری که هرساله برگزار می‌شود، کارگاه‌های آموزشی با موضوعاتی متفاوت و با هدف آموزش شیوه‌های تاریخ‌نگاری  و استفاده از وسایل جدید، برای شرکت کنندگان در نظر گرفته شده و آنان با شیوه‌های صحیح این سبک تاریخ‌نگاری آشنا می‌شوند و آموزش می‌بینند.
در تاریخ‌نگاری شفاهی، اطلاعات مربوط به وقایع از طریق شیوه‌های مختلف، همچون مصاحبه گردآوری می‌شود؛ اما در این بخش چگونگی استناد، بی‌طرفی در موضع‌گیری نسبت به وقایع و اطلاع از تاریخ بسیار مهم است.
آن چه اکنون بسیار بر آن تأکید می‌شود و در کارگاه‌های آموزشی نیز سعی می‌شود به شرکت‌کنندگان آموزش داده شود، جمع‌آوری مستندات هر واقعه است که بسیار مهم است. در این بخش  به تاریخ‌نگاران شفاهی تاکید می‌شود که تنها به مشاهدات و کسب اطلاعات از شاهدان اکتفا نکنند؛ بلکه مستندات هر رخداد  را که وقوع آن را اثبات می‌کند، ضمیمه اطلاعات خود کنند.
در عین حال، به استفاده از سبک‌های جدید و چگونگی به کارگیری آن نیز تاکید می‌شود. به همین دلیل موضوع آخرین نشست تخصصی تاریخ شفاهی در اسفندماه 1386، «مصاحبه در تاریخ شفاهی» بود و در کارگاه‌ها، آموزش داده شد.
 از شاخصه‌های چهارمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی، توجه به مصاحبه با گروه‌هایی است که طی این سال‌ها از آن‌ها غفلت شده است.
 دکتر مرتضی نورایی، عضو هیأت علمی  گروه تاریخ دانشگاه اصفهان و یکی از مجریان نخستین نشست تاریخ شفاهی: «آن چه اکنون مورد تأکید است، استفاده از سبک تاریخ شفاهی در تاریخ‌نگاری است. درحال حاصر سه فلسفه جمع‌آوری اطلاعات از زنان، کارگران و بی‌سوادان، مرکزیت‌زدایی از تاریخ‌نگاری و جلب مشارکت عمومی که در تاریخ‌نگاری مغفول مانده، مورد تأکید است و اکنون سعی در احیای آن.»
این موارد در آخرین نشست مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفت و اساس مقالات ارائه شده در آن نیز بر این مبنا قرار گرفت.

 در کارگاه‌های تخصصی این دوره مقالات در سه بخش  مباحث نظری، تجربی و مقالاتی مرکب از مباحث نظری و تجربی دانست که در آنها به فلسفه روان تا روشن‌شناسی پرداخته شده بود. که ازآن جمله می‌توان  به «ریخت‌شناسی مصاحبه»، «مفهوم مصاحبه در تاریخ شفاهی»، «تنگناها و ناگزیرهای مصاحبه‌گر در مصاحبه تاریخ شفاهی»،«بایدها  نبایدهای مصاحبه با بانوان»، «نقد و تحلیل داده‌های مصاحبه»، «اهمیت مصاحبه در تاریخ  شفاهی»، «نقد بر روایی مصاحبه در تاریخ شفاهی »، «یک تجربه، مصاحبه‌های تاریخ شفاهی هنر انقلاب»، «داده‌های حاصل از مصاحبه، تاریخ یا تاریخ نگار»، «تحلیلی بر روش‌شناسی  کمی و کیفی در تاریخ شفاهی»، «مشکلات و تنگناهای مصاحبه‌گر در تهیه تاریخ شفاهی»، «درآمدی بر نظام حقوقی مصاحبه در تاریخ شفاهی»، «تعاملات مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده در تاریخ شفاهی»، «مراحل انجام مصاحبه از دیدار نخست تا پایان مصاحبه»، «مصاحبه و تاریخ شفاهی با نگاهی بر ثبت خاطرات» و «چهل سال تجربه در مصاحبه» اشاره کرد.
 این مقالات بیشتر بر جنبه‌های آموزش چگونگی انجام مصاحبه، انواع آن از نظر روش، هدف، زمان و شرایط مصاحبه و اهمیت آن در ثبت تاریخ شفاهی تأکید داشتند.
اهمیت مصاحبه در تاریخ شفاهی از یک سوی و رعایت بی‌طرفی در تهیه و تنظیم مصاحبه‌ها برای رسیدن به یک نتیجه قابل قبول و مستند در تاریخ‌نگاری، ضرورت انتخاب موضوع این نشست سالانه را به خوبی روشن می‌سازد. همچنین در این نشست‌ها روش‌های مختلف مصاحبه و نحوه انتخاب مناسب‌ترین روش برای تحقیقات بررسی شد.

 از جمله نتایج حاصل از این نشست تخصصی در چهارمین سال برگزاری آن، می‌توان به پذیرش دانشجوی دکترا در رشته تاریخ محلی و اختصاص دو واحد تاریخ شفاهی به آن، تأسیس انجمن تاریخ شفاهی در آینده و راه‌اندازی رشته کارشناسی ارشد تاریخ شفاهی در دانشگاه اصفهان، اشاره کرد. همچنین قرار است مجموعه مقالات ارائه شده به این نشست تخصصی که بیش از 50 مقاله است، در خرداد ماه سال جاری به صورت یک کتاب منتشر شود.

بهناز جلالی‌پور