گزارش چهارمین همایش ملی تاریخ شفاهی دفاع مقدس-3 و پایانی

اهمیت حفظ محرمانگی، در تاریخ شفاهی مسئولان نظام

تنظیم: مریم اسدی جعفری

21 اسفند 1403

به گزارش سایت تاریخ شفاهی، «اختتامیه چهارمین همایش ملی تاریخ شفاهی دفاع مقدس و مقاومت» صبح شنبه، 4 اسفند 1403 با حضور فعالان حوزه تاریخ شفاهی، در تالار قلم سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد. 

سومین مقاله ارائه شده در این همایش با عنوان «بایسته‌ها و چالش‌های بیان مطالب دارای طبقه‌بندی در تاریخ شفاهی مسئولان و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی ایران؛ جمع‌آوری تا آرشیو» که به همت مجتبی نیک‌رهی، عبدالله اسماعیلی و عمار پرتوی تدوین شده بود، توسط مجتبی نیک‌رهی به شرح زیر تبیین شد:

«انتخاب مسئولان از سرنوشت‌سازترین اقدامات اجرایی در نظام سیاسی است و توانمندی و سلامت رفتاری مسئولان، از جمله مهم‌ترین عوامل ساماندهی صحیح امور اجتماعی و سیاسی به شمار می‌رود. اسناد و مدارک دارای طبقه‌بندی، به 4 دسته «محرمانه»، «خیلی محرمانه»، «سری» و «به کلی سری» تقسیم می‌شوند. «اسنادِ به کلی سری» شامل اسنادی است که افشای غیرمجاز آن باعث ضرر و خسارت جبران‌ناپذیری به سازمان می‌شود. «اسناد سری» نیز شامل اسنادی است که افشای غیرمجاز آن می‌تواند، منافع سازمان را به خطر بیندازد و منافع قابل ملاحظه‌ای برای رقبا داشته باشد. «اسناد خیلی محرمانه» دربرگیرنده مستنداتی است که افشای غیرمجاز آن، علاوه بر ضرر به منافع عمومی سازمان، باعث اِشکال در پیشبرد امور اداری می‌شود. افشای «اسناد محرمانه» نیز منافع سازمان را به خطر خواهد انداخت.

مجازات افشای اسناد محرمانه در تاریخ شفاهی مسئولان در قانون، حسب مورد، متفاوت است و قانون برای آن حبس در نظر گرفته است. افشای اسرار و اسناد محرمانه، عمدتاً در رابطه با اسناد محرمانه دولتی و اداری مطرح است. بنابراین ارتکاب آن‌ها تنها از جانب اشخاص خاصی ممکن است و عموم افراد را در بر نمی‌گیرد. اسناد محرمانه و اطلاعات طبقه‌بندی شده، سطوح مختلفی دارند و قانون، دسترسی به آن‌ها را محدود کرده است. به همین دلیل، صرفاً مسئولان نظام به آن دسترسی دارند و باید در حفظ و نگهداری آن نهایت دقت را داشته باشند.

چالش‌های بیان مطالب دارای طبقه‌بندی در تاریخ شفاهی مسئولان نظام، به شرح زیر است:

ترس از افشای اطلاعات محرمانه: مسئولان ممکن است، نگران باشند که ناخواسته، اطلاعات محرمانه یا حساس را افشا کنند. این ترس ممکن است، مانع مشارکت صادقانه و کامل آن‌ها شود.

نگرانی از عواقب سیاسی: برخی مسئولان ممکن است از عواقب صحبت‌های خود بترسند. به‌ویژه اگر روایت‌های آن‌ها با روایت‌های رسمی نظام در تضاد باشد. این نگرانی می‌تواند منجر به خودسانسوری یا امتناع از مشارکت شود.

حفظ جایگاه و اعتبار: برخی مسئولان ممکن است نگران باشند که صحبت‌هایشان بر جایگاه سیاسی یا اجتماعی آن‌ها تأثیر منفی بگذارد. این نگرانی شاید باعث شود از بیان جزئیات خودداری کنند.

 عدم اعتماد به مصاحبه‌کنندگان: مسئولان ممکن است به مصاحبه‌کنندگان اعتماد نداشته باشند. این عدم اعتماد، ناشی از ترس از سوءاستفاده از اطلاعات و تحریف روایت‌هاست.

چالش‌های جمع‌آوری و آرشیو تاریخ شفاهی مسئولان نظام، به این شرح است:

چالش‎‌های دسترسی به منابع و مصاحبه‌شوندگان: این چالش، به دسترسی مسئولان نظام، محدودیت‌های سیاسی - امنیتی و عدم تمایل برخی از آن‌ها به مشارکت در تاریخ شفاهی مربوط می‌شود.

چالش‌های مربوط به صحت و اعتبار اطلاعات: این چالش، به صحت و اعتبار خاطرات و اطلاعات ارائه شده توسط مسئولان و کارگزاران نظام، سوگیری‌های شخصی و سیاسی در مصاحبه‌ها و همچنین تحلیل و ارزیابی اطلاعات متناقض بیان شده، مرتبط است.

چالش‌های فنی و روش‌شناختی: این چالش‌ها مربوط به روش‌های استاندارد و استفاده از تکنولوژی‌های جدید، در تفسیر و تحلیل تاریخ شفاهی مسئولان است.

چالش‌های مربوط به آرشیو و دسترسی آیندگان: نحوه آرشیو و نگهداری طولانی‌مدت اسناد و مصاحبه‌ها برای دسترسی نسل‌های آینده و همچنین جلوگیری از دسترسی غیرمجاز به اطلاعات حساس و محرمانه، بخشی از این چالش است.

چالش‌های فردی و حقوقی(جنبه‌های حریم خصوصی): این چالش‌ها به ملاحظات اخلاقی و حریم خصوصی افراد در جمع‌آوری و انتشار تاریخ شفاهی مربوط می‌شود.

چالش‌های مربوط به تفسیر و تحلیل تاریخی(تحریف): تحلیل و تفسیر اطلاعات تاریخ شفاهی در کنار سایر منابع تاریخی، مقابله با تحریف‌ها و سوگیری‌های احتمالی، تطبیق و تصحیح روایت‌های تاریخی، در این چالش‌ها مدنظر قرار می‌گیرد.

نحوۀ ثبت و آرشیو تاریخ شفاهی مسئولان نظام، باید با توجه به نکات زیر انجام شود:

مجموعه اَعمالی که مسئولان، از ابتدای اجرای مسئولیت‌ها تا تاریخ خروج آن‌ها از حالت سری و محرمانه انجام می‌دهند، جزو اسناد محرمانه یا سری قرار می‌گیرند. اشخاص غیرمجاز نباید به این اسناد، دست پیدا کنند یا بر مفاد آن واقف شوند. شیوه‌های نگهداری تاریخ شفاهی در هر سازمان، با توجه به اقتضای وظایف خود و کیفیت وکمیت اسنادی که در اختیار دارند، معین خواهد شد. محل بایگانی مطالب پیاده‌شده و اصل فایل صوتی یا فیلم، باید به‌ وسیله مأموران ارگان‌های بالادست یا حراست تعیین شود.

در نحوه حفظ محرمانگی مطالب در تاریخ شفاهی مسئولان نظام، نکات زیر قابل توجه است:

اخذ رضایت آگاهانه: قبل از شروع مصاحبه باید به راویان، به طور کامل توضیح داده شود که اطلاعات آن‌ها چگونه جمع‌آوری، استفاده و منتشر خواهد شد. این توضیحات باید شامل مواردی مانند: هدف از جمع‌آوری اطلاعات، نحوه استفاده از آن‌ها، امکان دسترسی دیگران به این اطلاعات و مدت زمان نگهداری آن‌ها باشد. راویان باید به طور داوطلبانه و آگاهانه، رضایت خود را اعلام کنند.

محدودیت‌های دسترسی: اطلاعات جمع‌آوری شده باید تنها در دسترس افرادی قرار گیرند که به آن نیاز دارند و باید از دسترسی غیرمجاز جلوگیری شود. این کار از طریق رمزگذاری فایل‌ها، استفاده از سیستم‌های امنیتی و محدود کردن دسترسی به آرشیو انجام می‌شود.

حذف یا تغییر اطلاعات حساس: شاید در برخی موارد لازم باشد اطلاعات حساس یا شناسایی‌کننده راویان مانند: نام، مکان‌های خاص یا جزئیات شخصی، حذف یا تغییر داده شود تا هویت آن‌ها محفوظ باقی بماند. این کار به‌ویژه زمانی مهم است که انتشار اطلاعات، برای راوی یا دیگران خطراتی به همراه داشته باشد.

تعیین سطح محرمانگی: برخی از اطلاعات ممکن است، به صورت عمومی قابل انتشار باشد، در حالی که برخی دیگر باید به صورت محرمانه نگهداری شوند. باید سطح محرمانگی هر یک از مصاحبه‌ها مشخص شود و بر اساس آن تصمیم‌گیری شود که چگونه و تا چه حد، قابل دسترس باشند.

نگهداری امن داده‌ها: داده‌های جمع‌آوری شده باید در محیطی امن نگهداری شوند تا از دسترسی غیرمجاز، سرقت یا از بین رفتن آن‌ها جلوگیری شود. استفاده از سرورهای امن، پشتیبان‌گیری منظم و استفاده از نرم‌افزارهای امنیتی، راه‌های نگهداری امن داده‌ها هستند.

راهکارهای رفع حساسیت‌های سیاسی و امنیتی مسئولان نظام در بیان تاریخ شفاهی، به شرح زیر است:

ایجاد اعتماد با مصاحبه‌شوندگان: مصاحبه‌کنندگان باید با مسئولان، ارتباطی صمیمی و مبتنی بر اعتماد برقرار کنند. اطمینان دادن به مصاحبه‌شوندگان، مبنی بر محرمانه ماندن اطلاعات تا زمان مناسب است.

تعیین محدوده‌های مشخص برای مصاحبه: قبل از شروع مصاحبه باید محدوده‌های موضوعی و خطوط قرمز مشخص شود تا مصاحبه‌شوندگان احساس امنیت کنند. این کار به کاهش نگرانی در باب افشای اطلاعات حساس کمک می‌کند.

همکاری با نهادهای رسمی: جلب حمایت نهادهای رسمی مانند: وزارت فرهنگ و مراکز اسناد ملی می‌تواند، به پروژه اعتبار ببخشد و به کاهش حساسیت‌های امنیتی کمک کند.

استفاده از قوانین محرمانگی: تدوین و اجرای قوانین محرمانگی برای محافظت از مصاحبه‌شوندگان و سازمان‌ها امری ضروری است. به مصاحبه‌شوندگان باید اطمینان داد که اطلاعات آن‌ها تا زمان مشخص، منتشر نخواهد شد.

تأکید بر اهمیت تاریخی پروژه: برای مسئولان توضیح دهید که مشارکت آن‌ها در ثبت تاریخ شفاهی، خدمتی به آیندگان و حفظ میراث ملی است. این رویکرد، انگیزه برای مشارکت را افزایش خواهد داد.

استفاده از روش‌های غیرمستقیم: در مواردی که حساسیت‌ها بسیار بالاست، می‌توان از روش‌های غیرمستقیم مانند: جمع‌آوری خاطرات از طریق نوشته‌ها، اسناد یا مصاحبه با نزدیکان مسئولان استفاده کرد.

شفاف‌سازی اهداف پروژه: باید به مصاحبه‌شوندگان اطمینان داد که هدف از مصاحبه، ثبت تاریخ است؛ نه ایجاد بحران یا افشای اسرار. شفاف‌سازی اهداف، به کاهش مقاومت‌ها کمک خواهد کرد.

تدریجی بودنِ فرآیند: این به معنای شروع پروژه با افراد و موضوعات کم‌اهمیت و سپس گسترش آن به موضوعات حساس‌تر است. این رویکرد به ایجاد اعتماد و کاهش مقاومت‌ها کمک می‌کند.»

***

بهره‌برداری از تاریخ شفاهی برای بهبود وضع کنونی

آخرین مقاله با عنوان «نگاهی گذرا برای تعیین نقشه راه تاریخ شفاهی دفاع مقدس، بر اساس نقش و عملکرد دستگاه‌ها و سازمان‌های دولتی، خصوصی و مردمی» به همت رسول یاحی و سعید شیرمحمدعلی تدوین شده بود. رسول یاحی، خلاصه‌ای از این مقاله را ارائه داد:

«این مقاله، سه محور را دنبال می‌کند: «تناسب»، «نقشه راه» و «هدفمندی تاریخ شفاهی». در فضای کشورهای توسعه یافته، معمولاً از 100 واحد منابع موجود، 65 واحد را به آینده اختصاص می‌دهند، حدود 20 تا 25 درصد را به حال و 10 تا 15 درصد را به گذشته اختصاص خواهند داد. به نظرم از این رویکرد باید در تاریخ شفاهی استفاده کنیم. آمار دقیق شهدای جنگ کادر ارتش حدود 9هزار و 89 نفر، سپاه حدود 29هزار و 26 نفر، کادر نیروی انتظامی2هزار و 926 نفر، دولتی‌ها 26هزار و 293 نفر، خانم‌ها 6هزار و غیر ایرانی هم 4هزار و 564 نفر است. صرف نظر از اینکه جنگی که حدود 40 سال قبل انجام دادیم، جنگی منسوخ شده است - چون درنوردیدن سرزمین‌ها توسط تانک، حرکت رزمنده‌ها و حمایت و پشتیبانی آتش، دیگر جایی از اِعراب ندارد؛ مگر در موارد خاص- تأکیدم بر این است که ببینیم، چه تناسبی بین حضور افراد در دوران دفاع مقدس بوده است. وقتی در بین افکار عمومی، حرف از جنگ و دفاع می‌شود، ذهن‌ها به سمت سپاه و ارتش و نیروهای نظامی و انتظامی می‌رود، ولی در مجامع آکادمیک، حرف از این است که بین 7 تا 12 نفر باید یک رزمنده را پشتیبانی کنند تا او بتواند مأموریت خود را انجام دهد. تاریخ شفاهی این 7 تا 12 نفر تاکنون مغفول مانده است. ما چگونه می‎توانیم این تناسب را برقرار کنیم. از این پس باید یک نقشه راه برای تاریخ شفاهی ایجاد کنیم تا همه افراد فعال در جنگ، تاریخ شفاهی‌شان ثبت و ضبط شود؛ با این مشخصه که چگونه می‌توان از تجارب آن‌ها برای اداره کشور و آینده استفاده کرد.

من مجری پروژه دولت در دفاع مقدس هستم. آمار تورم در سال 1362 حدود 6.9 درصد بوده و سال 1363 حدود 10.4 بوده است. در دوران 8 سال دفاع مقدس، متوسط تورم در جمهوری اسلامی حدود 20 درصد بوده است. به نظر من، امروز یکی از وظایف تاریخ شفاهی این است با مسئولان اقتصادی آن دوران مصاحبه کنند و اکنون که بحران تورم داریم، راهکارهای اداره کشور در آن شرایط جنگی را استخراج و استفاده کنیم. باید معضلات امروز جامعه را ببینیم و راهکارهای استخراج شده از تاریخ شفاهی را در این راستا استفاده کنیم.

6 پرسش کلیدی برای تهیه یک راهکار عملیاتی در تاریخ شفاهی، به شرح زیر است:

چه کسی، چه زمانی، کجا، چه، چطور، چرا، باید در تاریخ شفاهی لحاظ شوند. چرا باید از همه فرمانده لشکرها، تیپ‌ها و گردان‌ها مصاحبه گرفته شود؟ چقدر کار موازی در حوزه تاریخ شفاهی جنگ انجام می‌دهیم و به چه دردی می‌خورد؟ اگر منابع نامحدود داشتیم، مهم نبود، ولی حالا که منابع محدود داریم، باید منابع را در راستای اهداف صحیح استفاده کنیم.

نظام مسائل تاریخ شفاهی دفاع مقدس شامل: تجربیات نظامی و دولتمردان، مهندسی، زنان، مهندسان، مردم، روحانیون، آموزگاران، دانشجویان و دانش‌آموزان، تأثیرات جنگ بر جامعه، خانواده‌ها، تجربیات پناهندگان و آوارگان جنگ، تجربیات سیاسی- اجتماعی- فرهنگی و هنری جنگ است. ما حتی همین امروز هم تحت تأثیر جنگ هستیم. فرزندان شهدا و جانبازان، ناهنجاری‌های موجود، نتیجه جنگ است. باید بپذیریم که همه آحاد جامعه، تحت تأثیر جنگ قرار گرفتند و باید در تاریخ شفاهی مورد توجه قرار گیرند.

پیشنهادهایی که در راستای تدوین نقشه راه داریم، این موارد هستند:

تهیه و تدوین نقشه راه تاریخ شفاهی، تهیه و تدوین برنامه عملیاتی تاریخ شفاهی دفاع مقدس و تعیین سهم هر دستگاه و سازمان بر اساس جامعه آماری و مناطق جغرافیایی، تهیه نظام مسائل اصلی و فرعی تاریخ شفاهی دفاع مقدس، تهیه نظام سنجش و ارزیابی پیامدها و اثرات تاریخ شفاهی دفاع مقدس، ترجمه و انتشار تولیدات برتر تاریخ شفاهی در سطح منطقه و جهان، توجه به تولید محصولات ویژه کودکان و نوجوانان و توجه به اثرات غیرمستقیم جنگ بر آحاد  جامعه.»

پایان

گزارش چهارمین همایش ملی تاریخ شفاهی دفاع مقدس -1

در «چهارمین همایش تاریخ شفاهی دفاع مقدس» مطرح شد-2