در نشست «اهمیت تاریخ شفاهی در تجربه‌نگاری دانش سازمانی در مجلس» مطرح شد:

احصای تجربه ذهنی نمایندگان مجلس از طریق تاریخ شفاهی

مریم اسدی جعفری

12 دی 1403

به گزارش سایت تاریخ شفاهی، دومین جلسه از سلسله نشست‌های معاونت پژوهش کتابخانه مجلس شورای اسلامی با عنوان «اهمیت تاریخ شفاهی در تجربه‌نگاری دانش سازمانی در مجلس شورای اسلامی» صبح سه‌شنبه 4 دی 1403 در تالار کتابخانه ایران‌شناسی مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی برگزار شد.

«دکتر علی ططری»، سرپرست معاونت پژوهش کتابخانه مجلس شورای اسلامی در آغاز این نشست اظهار داشت: «تاریخ شفاهی سازمانی، یک موضوع بسیار مهم در دنیای امروز است که خوشبختانه در کشور ما از سال 1395 با ابلاغ بخشنامه معاون اول رئیس‌جمهور به دستگاه‌های دولتی، این موضوع به نحوی در تمام سازمان‌ها لازم‌الاجرا شد. یعنی بخشی را به مدیریت دانش، ثبت و ضبط تاریخ شفاهی و مستندات هر سازمان اختصاص دادند. برخی از سازمان‌ها، این موضوع را جدی گرفتند. ما هم در انجمن تاریخ شفاهی ایران سعی کردیم در حد بضاعتمان کمک و مشاوره داشته باشیم.

اما در مجلس برای نخستین بار در سال 1387، حدوداً 2 ماه از مدیریت جناب آقای جعفریان در کتابخانه مجلس گذشته بود که به ایشان پیشنهاد راه‌اندازی واحد تاریخ شفاهی مجلس را دادیم. به هر نحو ممکن، ایشان را راضی کردیم و واحد تاریخ شفاهی را تحت مدیریت مرکز اسناد ایجاد کردیم. روزهای پنج‌شنبه و جمعه را به مصاحبه‌ها اختصاص دادم و حدود 10 -11 مصاحبه انجام شد. در دوره مدیریت دوم واحد تاریخ شفاهی، آقای نظری در معاونت پژوهش، عهده‌دار واحد تاریخ شفاهی شدند که دوره شکوفایی واحد بود. حدود 53 -54 مصاحبه، اغلب با نمایندگان پیش از انقلاب انجام شد و مجموعه نفیسی از ثبت و ضبط مصاحبه‌های تاریخ شفاهی شکل گرفت که به دلایلی ادامه پیدا نکرد، اما در بین سال‌های 1396 و 1397 مذاکراتی با آقای عماد - مدیریت وقت- داشتیم و یک پست تاریخ شفاهی در مرکز اسناد ایجاد کردیم. مقرر شد با توجه به ابلاغیه دکتر قلی‌پور، واحد تاریخ شفاهی به معاونت پژوهش مجلس برود و بیشتر، فعالیت‌های تاریخ شفاهی شکل بگیرد.»

پیوند تاریخ شفاهی و «تاریخیّت»

سپس دکتر فائزه توکلی، عضو گروه تاریخ پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، حول محور «تاریخ شفاهی مجلس قانون‌گذاری؛ رهایی‌بخشی با افزایش ضریب نفوذ مخاطبان» سخنرانی کرد: «تاریخ شفاهی مجالس نمایندگان، ذیل تاریخ سیاسی تعریف می‌شود. چون تاریخ سیاسی، به تجزیه و تحلیل رویدادهای سیاسی، ایده‌ها، جنبش‌ها، ارگان‌های دولتی، رأی‌دهندگان، احزاب، رهبران و همچنین تاریخ قانون اساسی می‌پردازد. تاریخ شفاهی مجالس نمایندگی، ارتباط مستقیم با تاریخ رأی‌دهندگان و تاریخ قانون‌گذاری دارد. همچنین احزاب و نهادهای مدنی که در دوره‌های مختلف شرکت داشتند و طبقات ذی‌نفود که در تدوین قانون اساسی تأثیرگذار بودند. واکاوی این احزاب، نگرش‌ آن‌ها و فراز و فرود مجالس نمایندگی، کمیت و کیفیت قوانین و ضریب نفوذ آن‌ها در بین مردم -که مخاطبان اصلی اجرای قوانین هستند- کاربردی رهایی‌بخش خواهد داشت.

نمایندگان مجلس، شاهدان گفتاری هستند. رویکرد نوین تاریخ شفاهی در مصاحبه با شاهدان گفتاری که در متن گفتمان‌های تاریخی جامعه و سیاست حضور داشتند، از نظر تاریخی می‌تواند، مستندات خاص، جدید و زنده خلق کند؛ روایت‌هایی آزادانه که از طریق گفت‌وگوی دوجانبه انجام می‌شود. تاریخ شفاهی می‌تواند، به مسائلی بپردازد که حکومت‌ها نسبت به صحبت کردن درباره آن‌ها اکراه دارند. تمامی دولت‌هایی که 4 دهه پس از انقلاب اسلامی حاکمیت پیدا کردند، - رؤسای جمهور در قید حیات، وزرا، معاونت‌ها- بسیار اهمیت دارد و باید در طرح‌های محققان تاریخ شفاهی لحاظ شود. در این میان، قوه مقننه هم جایگاه خاص خود را دارد. تاریخ شفاهی به وظیفه مهم تاریخی‌گری، آگاهی‌رسانی تاریخی و جایگاه انسان در تاریخ می‌پردازد.

این سؤال پیش می‌آید که آیا همه، مخلوقات تاریخ هستیم؟ تاریخ، تأثیرش را بر ما می‌گذارد، اما به معنای دیگر، همه ما مخلوقات تاریخی نیستیم. همه انسان‌ها از موقعیت تاریخی خودشان آگاه نیستند و کمتر کسی، تاریخ را می‌داند. این آگاه بودن در تاریخ، «تاریخیّت» نامیده می‌شود. تاریخ شفاهی، پیوند محکمی با تاریخیّت دارد. تاریخ شفاهی، پلی بین گذشته و آینده است و همین، وجه تمایز تاریخ کلاسیک و تاریخ شفاهی است. این آگاهی تاریخی، در مورد تحولات در حال گذر در جامعه، رهایی‌بخش خواهد بود، چون ما با واکاوی تمامی مسائل می‌توانیم، حرکت‌های رو به جلو را رقم بزنیم.

در مورد مستندسازی نمایندگان مجلس، باید توجه داشته باشیم که دانش نهفته در تجارب رؤسای مجالس و تمامی نمایندگان، باعث یاری رساندن به نمایندگان آینده خواهد شد. بحث مستندسازی تصویب لوایح دولت، واکاوی مصوبات و لوایحی که کنار گذاشته یا تعلیق می‌شود، همچنین سیر تصویب قوانین در 12 دوره مجلس شورای اسلامی، باید مورد واکاوی قرار گیرد. 4 دهه تجربه ذهنی نمایندگان که پشت تریبون مطرح نشده، از طریق تاریخ شفاهی می‌تواند بازگو شود.»

اهمیت تاریخ شفاهی در «تجربه‌نگاری مجلس»

سپس «دکتر سید محمود سادات» سرپرست معاونت پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی اظهار داشت: «کشور ما در طول یک‌صد سال گذشته، 4 جنگ، 2 کودتا و 2 انقلاب دیده و افرادی که این اتفاقات را رقم زدند، یا خودشان کنش‌گر سیاسی بودند یا شاهدان عینی. لذا برای ما مهم است که به بحث تاریخ شفاهی بپردازیم و بتوانیم، خاطرات این افراد را جمع‌آوری کنیم و برای آیندگان، به یادگار بگذاریم. تاریخ شفاهی، تجربه‌نگاری است و از این نظر، برای دستگاه‌های دولتی اهمیت دارد و این تجربه‌ها به افراد بعدی منتقل خواهد شد. در این میان، جایگاه مجلس به عنوان قوه مقننه در احصای تاریخ شفاهی بسیار مهم است. در مجلس، معمولاً با این خروجی‌ها مواجهیم: تصویب قوانین، تذکر، سؤال و استیضاح. این چیزی است که مردم از تریبون مجلس می‌شنوند و می‌بینند، ولی ما از اینکه چه اتفاقی افتاده که منجر به این خروجی‌ها شده، هیچ اطلاعی نداریم. چرا یک وزیر را استیضاح کردند؟ ما از پشتِ قضایا خبر نداریم و تنها چیزی که می‌تواند به ما کمک کند، مصاحبه با آن افراد و فرایندی است که منجر به این مسائل شده است.

نمایندگان هر شهر، سرپُلِ بیان مشکلات حوزه انتخابیه خودشان هستند و برای استخراج مسائل عمده آن حوزه انتخابیه مهم است. برای مورخ آینده‌ای که به اسناد مراجعه می‌کند، این‌ها مانند دانه‌های تسبیح از هم جداست و مصاحبه با نمایندگان می‌تواند، نخ تسبیح باشد. اگر تاریخ شفاهی مجلس واقعاً خوب انجام شود، مکمل اسناد مجلس خواهد بود. ما در مجلس، با اسنادی مواجهیم که درصد زیادی از آن، عرائض هستند. عرائضی که در مجلس بیان شده و از دید تاریخ اجتماعی و مشکلات حوزه انتخابیه، بسیار اهمیت دارد. این عرائض، منفرد و تکی است که درباره مشکلات خودش نوشته، اما باز هم مسئله و دغدغه‌اش بوده است. می‌دانیم که جامعه ایران، جامعه شفاهی است و در گذشته نیز، چنین بوده است. وقتی یک فرد، نکته‌ای را کتبی می‌کند و به مجلس می‌فرستد، حتماً مسئله مهمی بوده است. در عرایض، با ادبیات غلوآمیز مواجهیم که مسئله را خیلی حاد نشان می‌دهند تا به هدفشان برسند، ولی اینکه واقعاً این عرایض، مشکلات حوزه انتخابیه هست یا خیر، در مصاحبه با نماینده آن شهر معلوم می‌شود.

نمایندگان مجلس،  4 یا 8 سال در مجلس هستند و تعدادِ کمی داریم که دوره‌های طولانی در مجلس باشند. این افراد می‌روند و افراد جدید می‌آیند که با ساختار مجلس، آشنا نیستند و باید دوباره از صفر شروع کنند و تا این آشنایی صورت گیرد، نیمی از دوره نمایندگی را طی کرده‌اند. اگر تجربه نمایندگان در کمیسیون‌ها، صحن مجلس و غیره، از طریق تاریخ شفاهی مستند شود، به نمایندگان جدید مجلس کمک می‌کند تا از طریق خواندن کتاب، آن تجربیات را کسب کنند و نخواهند دوباره آن راه را بروند.

در هر دوره‌ای تاریخ شفاهی روی گفتمان همان دوره شکل می‌گیرد. واژگانی که به کار می‌رود، خاص همان دوره است. بر اساس مصاحبه با نمایندگان هر دوره، می‌توان گفتمان‌های هر دوره از مجلس و کلیدواژه‌های مربوط به آن را استخراج کرد. شاید آن چیزی که در مشروح مذاکرات می‌آید، با آن چیزی که نماینده در تاریخ شفاهی ذکر می‌کند، متفاوت باشد. مهم‌ترین اتفاق سیاسی که در هر دوره‌ای اتفاق می‌افتد، جابه‌جایی دولت‌ها از طریق انتخابات است. در انتخابات مجلس، یک نماینده انتخاب می‌شود، اما چه فرایندی طی شده تا این نماینده، انتخاب شده؟ و چه ائتلاف‌هایی صورت گرفته، از طریق تاریخ شفاهی می‌تواند احصا شود. البته شاید این زوایا بعد از گذر زمان، امکان بیان داشته باشد. همچنین در مجلس، افرادی از شهرهای گوناگون، اقوام و اقلیت‌ها حضور دارند. این افراد، چگونه با هم تعامل می‌کنند؟ تاریخ شفاهی در روشن شدنِ ائتلاف‌های مجلس نیز کمک خواهد کرد.»

لزومِ ثبتِ یادداشت‌های روزانه نمایندگان مجلس

«دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی»، مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی نیز به عنوان سومین سخنران در این نشست گفت: «بحث مدیریت دانش و تاریخ سازمان‌ها، حدود 5-6 سال است که جا افتاده و نهادهای بسیاری مثل: بانک‌ها، تیم‌های فوتبال و نهادهای دولتی، ثبت تاریخ شفاهی خود را شروع کرده‌اند. اکنون می‌توان گفت که بعد از انقلاب و جنگ، سومین حوزه مهم تاریخ شفاهی، به تاریخ شفاهی سازمانی و نهادی اختصاص دارد که هنوز نوپاست.

تاریخ سازمانی، در سه حوزه "حافظه سازمانی"، "تجربه سازمانی" و "دانش سازمانی" تعریف می‌شود که سه مؤلفه اصلی به حساب می‌آیند و در تمامی پروژه‌های دنیا هم مطرحند. ما در یک پروژه تاریخ شفاهی، قرار است به کدام یک از این حوزه‌ها برسیم؟ هر کدام از این مؤلفه‌ها در تاریخ شفاهی، وارد سطح بالاتری می‌شود. نوع سؤالات، متفاوت و خروجی هم متفاوت می‌شود. البته هیچ تعریف و تمایز درستی بین این سه حوزه وجود ندارد. واقعیت این است که در دنیا هم شیوه‌نامه‌ای برای آن طراحی نشده است. اصولاً تاریخ شفاهی، حوزه مطالعات نانوشته است و یک سرش به صنعت و حوزه تاریخ اجتماعی است، چیزی با این عنوان پیدا نکردم. اگر بخواهیم هر پروژه را بر مبنا تعریف کنیم، باید این سه حوزه را تعیین تکلیف کنیم. برای این کار، چند سؤال اصلی داریم: "چه کسانی باید مصاحبه شود؟" و "به چه صورت، باید مستندسازی صورت گیرد؟" وقتی به این سؤالات پاسخ داده شد، می‌توان تعیین تکلیف کرد.

در دنیا همیشه اختلاف سلیقه وجود داشته است. اکنون بعد از دو دهه فعالیت، به این جمع‌بندی رسیدند که وقتی قرار است، تاریخ یک سازمان نوشته شود، باید بر مبنای دانش اطلاعات رسمی – شامل بخشنامه ها و اسناد- و غیر رسمی جلو بروند و این سه مؤلفه، به صورت همزمان در نظر گرفته شود.

تاریخ مجلس، تاریخ نمایندگان نیست. عقبه تاریخ مجلس است که باید اطلاعات رسمی مجلس در آن مدن ظر قرار گیرد. معمولاً در تاریخ‌های سازمانی به معنای عام، هیچ‌وقت هدف‌گذاری موضوعی وجود ندارد. یعنی نباید هدف تعریف کنید. اصل، کلیت یک سازمان، شاکله و کارکرد آن است؛ اینکه یک سازمان، چگونه شکل گرفته، توسعه و بالندگی پیدا کرده و عملکرد آن چگونه بوده است.

بحثِ دانش، یک گام فراتر است. در مورد مجلس، باید از اطلاعات رسمی در این حوزه استفاده کنید. اگر قانون را به معنای دانش درنظر بگیریم، - یعنی چکیده اطلاعات ساختاریافته یک تعداد افراد- مباحث پشت پرده، حافظه مجلس است که باید ثبت شود. باید ترکیب هر دو – اطلاعات رسمی و غیر رسمی- را بگیریم. کتاب «رأی حلال» شامل یادداشت‌های روزنوشت کاری و غیر کاری مجتبی رحماندوست، نماینده تهران در دوره نهم، نمونه خوبی بود که انجام شده است. در این کتاب، حتی مسائل پشت پرده را هم مطرح کرده که البته شجاعت می‌خواهد. چون خودش را در معرض قضاوت و انتقاد قرار داده است. پیشنهاد می‌دهم، صرفاً وارد مصاحبه با نمایندگان نشوید. می‌توانید به نمایندگان پیشنهاد بدهید که برخی مباحث را یادداشت کنند. همچنین در مورد عملکرد و اخلاق بسیاری از نمایندگان، اطلاعاتی وجود ندارد و فقط اطلاعات رسمی داریم. این نکات هم باید مورد توجه قرار گیرد.»

تاریخ شفاهی؛ عامل دست‌یابی به الگوی منابع مدیریت انسانی

«دکتر محسن کاظمی» پژوهشگر و دبیر انجمن تاریخ شفاهی ایران، آخرین سخنران این نشست بود و این‌گونه به تشریح ابعاد مختلف دانش و جایگاه تاریخ شفاهی در آن پرداخت و اظهار داشت: «بخشی از پایه تاریخ شفاهی، تجربه است. در کلیت این موضوع، مشخص است که ما، به نیست، هست و بودِ یک سازمان می‌پردازیم. مسیری که از یک سری فقدان‌ها شروع شده و به سمت بررسی نیازها رسیده، هست‌ها و تغییراتی رقم زده و گاهی به سمت نابودی رفته است. در تمام این فرایندها، تاریخ شفاهی می‌تواند، چشم بینایی برای ره‌آوردها، فراز و فرودها و تجربه‌ها باشد، تا با هدفِ داشتنِ آینده و پاسداست آینده، ثبت و ضبط شوند.

تجربه دانش، به معنای knowledge است. تاریخ شفاهی قادر نیست، به سمت علم برود و مسیر توسعه و پیشرفت یک علم را مشخص کند، اما تاریخ شفاهی، با فرآیند شکل‌گیری دانش که بحث شناختی است، سروکار دارد. موضوع تاریخ شفاهی با این وصف می‌تواند به سمت کارکرد جمعی خود برود.

هر سازمانی با ایده‌ها، اهداف، لوازم، فناوری‌ها، تخصص‌ها، دانش‌ها، تشکیلات و ساختارش به وجود می‌آید و همه این عوامل، در پیِ موفقیت سازمان هستند. تاریخ شفاهی هم به دنبال این است که بر روی عوامل موفقیت، تأثیر بگذارد. طبق استانداردهای جدید، دانش سازمانی همین توانایی تأثیرگذاری بر عواملی است که موفقیت‌های یک سازمان را می‌سازد.

بخشی از مصادیق دانش، تجربیات کارکنان است که فقط شامل خاطرات مدیران نیست؛ کل بازیگران؛ سیاست‌گذاران، مدیران و کارمندان هستند. بخش دیگر آن، دانش فنی، دانش مدیریتی، فنی، سیستمی، سازمانی و اطلاعات است. اطلاعات، حوزه شناختی است. حوزه‌های شناختی شامل شناخت رقبا و توانایی‌های خود، فرآیندها و سیستم‌هاست. مجموعه این عوامل که دست در دست هم به کار گرفته شوند، دانش مدرن را به وجود می‌آورند.

در مورد تقسیم‌بندی دانش، باید بگوییم که "دانش ضمنی"، یک دانش شهودی است که عمدتاً در ذهن بازیگران شکل می‌گیرد و در طول خدمت، به دست می‌آید. یکی از کارهای تاریخ شفاهی این است که این دانش را احصا کند. "دانش آشکارشده"، دانشی است که قابلیت آشکار شدن دارد و قابلیت این را دارد که بالفعل شود. تاریخ شفاهی هم به بالفعل شدن آن کمک می‌کند. در این میان تاریخ شفاهی، به عنوان یک تسهیل‌کننده عمل می‌کند. "دانش تعبیه‌شده" دانشی است که بر اثر خلاقیت‌های ذهنی و فکری مدیران و بازیگران به دست می‌آید. هیچ دستور مشخصی از پیش برای آن وجود ندارد، اما برای مواجهه با مشکلات، بازیگران به این خلاقیت‌ها دست پیدا می‌کنند و از آن الگو می‌گیرند. "دانش رویه‌ای" که عمدتاً در محاکم قضایی با آن مواجهیم که بر حسب یک روند و رویه که تاکنون شکل گرفته، به وجود می‌آید. "دانش راهبردی"، دانش شناخت زمان و موقعیت‌سنجی است؛ یعنی همان فرزندِ زمانِ خود بودن است. این دانش‌ها در درون یک سازمان، تلاطم‌هایی ایجاد می‌کند، تأثیراتی پیرامون خود می‌گذارد و موجب یک دانش پیوستی برای سازمان می‌شود. این هم در تاریخ شفاهی، جای کار دارد. وقتی تاریخ شفاهی به این موضوع می‌پردازد، تأثیر خودش را بر عوامل موفقیت سازمان می‌گذارد. افزایش توانمندسازی، استعدادیابی، جبران و تعلیم نیروی انسانی، از اثرات تاریخ شفاهی است. ره‌آورد بعدی تاریخ شفاهی، شفافیت است که عامل مهم بقای یک سازمان است. با بسیاری از آسیب‌ها و فسادها مقابله می‌کند و این شفافیت، بر اثر کارکرد آزادسازی اطلاعات به دست می‌آید. ره‌آورد بعدی تاریخ شفاهی، انبوه‌سازی اطلاعات است که از طریق شکست انحصار اطلاعات به دست می‌آید و تاریخ شفاهی این کار را انجام می‌دهد. ره‌آورد بعدی، حافظه تاریخی و هویتی است که از طریق تاریخ شفاهی، مسیر طی شده را مستندسازی می‌کند. ره‌آورد بعدی، با نگاه به آینده بازبینی و تجدیدنظر است. تاریخ از زمانی که نوشته شده، فقط از گذشته بوده اما نگاهش به آینده بوده است. همه این‌ها باعث ارتقای حس اطمینان به سازمان خواهد شد. وقتی شما به سراغ بازیگران مختلف از رده‌های مختلف می‌روید، حس اعتماد به این بازیگران انتقال می‌دهید.

تجربه‌نگاری دانش سازمانی به واسطه تاریخ شفاهی، نگاهش به جلو است و مسیر طی شده و افت و خیزها را نشان می دهد تا از اتفاقات مشابه در مسیر پیش رو، جلوگیری کند. با تاریخ شفاهی، دست‌یابی به الگوی منابع مدیریت انسانی ممکن می‌شود. تاریخ شفاهی سبب می‌شود بازیگران سازمانی در هر سحطی به حساب بیایند. وقتی آن حس اعتماد را کسب کنند، با رغبت بیشتری کار می‌کنند که باعث ارتقای بهره‌وری می‌شود.

سازمان‌های متروک مثل: ژاندارمری که با دیگر سازمان‌ها ادغام شده‌اند. سازمان‌هایی مانند: ستاد انقلاب فرهنگی که تغییر هویت داده‌اند یا سازمان‌های پویا و زنده که ممکن است، تغییرات مقطعی داشته باشند ولی به حالت اولیه برمی‌گردند، همه این‌ها قابلیت بررسی دانشی در تاریخ شفاهی دارند. نکته‌ای که مغفول مانده، نظام حقوقی محصول تاریخ شفاهی است که باید مشخص شود. اگر کتابخانه مجلس بتواند این را مشخص کند، رویه‌ای نو برای همه خواهد بود. چون هیچ نظم مشخص و مصوبی نداریم و همیشه، محل اختلاف بین بسیاری از پدیدآورندگان و راویان است. امیدواریم مجلس بتواند با پرداختن به این موضوع، یک رویه را دامن بزند.

در پایان این نشست، دکتر علی ططری به جمع‌بندی موضوعات مطرح شده پرداخت و پرسش و پاسخ‌هایی بین حاضران رد و بدل شد.