آثار تاریخ شفاهی و مشکلات پیش رو-3

حریم خصوصی

محیا حافظی

21 شهریور 1403

سایت تاریخ شفاهی برای آشنایی بیشتر با مشکلات و چالش‌های تولید آثار تاریخ شفاهی یا خاطرات، با برخی صاحبنظران و فعالان این حوزه گفت‌وگوهایی انجام داده‌ است که در قالب یادداشت‌های کوتاه تقدیم مخاطبان خواهد شد.

■

حفظ حریم خصوصی مصاحبه‌شونده از وظایف مصاحبه‌کننده تاریخ شفاهی است. حریم خصوصی در تاریخ شفاهی مرز و فاصله احترام‌آمیز بین هر فرد و محفوظات ذهنی است. به صورت فرضی، زندگی خصوصی هر فرد را می‌توان به 3 بخش تقسیم کرد:

1- اطلاعات هویتی (اطلاعات شناسنامه‌ای، ازدواج، تحصیل و...)

2- اطلاعات شخصی (میزان حقوق، محل زندگی و...)

3- حریم خصوصی (فعل و رفتار خصوصی فردی و اجتماعی)

در بخشِ فردیِ حریم خصوصی، حتی مصاحبه‌کننده تاریخ شفاهی هم مجاز به پرسش درباره آن نیست، اما آن بخش که با اجتماع مرتبط می‌شود، همان حریم خصوصی است که رعایت ظرایف و چگونگی انتشار آن مد نظر است.

در این زمینه تعیین دایره ورود و پرسش مصاحبه‌کننده درباره حریم خصوصی فرد اهمیت بسیاری دارد. بالطبع پرسش درباره مسائل فردی که در روند مصاحبه تاثیر دارد، مجاز است؛ اما پرسش درباره آن بخش از مسائل فردی که تأثیری در روند مباحث ندارد، ممنوع است. مثلاً نباید در مورد این‌که ارتباط فرد با همسرش خوب بوده یا بد اطلاعاتی کسب کرد. همین‌طور نباید سؤالاتی درباره زندگی خانوادگی راوی که خصوصی است، پرسیده شود.

هیات وزیران در جلسه 21/8/1393 آیین‌نامه اجرایی قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات را تصویب کرد که در ماده 1 آن، حریم خصوصی را این‌گونه تعریف کرده است:

حریم خصوصی، قلمرویی از زندگی شخصی فرد است که انتظار دارد دیگران بدون رضایت یا اعلام قبلی وی یا به حکم قانون یا مراجع قضایی آن را نقض نکنند. از قبیل حریم جسمانی، وارد شدن، نظاره کردن، شنود و دسترسی اطلاعات فرد از طریق رایانامه، تلفن همراه، نامه، منزل مسکونی، خودرو و آن قسمت از مکان‌های اجاره شده خصوصی نظیر هتل و کشتی، همچنین آنچه حسب قانون فعالیت حرفه‌ای خصوصی هر شخص حقیقی و حقوقی محسوب می‌شود؛ از قبیل اسناد تجاری، اختراعات و اکتشافات.[1]

حریم خصوصیِ هر جزو خط قرمزهای جامعه است. در برخی کشورها اطلاعات مالی و پرونده پزشکی فرد هم شامل حریم خصوصی اوست. این مسئله عمدتاً برای افراد مشهور یا سیاستمداران مصداق پیدا می‌کند. به طور مثال گزارش‌هایی وجود دارد که سازمان‌های اطلاعاتی همچون سیا، از طرق مختلف اقدام به جمع‌آوری اطلاعات پزشکی افراد کرده‌اند.

در فرهنگ اسلامی و سنت اخلاقی ایرانیان هم حفظ حریم خصوصی لازم و ضروری است؛ اما حریم خصوصی در بعضی موارد تعریف دقیق و مشخصی ندارد. فرض کنید یک مدیر، فردی را در مجموعه کاری خود به کار گرفته است. اگر درباره نسبت این فرد با مدیر سؤال شود، دیگر این پرسش شامل حریم خصوصی آن مدیر نخواهد شد. تمام اقداماتی که یک فرد در دایره مسئولیتی خود انجام می‌دهد، شامل حریم خصوصی او نیست.

در تاریخ شفاهی الزام داریم که حریم خصوصی افراد را رعایت کنیم. حریم خصوصی هم به دلیل رعایت اخلاق حرفه‌ای تاریخ شفاهی و هم به دلیل فرهنگ و دستورات دینی باید رعایت شود؛ اما تفکیک موارد درون و برون حریم خصوصی اهمیت دارد. حریم خصوصی آن چیزی است که ربطی به موضوع مصاحبه ندارد. به طور مثال زمانی که از یک فرمانده جنگ سؤال می‌شود که: «آیا در فلان عملیات ترسیده‌ است؟» شامل حریم خصوصی نیست؛ ولی سؤال در خصوص خواندن نماز شب در جبهه شامل حریم خصوصی همان فرد خواهد شد.

بسیاری از افراد به بهانه رعایت حریم خصوصی، اطلاعات و خاطرات خود را ناقص بیان می‌کنند. بعضی دیگر هم متأسفانه به دلیل علائق شخصی، وارد حریم خصوصی افراد می‌شوند. حریم خصوصی مرز ظریفی دارد که باید به آن دقت داشت. زمانی ‌که اطلاعات فردی را برای تاریخ شفاهی دریافت می‌کنیم، حق نداریم به مسائل شخصی‌اش که ربطی به مسؤلیتش ندارد وارد شویم.

به طور مثال یک فرمانده جنگ، خانه‌ای در شهری نزدیک جبهه گرفته و خانواده خود را به آن‌جا منتقل می‌کند. اگر پرسشی در این خصوص مطرح شود مصداق ورود به حریم خصوصی شخص نیست. در طرف مقابل اگر شخص دیگری این کار را انجام نداده باشد، نباید از او در مورد این‌که خانواده‌اش در تهران چگونه زندگی می‌کرده‌اند پرسیده شود.

تمام امور خصوصی‌ که دخالت مستقیم با موضوع مورد مصاحبه دارند خصوصی نیستند و جنبه عمومی دارند. بالطبع حریم خصوصی لزوماً برای همه یکسان نیست. تعریف حریم خصوصی برای هر کس متفاوت است. ممکن است اطلاعات مرتبط با ازدواج فردی حریم خصوصی باشد؛ ولی برای فرد دیگر ازدواج حریم خصوصی تلقی نشود. این مسئله بستگی به این دارد که ازدواج آن فرد چه نقشی در موضوع مورد مصاحبه دارد.

هنگام انجام کار تاریخ شفاهی، هم باید مؤلفه‌های حریم خصوصی را شناخت و هم نسبت فرد را با حریم خصوصی سنجید. هرچقدر مسؤلیت فرد بالاتر می‌رود، حریم خصوصی او کمتر می‌شود. وقتی کسی به مسؤلیت‌های بالاتر می‌رسد، خود را بیشتر در معرض دید و قضاوت عمومی قرار می‌دهد. نوع حریم خصوصی افراد هم بسته به نقشی که در اجتماع دارند، متفاوت است. علاوه بر وجه فرهنگی، عرفی و دینی، در برخی موارد حدود حریم خصوصی را قانون تعیین خواهد کرد.

در این خصوص اگر خود راوی تمایل به ورود به این حیطه داشته باشد مسئله‌ای نیست؛ ولی مصاحبه‌کننده باید بسیار دقت کند که به حریم خصوصی شخص وارد نشود. نکته مهم این است که نه مثل غربی‌ها با تجسس وارد زندگی فرد شویم و نه مثل برخی دیگر به بهانه رعایت حریم خصوصی، اطلاعات را ناقص ارائه کنیم. برخی از مصاحبه‌کنندگان به علت ترس از ورود به حریم خصوصی، از پرسیدن بعضی سوالات امتناع می‌کنند؛ برخی دیگر هم برعکس، با پرسیدن سوالاتی که در حیطه حریم خصوصی است باعث ناراحتی راوی می‌شوند.

یکی دیگر از مواردی که باید مورد توجه قرار گیرد، حفظ حریم خصوصی نفر سوم است. چنان‌چه راوی در سخنانش از فرد دیگری صحبت کند، اخلاق حرفه‌ای حکم می‌کند با این موضوع با دقت برخورد شود. اگر گفته‌ها در مورد شخص سوم مثبت بود مشکلی وجود ندارد؛ اما در صورتی که این نقل قول جنبه منفی داشت باید مراقب حفظ حریم خصوصی فردی که درباره او صحبت می‌شود باشیم.