تأملی در نسبت تاریخ شفاهی و هنر - 2

فرم و اهمیتِ آن

حمید قزوینی

04 شهریور 1403

تاریخ شفاهی، محصولِ عملِ انسان است و انسان‌ها با یکدیگر تفاوت دارند. امکان تکرار و تحقق همۀ کارها در همۀ ادوار هیچ‌گاه نبوده است. امکانات و زمینه‌های تاریخی و فرهنگی هم یکسان نیست. اتفاقاً همین جا نقطۀ بروز استعداد و هنر انسان است؛ استعداد و هنری که از دل خلاقیت و توانمندی پژوهشگر تاریخ شفاهی بیرون می‌آید.

از سوی دیگر هر پدیده‌ فرمی دارد و پدیده‌های محتوایی سرشار از عناصر شکلی هستند که مفهومی را برای مخاطب تداعی می‌کنند. مردم برای درک تمام پدیده‌ها حتی پدیده‌های غیر مادی هم صورتی در ذهن ساخته و با اتکا به آن ارتباط بر قرار می‌کنند.

حال، پرسش این است که فرمِ اثر تاریخ شفاهی تا چه اندازه متکی به معیارهای زیبایی‌شناسی و در پیوند با هنر است؟

اگر فرم در هر پدیده را نظام درونی حاکم بر روابط بین اجزای همان پدیده و ساختاری بدانیم که محتوا را درون خود جا داده است، در این صورت هر چه فرم زیباتر و شکیل‌تر باشد امکان ارائه و انتقال محتوا هم بهتر و بیشتر خواهد بود.

در تکمیل این ادعا باید گفت قلم نویسنده، ساختار جملات، فرم صفحات، طرح روی جلد، قطع اثر، کیفیت چاپ و مواردی از این دست همگی با هم ارتباط منطقی و منظم دارند و فرم اثر را تشکیل می‌دهند و در کیفیت انتقال محتوا و جذب مخاطب تأثیرگذار هستند.

حتی در مرحله مصاحبه هم بعضی امور مانند لحن و ادبیات راوی و مصاحبه‌گر، زبان بدن و مواردی از این دست که در محتوا تأثیر مستقیم دارند، همگی ذیلِ فرم تعریف می‌شوند. پس فرم در ارتباط مستقیم با تولید اثر است که جلوه‌هایی از ذوق و هنر پژوهشگر تاریخ شفاهی است.

گاهی‌ تصور می‌شود فرم و محتوا دو مفهوم یا دو پدیدۀ جدا از هم هستند و فرم، کم‌اهمیت قلمداد می‌شود، در حالی‌که محتوا هر چه غنی هم باشد، در صورت فقدان فرمِ مطلوب، امکان برقراری ارتباط با مخاطب و انتقال مفهوم وجود ندارد. در نمونه‌ای روشن می‌توان به خط و تذهیب و قطع و حاشیه‌نگاری قرآن و دیگر کتاب‌های مذهبی و دیوان شاعران اشاره کرد که همگی در انتقال مفهوم و جذب مخاطب و تأثیرگذاری بر ذهن و نگاه او نقش دارند.

پس فرم، فعالیتی منفک از سایر بخش‌ها نیست. درک ما از فرم، وابسته به تجربه ما از دلالت‌های مهمی هم برای خالق اثر و هم برای مخاطب است. در حقیقت، فرم در هر اثر هنری برای جذب مخاطب و تأثیرگذاری بر او مهم است و نمی‌توان آن را در چرخۀ تولید، نادیده گرفت.

با این نگاه می‌توان گفت فرم که از ابتدای ورود به چرخه تولید تا پایان مورد توجه است، ارتباط تنگاتنگی با هنر و زیبایی‌شناسی دارد و هر چه فعالان این چرخه از دانش هنریِ بیشتری برخوردار باشند یا از مشاوران و افراد آشنا به این عرصه بیشتر بهره ببرند، در خلق اثری ماندگار و قابل استفاده برای مخاطبان موفق‌تر خواهند بود.

آیا تاریخ شفاهی از جنس هنر است؟

تأملی در نسبت تاریخ شفاهی و هنر- 1