مروری بر سلسله گفت‌وگوهای «حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی»

از نادیده گرفتنِ حقوق راوی تا اِعمال سلیقه در متن

مریم اسدی جعفری

19 اردیبهشت 1403

سایت تاریخ شفاهی در ماه‌های پایانیِ 1402، سلسله مصاحبه‌هایی با عنوان «حقوق مادی و معنوی در آثار تاریخ شفاهی» با ناشران، شفاهی‌کاران و صاحب‌نظران حوزه تاریخ شفاهی انجام داد و منتشر کرد. دیدگاه‌های مطرح شده در این 10 مصاحبه، ناظر بر وجود دیدگاه‌های متفاوت و همسو درباره حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی بود و در نقطه‌ای که احساس کردیم، نظرات و انتقادات، به تکرار نزدیک شده، ادامه گفت‌وگوها را متوقف کردیم. در گزارشِ پیشِ رو، یک جمع‌بندی از نظراتِ مطرح شده درباره حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی ارائه شده است. در صورت تمایل برای اشتراک‌گذاری دیدگاه‌های تازه، نام و شماره تماس خود را در بخش نظرات، درج کنید تا برای انجام مصاحبه، با شما تماس گرفته شود. تضارب آرا به شکل‌گیری یک چارچوب و روند منطقی در حوزه رعایت حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی کمک خواهد کرد.

از نگاه ناشران

از آنجا که ناشرانِ دولتی، فعالیت گسترده‌تری در حوزه تاریخ شفاهی دارند، «سوره مهر»، «فاتحان» و «سوره سبز» - سوره سبز، یک ناشر خصوصی است، اما متمرکز بر نقش ارتش در جنگ تحمیلی و شهدای ارتش، فعالیت می‌کند- انتخاب شدند تا جویای روند قراردادهای آنان با شفاهی‌کاران و راویان شویم.

پیش از این، انتشارات سوره مهر با انعقاد قرارداد خرید اثر با شفاهی‌کاران، همکاری داشته و شفاهی‌کار و راوی، بابت چاپ‌های بعدی، حق‌الزحمه‌ای دریافت نمی‌کردند، اما اخیراً به دلیل مسائل ناشی از عدم رعایت حقوق طرفین و نارضایتی برخی نویسندگان، تغییر رویه داده و حق‌الزحمه تجدید چاپ را بین راوی و شفاهی‌کار، تقسیم می‌کند. شاید بتوان گفت، سوره مهر، تنها ناشری است که برای راوی، حقوقِ مادی قائل می‌شود.

از سوی دیگر، انتشاراتِ فاتحان و سوره سبز، تقریباً در یک مسیر گام برداشته‌اند و حقوق مادی برای راوی در نظر نمی‌گیرند. حتی با اشاره به این نکته که آثار تاریخ شفاهیِ این ناشران در حوزه دفاع مقدس است، چنین اقدامی را نادرست ارزیابی کردند. این دو ناشر با انعقاد قرارداد مستقیم با نویسنده، حق هر گونه انتفاع مادی مجدد از کتاب را از شفاهی‌کار گرفته‌اند و در حد اهدای کتاب به او و راوی، اکتفا می‌کنند. به اعتقاد این دو ناشر، ورود جنبه‌های مادی به حوزه روایت، باعث ورود اغراق و تخیل به روایت‌ها خواهد شد. از سوی دیگر، مشکلات موجود در زمینه توزیع و فروش کتاب را دلیل دیگری برای مناسب بودنِ قرارداد مستقیم دانستند.

از نگاه شفاهی‌کاران و صاحب‌نظران

اغلب شفاهی‌کارانی که در این گفت‌وگوها اظهار نظر کرده‌اند، از اِعمال سلیقه سازمان‌های سفارش‌دهنده در متن آثار و حتی انتخاب یا حذف کتاب از مسیر چاپ، گلایه کرده‌اند. بی‌شک این نکته، به حقوق معنوی راوی و مصاحبه‌گر ضربه می‌زند.

«منصفانه نبودنِ قراردادها»، «عدم توازن حق‌الزحمه‌ها و هزینه‌های فرآیند تاریخ شفاهی»، «عدم امکان چانه‌زنی با ناشر یا سفارش‌دهنده بر سر مبلغ قرارداد برای تازه‌کارها»، «یک‌طرفه بودنِ قراردادها برای شفاهی‌کاران و تأثیر آن بر کیفیت آثار» از جمله گلایه‌های فعالان حوزه تاریخ شفاهی بودند. از سوی دیگر، چون راوی و مصاحبه‌گر از تجدید چاپ، منفعتی نمی‌برند، حقوق این دو ضلعِ تاریخ شفاهی هم ضایع می‌شود. همچنین رعایت حقوق معنوی همچون درج نام تمامی دست‌اندرکاران فرآیند تاریخ شفاهی در کتاب، درج نام راوی، مصاحبه‌گر و تدوین‌گر بر روی جلد کتاب، عدم سانسور و جلوگیری از اثرگذاری چارچوب‌های سازمان‌های دولتی بر متن، از مهم‌ترین خواسته‌های این قشر بودند. رعایت حقوق مادی و معنوی مصاحبه‌گر، پیاده‌ساز، تدوین‌گر و دیگر دست‌اندرکاران یک کتاب تاریخ شفاهی و انتخاب افراد حرفه‌ای برای هر بخش و پرداخت حق‌الزحمه شایسته، یکی دیگر از نکاتی بود که مورد توجه قرار داشت. همچنین صاحب‌نظران و فعالان حوزه تاریخ شفاهی، بر لزوم ورود یک نهاد مسئول به مقوله ساماندهی حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی، تأکید کردند، اما بر اساس گفت‌وگو با 2 تن از اعضای هیأت مدیره انجمن تاریخ شفاهی، اعلام کردند، از آنجا که انجمن‌هایی مثل انجمن تاریخ شفاهی انجمن علمی هستند، اجازه دخالت در مسائل حقوقی را ندارند. فقط یک انجمنِ صنفی، امکان ورود به این مباحث را دارد. سپس بر لزوم برگزاری کارگاه یا همایش تخصصی در زمینه آشنایی شفاهی‌کاران با شیوه صحیح انعقاد قرارداد و چالش‌های حقوقی این حوزه تأکید کردند. در پایان، عدم حضور دانشگاهیان از آغاز راهِ شکل‌گیریِ تاریخ شفاهی را علتی بر پیش نرفتنِ صحیح و علمی آن در ایران دانسته شد که در این رابطه قصد داریم، با استادان تاریخ دراین‌باره، یک سلسله گفت‌وگوهای جداگانه داشته باشیم.

از نگاه راوی

در آغازِ مسیر، برای گفت‌وگو با چند تن از راویان آثار پرفروش تاریخ شفاهی، مصّمم و مردّد بودیم. از یک سو، آگاهی دقیق از دیدگاه راویان درباره وضعیت حقوق مادی و معنوی خاطراتشان، برای ما اهمیت داشت؛ از سوی دیگر، نگران عواقب پس از مصاحبه با آن‌ها در قبال ناشران و مصاحبه‌گران بودیم. بنابراین شفاف‌سازی حقوق مادی و معنوی راویان را از شفاهی‌کاران و صاحب‌نظران، جویا شدیم. به اعتقاد آنان گاهی اِعمال سلیقه باعث می‌شود، حرف‌های راوی به درستی منتقل نشود یا قلم بر روایت، اثر بگذارد. همچنین حقوق مادی و معنوی راوی در قراردادها مبهم است. برای مثال اگر بر اساس خاطرات یک راوی، فیلم‌نامه‌ای نوشته و ساخته شود، آیا اجازه راوی لازم است و آیا نفع مالی خواهد داشت یا خیر؟

 در کل قضیه مالکیت مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی، همچون ماجرای مرغ و تخم‌مرغ است! ناشر معتقد است اگر نبود، کتابی چاپ نمی‌شد. مصاحبه‌گر و تدوین‌گر می‌گویند اگر نبودند، متنی شکل نمی‌گرفت و راوی تأکید دارد اگر خاطرات من نبود، کتابی خلق نمی‌شد! از دیدگاه صاحب‌نظران، متأسفانه حقوق مادی و معنویِ راوی از سوی سفارش‌‎دهنده، به طور کامل رعایت نمی‌شود. برای مثال، هیچ حق مادی برای او درنظر گرفته نمی‌شود - به جز چند ناشر معدود- . در صورتی که کتاب بر اساس خاطرات او شکل گرفته و بی‌شک برای ناشر، منفعت مادی دربرخواهد داشت. پس چرا صاحب خاطرات، نباید از قِبَلِ آن، مبلغی دریافت کند؟ همچنین صاحب‌نظران بر این نکته تأکید کردند که در همه کشورها، متن متعلق به راوی است. اما در ایران، چنین رویه‌ای وجود ندارد و اثر، به سفارش‌دهنده تعلق دارد - به خصوص در حوزه تاریخ شفاهی نخبگانی-. در این میان، برخی از سفارش‌دهندگان آثار تاریخ شفاهی، پس از پایان تدوین، متن نهایی را در اختیار راوی قرار می‌دهند و پس از مطالعه، تأییدیه پایانی را با گرفتنِ امضا از راوی، ثبت می‌کنند تا از اتفاقاتِ احتمالی پس از نشر، جلوگیری شود. سایت تاریخ شفاهی، همچنان منتظر شنیدنِ دیدگاه‌های متنوع شما دراین‌باره است.

آثار تاریخ شفاهی و مشکلات پیش رو- 2 طرح مسأله حق مالکیت مادی و مالکیت معنوی

یادداشت - میراثی بدون نظام حقوقی

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی – 1 «سوره مهر» به رعایت حقوق برابر طرفین، تمرکز می‌کند

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی –  2 انگیزه‌های مادی نباید وارد فضای روایت‌گری شود

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی – 3 «قرارداد خرید اثر» با شرایط دشوار نشر، بهترین رویکرد است

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی –  4  بیشترِ شفاهی‌کاران، گرفتار چارچوب‌های تدوین رسمی مراکز هستند

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی –  5  لزوم برآورد مالی پروژه‌ها توسط انجمن تاریخ شفاهی

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی – 6  تعهد در قراردادهای تاریخ شفاهی، یک‌طرفه است

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی - 7   آگاهی از هدف مصاحبه‌گر تا تأیید نهایی متن، جزو حقوقِ راوی است

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی - 8  تکلیف مالکیت اثر، همچنان درباره کتاب‌های تاریخ شفاهی مشخص نیست

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی – 9  متن تاریخ شفاهی، متعلق به راوی است

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی – 10   تاریخ شفاهی در بخش خصوصی، قواعد دست‌ و‌ پاگیر کمتری دارد