آیا تاریخ شفاهی از جنس هنر است؟

حمید قزوینی

05 دی 1401

یکی از پرسش‌های پیشِ روی محققان در طول زمان این بوده که آیا تاریخ، علم است یا پدیده‌ای از جنس هنر؟ پرسشی که پاسخ‌های فلسفی مختلفی برای آن مطرح است. 

 استاد مطهری در طرح این پرسش می‌گوید: «کتاب‌های تاریخ دو عیب دارند. یکی اینکه اکثر مورّخین اجیر قدرت‌های وقت بودند، در نتیجه تاریخ را به نفع آن‌ها نوشته‌اند. دوم اینکه مورّخین دچار یک تعصب ملی، مذهبی یا هرچیز دیگر بودند که وقایع را مطابق با عقایدشان می‌نوشتند، بدون اینکه دروغ بنویسند. مثل اینکه در ترسیم یک چهره، فقط زیبایی‌ها یا فقط زشتی‌ها را رسم کنند؛ این چهره مطابق با واقع نیست. این است که بعضی گفته‌اند: تاریخ از مقولۀ علم نیست، بلکه از مقولۀ هنر است، چون علم یعنی کشف وقایع آنچنان که بوده و هنر یعنی ساختن یک چیز آنچنان که می‌خواهیم. هر مورّخی برای خودش یک هنرمند است، یعنی تاریخ را به میل خودش ساخته است. به تعبیر فلسفی، مصنوعِ یک مورّخ، مادّه‌ای دارد و صورتی؛ مورّخین امین، در مادّه دخل و تصرف نکرده‌اند، ولی صورت را تغییر داده‌اند. مورخینی هم که امین نیستند، ماده و صورت با هم تغییر داده‌اند.» (مرتضی مطهری، فلسفۀ تاریخ، ج 1، انتشارات صدرا، ص 125)

صرف نظر از اینکه ما موافق کدامیک از این تعاریف باشیم و بدون اینکه بخواهیم وارد مباحث پدیدارشناسی شویم، جا دارد به سهم خود این پرسش را از منظر روش‌شناسی مورد توجه قرار دهیم که هنرِ پژوهشگر تاریخ شفاهی چه نسبتی با این هدف دارد؟ به راستی هنر و توان او تا چه اندازه در شکل‌گیری متن، تأثیرگذار است و آیا این تأثیرگذاری صرفاً امری ظاهری است یا در معنا و محتوا هم دخالت دارد؟

روشن است که از اولین لحظات مصاحبه تا تدوین نهایی متن و انتشار آن، هنر پژوهشگر در تمام مراحل نقش تعیین‌کننده دارد و صورتی از حقیقت را مطابق تشخیص و توان خود بازنمایی می‌کند. البته هرچه این کار در فرآیندی محققانه‌تر و هدفمندتر پیش برود، اطمینان‌بخش‌تر است، به این ترتیب نباید فراموش کرد که تاریخ شفاهی متکی به هنر پژوهشگر و روایت راوی است و خروجی آن بر ذخیره دانایی جامعه خواهد افزود که زمینه را برای بهره‌برداری‌های علمی فراهم می‌آورد، همانگونه که هر سند مکتوب در زمان تولید، متکی به ذوق و سلیقه خالق آن است و در مسیر پژوهش و بازخوانی، متکی به دانش و تشخیص محقق است و این ویژگی هیچگاه از نحوه مواجهه با هیچ اثر تاریخی دور نخواهد بود.

براین اساس باید توجه داشت که اگرچه در ارزیابی و راستی‌آزمایی متن تاریخ شفاهی مانند هر متن تاریخی دیگر پرسش‌هایی مطرح است؛ اما خروجی نهایی نمی‌تواند عاری از ذوق و هنر نویسنده تاریخ شفاهی بماند. به همین علت بارها مشاهده شده که قواعد به کار رفته در هر اثر تاریخ شفاهی با دیگر آثار متفاوت است، زیرا شرایط و زمینه‌های کار و موضوع مورد بحث اقتضائات خود را دارد و این، هنر نویسنده است که محصول نهایی را به ظهور می‌رساند.