مروری مختصر بر کتاب «ادبیات من»

راهی به فهم خودزندگی‌نگاری و روایت‌های شخصی

فریدون حیدری مُلک‌میان

18 مهر 1401

خطوطی به‌ظاهر ساده بین دو عنوان اصلی و فرعی کتاب به طرحی گویا در روی جلد بدل می‌شود که متن‌های سه‌گانۀ پشت جلد به طریقی روشن و صریح، بیان همان مطلب است. کوتاه‌ترین و البته کلی‌ترین شرح  در همان دو سه خط نخستین آمده:

«ادبیات من کتابی جامع درباره ژانرهای روایت «خود» است که عوامل مؤثر در روایت و بازنمایی زندگی شخصی را بررسی می‌کند، از لحظۀ شکل‌گیری خاطره و ثبت تجربه در ذهن تا پایان مسیر نگارش، عرضه و نقد اثر.»

و بعد در شرحی کامل‌تر که از یادداشت مترجم اخذ شده، می‌خوانیم:

«ادبیات من با مثال‌هایی از فیلم‌ها، کتاب‌ها و آثار هنری متعدد، روش‌هایی برای نقد و تفسیر هوشیارانۀ روایت‌های شخصی پیشنهاد می‌دهد، تردیدهای ضروری در خوانش این آثار را به ما یادآوری می‌کند و معیارهای اعتبارسنجی و راستی‌آزمایی خودزندگی‌نامه‌ها را توضیح می‌دهد. پژوهشگران و علاقه‌مندان علوم انسانی، علوم اجتماعی، هنر، مطالعات فرهنگی، مطالعات رسانه، تاریخ، ادبیات، نقد و همۀ علاقه‌مندان به نوشتن، خواندن و تماشای روایت‌های مستند اول شخص، با خواندن این کتاب می‌توانند علاوه بر مرور پیشینۀ روایت‌های شخصی، با اصطلاحات، مباحث انتقادی و نظریه‌های جدید این حوزه و همچنین شصت ژانر خودزندگی‌نامه‌ای آشنا شوند.»

همچنین در پیش‌گفتار نویسندگان کتاب تصریح می‌شود:

«ادبیات من بستری مناسب برای اکتشافات نظری و تاریخی فراهم می‌آورد و راهنمایی مفید برای مربیان و استادان گروه‌های آموزشی ادبیات، تاریخ، مطالعات قومی و فرهنگی، مطالعات زنان، مطالعات آفریقایی-آمریکایی و آمریکاپژوهی، و رشته‌های دیگری است که خودزندگی‌نامه را در متون، گفتمان‌ها و مصادیق یا کاربست‌های تصویری و آنلاین بررسی می‌کنند. کتاب حاضر ژانر خودزندگی‌نامه یا خودزندگی نوشت را به آن دسته از دانشجویان دوره‌های تحصیلات تکمیلی که با متون مرجع سروکار دارند یا مشغول پژوهشی گسترده درباره این ژانرند، به شکلی جامع معرفی می‌کند. در سطح کارشناسی هم این کتاب راهنمایی تکمیلی برای درس‌هایی است که به خودزندگی‌نگاری، خاطره‌پردازی و به طور کلی تاریخ ادبیات دوره‌های تاریخی یا فرهنگ‌های مختلف می‌پردازند.»

 ترتیب فهرست مطالب کتاب با یادداشت مترجم آغاز می‌شود و با پیش‌گفتار نویسندگان کتاب ادامه می‌یابد. سپس متن کتاب می‌آید که در 9 فصل تنظیم و هر فصل از چند بخش تشکیل شده است.

با این‌همه، برای آشنایی بیشتر با کتاب «ادبیات من»، نظر و اشاره‌ای کوتاه بر فصل‌های نُه‌گانه و نیز بخش‌های مندرج در هر فصل ضروری می‌نماید.

یک / خودروایتگری: تعریف‌ها و تمایزها

در این فصل پس از پرداختن به انواع خودزندگی‌نامه‌ای، موضوع حقیقت خودزندگی‌نامه‌ای مورد بحث قرار می‌‌گیرد و بعد از آن نوبت به جمع‌بندی مطالب می‌رسد.

دو / سوژه‌های خودزندگی‌نامه‌ای

خاطره، تجربه، هویت، فضا، بدن‌مندی و عاملیت، همگی بخش‌های جداگانه‌ای را تشکیل می‌دهند که در نهایت با جمع‌بندی آن‌ها فصل دوم بسته می‌شود.

سه / کنش‌های خودزندگی‌نامه‌ای

در فصل سوم، نخست از متقاضیان، مربیان و ترغیب‌کنندگان سخن به میان می‌آید. بعد به کانون‌های قصه‌گویی اشاره می‌شود. تولیدکنندۀ «من» خودزندگی‌نامه‌ای مبحث دیگری است که صدا در متن خودزندگی‌نامه‌ای نیز به دنبال آن قرار می‌گیرد و سپس بحث ارتباط‌محوری و دیگریِ «من»های خودزندگی‌نامه‌ای مطرح می‌شود. علاوه بر این‌ها، مخاطب، ساختار سبک‌های خودپژوهی، الگوهای پی‌رنگ‌پردازی، رسانه، مصرف‌کننده و عوامل پیرامتنی، دیگر مباحثی هستند که همه با هم به جمع‌بندی نهایی ختم می‌شوند.

چهار / خودروایتگری از دیدگاه تاریخی

فصل چهارم به سوژه‌ها اشاره دارد؛ در هر بخش، یک یا چندتا از آن‌ها مورد مداقه قرار می‌گیرد تا سرانجام به جمع‌بندی نهایی برسد. ابتدا به سوژه‌های خودزندگی‌نامه‌ای در دوران باستان و قرون وسطا اشاره می‌شود. بعد سوژۀ انسان‌گرا، معنویت‌گرا و سکولار مورد توجه قرار گرفته و پس از آن، بحث سوژه‌های مهاجر و روایت‌های سفر در اوایل دوران مدرن پیش می‌آید. عصر روشنگری، دگراندیش و بورژوا سوژه‌های بعدی هستند. تا اینکه نوبت به سوژۀ استثنایی خودروایتگری مدرن و سوژه‌های جدید خودروایتگری در قرن هجدهم می‌رسد. در ادامه، سوژۀ رمانتیکِ توهم‌زدایی شده و سوژۀ رمان تکوین شخصیت و سوژۀ بورژوا مطرح می‌شود و نهایتاً با سوژه‌های آمریکایی در قرن نوزدهم، این فصل نیز به مرحلۀ جمع‌بندی می‌رسد.

پنج / رونق خاطره‌پردازی

رمان تکوین شخصیت در عصر ما نخستین بخش این فصل را تشکیل می‌دهد. مبحث بعدی، شهروندی و خودروایتگری است. در ادامه، سه روایت مطرح می‌شود: اولی روایت حق و حقوق و اتهام جعل واقعیت، دومی روایت‌های رنج، سوگواری و التیام و سومی روایت‌های اختلال روانی و عبور از موانع (بیماری، معلولیت، نقصان و پذیرش آسیب، اعتیاد و بهبودی) است. بعد نوبت مباحث مدل‌ها می‌رسد: مدل‌های جدید روایت‌های بدن‌مندی (خوراک‌نگاری، سن‌آگاهی، جنسیت‌محوری) و مدل‌های جدید روایت‌های کوچ اجباری، مهاجرت و تبعید (قصه‌های خانواده و زندگی‌های پساقومی). سپس به موضوع‌های خودقوم‌نگاری و خودبوم‌نگاری (زندگی در گفت‌و‌گو با مکان) پرداخته می‌شود و در انتها بعد از بحث زندگی چهره‌های سرشناس (خودتبلیغی ستاره‌های سینما، قهرمانان ورزشی، رهبران نظامی و شخصیت‌های اجتماعی دیگر)، جمع‌بندی فصل پنجم صورت می‌گیرد.

شش / خودروایتگری در بافت‌های تصویری – کلامی – مجازی

این فصل با موضوع خاطره‌پردازی تصویری شروع می‌شود و با بحث خلق آثار خودزندگی‌نامه‌ای در اجرا و هنرهای تصویری ادامه پیدا می‌کند. همچنین از فیلم و ویدئوی خودزندگی‌نامه‌ای، زندگی‌های آنلاین و در نهایت از بایگانی دیجیتال خودروایتگری صحبت به میان می‌آید و به جمع‌بندی نهایی می‌رسد.

هفت / تاریخچۀ نقد خودزندگی‌نامه (نظریه‌پردازی)

تاریخمند کردن ریشه‌ها و بافت‌های فرهنگی خودزندگی‌نامه شروع مبحث فصل هفتم است. در ادامه، به شکل‌گیری مجموعه آثار معیار اشاره می‌شود. آنگاه دو بخش نظریه‌های تأثیرگذار / بخش اول: گاسدورف، هارت و خودبازنمایی خلاقانه و نظریه‌های تأثیرگذار / بخش دوم: کنش‌ها، پیمان‌ها و داستان‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. بحث پایانی، پژوهش‌های تأثیرگذار است که مرحلۀ جمع‌بندی در پی آن می‌آید.

هشت / تاریخچۀ نقد خودزندگی‌نامه (گسترش مطالعات خودزندگی‌نامه)

آغاز این فصل با بحث مفاهیم نظری مفید کلید می‌خورد تا در ادامه به نظریه‌پردازی دربارۀ ژانرهای نوظهور خودروایتگری و نقدهای جغرافیایی برسد. بسترهای جدید: علوم اعصاب، مطالعات شناختی و ژنوم‌شناسی، همچنین هویت‌ها و فرم‌های دیجیتال مباحث بعدی هستند. آنگاه از نظریه‌پردازی دربارۀ زندگی‌های روزمره صحبت می‌شود و با کاربست‌های خودانتقادی و کاربردهای خودزندگی‌نگاری: خودآموزها و آموزش‌شناسی به جمع‌بندی پایانی فصل ختم می‌شود.

نُه / جعبه ابزار (بیست‌وچهار استراتژی برای خواندن روایت‌های زندگی)

آخرین فصل کتاب صرفاً از دو پیوست تشکیل شده است: پیوست یک: شصت ژانر خودروایتگری، و پیوست دو: نشریات و منابع تکمیلی. در ادامه، طبق روال و ترتیب مطالب کتاب، پی‌نوشت‌ها، فهرست اسامی خاص، فهرست اصطلاحات تخصصی (فارسی به انگلیسی) و فهرست اصطلاحات تخصصی (انگلیسی به فارسی) آمده‌اند.

کتاب «ادبیات من» به قلم مشترک سدونی اسمیت و جولیا واتسون که به همت رؤیا پورآذر به فارسی ترجمه شده، در 1401 توسط نشر اطراف در480 صفحه و شمارگان 1000 نسخه با جلد نرم در قطع وزیری با قیمت 193000 تومان منتشر و راهی بازار کتاب شده است.