از میان 632 عنوان کتابی که تاکنون منتشر شده است

ارتش جمهوری اسلامی ایران در کارنامه دفتر ادبیات و هنر مقاومت

سیده مریم موسوی

01 اردیبهشت 1395

«دفتر ادبیات و هنر مقاومت» حوزه هنری با پیشینه قریب به 29 سال، با هدف ثبت و ضبط خاطرات دفاع هشت‌ساله ملت ایران در مقابل هجوم ارتش بعثی عراق شکل گرفته، و به منظور تأثیرگذاری‌ در فرهنگ معاصر و انتقال این خاطرات و تجارب به نسل‌های آتی پایه‌گذاری شده است؛ این دفتر تا امروز توانسته گامی محکم در پیشبرد اهداف تعیین‌شده بردارد.

از آنجا که دفاع مقدس، محل نمایش همبستگی بسیاری از اقشار مردم، نهادهای رسمی و نظامی کشور بوده است و نیز بیشتر نهادهای مرتبط با جنگ، خود متولیانی صاحب‌نام برای انعکاس عملکرد نهادهای ذی‌ربط خود محسوب شده‌اند، سمت‌گیری این دفتر همواره به سوی نشر آثار رزمندگان داوطلب و مردمی بوده است. همانانی که حضورشان در جنگ، تعیین‌کنندگی ویژه‌ای داشته و نشان از مردمی بودن این دفاع جانانه دارد.

با این حال، آثار متعدد و تأثیرگذاری از این دفتر به زندگینامه و خاطرات نیروهای نهادهای مختلف اعم از ارتش و سپاه اختصاص یافته است و در جایی که امکان خلق اثری ارزشمند وجود داشته، این دفتر با اشتیاق و بدون در نظر گرفتن وابستگی سازمانی، به سراغ آن افراد رفته و تلاش کرده تا آثاری شایسته از خود بجا بگذارد. در این میان شاید رویکرد این دفتر به نشر خاطرات و آثار خلبانان ارتش از این حیث یادکردنی باشد.

با این مقدمه به سراغ 632 عنوان کتابی که دفتر ادبیات و هنر مقاومت از سال 1368 تاکنون به چاپ رسانده است، رفته‌ایم تا با بررسی آنها، عملکرد این دفتر را در انعکاس نقش سربازان، درجه‌داران و افسران ارتش جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی نظاره‌گر باشیم.

با بررسی اجمالی این آثار، ضمن رؤیت آثار پراکنده در میان مجموعه خاطرات و مجموعه زندگینامه‌ها، به طور مشخص به 51 عنوان کتاب برمی‌خوریم که در ارتباط با پرسنل وظیفه و کادر ارتش جمهوری اسلامی ایران منتشر شده است.

خاطرات سربازان ارتش، زندگینامه و خاطرات خلبانان نیروی هوایی ارتش، خاطرات اسرای آزادشده ارتش، خاطرات همسران شهدای ارتش و خاطرات سربازان و دلاورمردان نیروی دریایی ارتش از موضوعات و قوالبی هستند که در این کتاب‌ها بدان پرداخته شده است.

مجموع این کتاب‌ها در کنار هم تابلویی هنری از نقش ارتش جمهوری اسلامی ایران در پیروزی جنگ تحمیلی به تصویر می‌کشد. هرچند با گذشت نزدیک به سه دهه از آن دوران، این تعداد، مشت‌نمونه‌ای از خروارها اطلاعات پنهان در اذهان و یادهاست و امید آن است که با همکاری نهادهای مرتبط با هم، این توان‌مندی‌ها، بیش از پیش، مجال نمایش پیدا کند.

در این میان، کتاب‌هایی نیز بوده‌اند که موفق به کسب جایزه از جشنواره‌های مختلف شده‌اند. آثاری مانند «زندان بیتوش»، «شکار، «یادداشت‌های کردستان»، «خاطرات سال‌های نبرد»، «ناگفته‌های جنگ» و «مهمان صخره‌ها».

فهرست کامل این 51 عنوان کتاب عبارت است از:

1ـ آتش پیکر: مجموعه خاطرات رزمندگان ارتش جمهوری اسلامی ایران‌. نویسندگان: امیر معصومی، جلیل جباری [تهیه کننده‌]: سازمان عقیدتی سیاسی ارتش (دفتر سیاسی آرشیو تاریخ جنگ). سال 1371. 128 صفحه. (خاطرات)

2ـ آذربال‌: خاطرات خلبانان نیروی هوایی. ویراستار: حجتی یاری‌. سال 1373. 239 صفحه. (خاطرات)

3ـ آزادی خرمشهر: خاطرات سپهبد شهید علی صیاد شیرازی. مصاحبه‌کننده سعید فخرزاده، تدوین‌گر احمد دهقان. سال 1388. 37 صفحه. (خاطرات)

4ـ آسمان مال من بود: خاطرات سرهنگ خلبان صمدعلی بالازاده. مصاحبه و تدوین: ساسان ناطق. سال 1391. 279 صفحه. (خاطرات)

5ـ آینه و مرداب. فیروز زنوزی جلالی‌. سال 1375. 96 صفحه. (فیلمنامه)

6ـ ابر و آهن‌: خاطرات خلبانان هوانیروز. به کوشش حجت شاه‌محمدی با همکاری دفتر تحقیق و ارزیابی پایگاه شهید وطن‌پور، مرکز آموزش هوانیروز اصفهان‌. سال 1377. 106 صفحه. (خاطرات)

7ـ اردوگاه‌: یادداشت‌های یک سرباز. جمشید اثنی عشری. سال 1368. 115 صفحه. (خاطرات)

8ـ اردیبهشتی دیگر: خاطرات فرار عبدالمجید خزایی از زندان سلیمانیه عراق. مصاحبه و تدوین: مهناز فتاحی. سال 1389. 94 صفحه. (خاطرات آزادگان)

9ـ ای خون آرام باش‌: مجموعه خاطرات رزمندگان ارتش جمهوری اسلامی ایران‌. به کوشش امیر معصومی. سال 1372. 95 صفحه. (خاطرات)

10ـ بر فراز میمک: خاطرات ستوان دوم خلبان احمد کروندی‌. به‌کوشش حجت شاه‌محمدی. سال 1372. 56 صفحه. (خاطرات)

11ـ پرواز سفید: بر اساس زندگی شهید عباس بابایی (برای نوجوانان). داود بختیاری. سال 1379. 84 صفحه. (قصه فرماندهان)

12ـ پشت میله‌های رمادی: خاطرات اسیر آزاد شده ایرانی. محسن بخشی. سال 1372. 78 صفحه. (خاطرات آزادگان)

13ـ تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر: خاطرات ناخدا یکم هوشنگ صمدی فرمانده گردان تکاور در خرمشهر. سید قاسم یاحسینی. سال 1393. 299 صفحه. (خاطرات)

14ـ تلگرافچی پنچ ستاره: خاطرات ستوانیار مخابرات صابر قره‌داغلو. ساسان ناطق. سال 1391. 564 صفحه. (خاطرات)

15ـ جهنم تکریت. خاطرات مجتبی جعفری‌. سال 1375. 219 صفحه. (خاطرات آزادگان)

16ـ حمله هوایی به الولید: انهدام انواع هواپیما و تجهیزات موجود در مجمموعه پایگاه‌های سه‌گانه الولید معروف به اچ 3. احمد مهرنیا. سال 1389. 242 صفحه. (پژوهش و نقد)

17ـ خاطرات سال‌های نبرد: خاطرات ساده‌نویسی‌شده شهید علی صیاد شیرازی (برای نوجوانان). محسن مؤمنی. سال 1378. 166 صفحه. (خاطرات جنگ)

18ـ خاطرت یک سرباز. کمال شکوفه. سال 1383. 238 صفحه. (خاطرات)

19ـ در آغوش آسمان‌: خاطرات خلبانان نیروی هوایی. سیروس باهری،... [و دیگران‌]؛ به‌کوشش سیدحسین میرپور. سال 1372. 67 صفحه. (خاطرات)

20ـ درخت بلوط: خاطره‌ای از یک خلبان هوانیروز. به کوشش حجت شاه‌محمدی. سال 1370. 72 صفحه. (خاطرات)

21ـ دریا خانم: خاطرات آذر علامه‌زاده همسر شهید رضا جلیلوند. مصاحبه و تدوین: سید قاسم یاحسینی. سال 1388. 141 صفحه. (خاطرات)

22ـ دشت شقایق‌ها. محمدرضا بایرامی‌. سال 1369. 172 صفحه. (یادداشت‌ها)

23ـ روی نقطه پراکندگی: یادداشت‌های روزانه گروهبان دوم پایه؛ محمدرضا فردوسی. محمدرضا فردوسی. سال 1388. 249 صفحه. (یادداشت‌ها)

24ـ رقص دلفین‌ها: خاطرات سرهنگ خلبان غلامرضا علیزاده نیلی. به‌کوشش حجت ‌شاه‌محمدی. سال 1384. 104 صفحه. (خاطرات)

25ـ زندان بیتوش. به کوشش حجت شاه‌محمدی‌. سال 1374. 84 صفحه. (خاطرات)

26ـ زندانی ابوغریب. محمدحسن حسن‌شاهی. سال 1373. 104 صفحه. (خاطرات آزادگان)

27ـ زندگی دوباره. سعید صادقی‌. سال 1370. 106 صفحه. (عکس)

28ـ ساعت 1:25 شب به وقت بغداد: خاطرات اسیر آزادشده ایرانی عادل خانی. گفت‌وگو و تدوین: اسماعیل امامی و مریم احدپور. سال 1390. 167 صفحه. (خاطرات آزادگان)

29ـ سال‌های تنهایی: خاطرات ده سال اسارت. هوشنگ شروین؛ به کوشش: رضا بنده‌خدا. سال 1375. 186 صفحه. (خاطرات آزادگان)

30ـ ستاره‌های نبرد هوایی: زندگینامه، خاطرات و تصاویری از خلبانان سال‌های دفاع مقدس (جلد 1). احمد مهرنیا. سال 1391. 491 صفحه. (یادنامه)

31ـ ستاره‌های نبرد هوایی: زندگینامه، خاطرات و تصاویری از خلبانان سال‌های دفاع مقدس (جلد 2). احمد مهرنیا. سال 1393. 491 صفحه. (یادنامه)

32ـ سفر بی‌بازگشت‌: فیلمنامه، بر اساس یک ماجرای واقعی. نوشته عباس رافعی‌. سال 1372 .79 صفحه. (فیلمنامه)

33ـ سقف سنگی: خاطرات اسیر آزادشده ایرانی. رامین مهریان. سال 1374. 73 صفحه. (خاطرات آزادگان)

34ـ شب‌های بی‌مهتاب‌: خاطرات اسیر آزادشده ایرانی سرهنگ شهاب‌الدین شهبازی. مصاحبه و تدوین: محسن کاظمی سال 1383. 260 صفحه. (خاطرات آزادگان)

35ـ شکار: خاطرات رزمندگان ارتش جمهوری اسلامی ایران‌. به کوشش: امیر معصومی. سال 1373. 111 صفحه. (خاطرات)

36ـ شن‌های سرخ تکریت: خاطرات عبدالامیر افشین‌پور. عبدالامیر افشین‌پور. سال 1388. 440 صفحه. (خاطرات آزادگان)

37ـ صحیفه ‌امواج‌: زندگینامه ‌شهدای نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران‌. سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، اداره عقیدتی سیاسی نیروی دریایی؛ به کوشش امیر معصومی‌. سال 1375. 83 صفحه. (یادنامه)

38ـ صحیفه پرواز: زندگینامه شهدای هوانیروز. به کوشش دفتر ادبیات و هنر مقاومت. سال 1369. 310 صفحه. (یادنامه)

39ـ عملیات کرکوک. غفور خوئینی. سال 1378. 104 صفحه. (خاطرات)

40ـ غروب کردستان. محسن حسینی. سال 1372. 87 صفحه. (خاطرات)

41ـ کبوتران امید: خاطرات خلبانان هوانیروز. گردآوری: امیر معصومی. سال 1370. 60 صفحه. (خاطرات)

42ـ گرگ‌های صحرا: خاطرات تکاور آزاده. داریوش نظرزاده. سال 1372. 120 صفحه. (خاطرات آزادگان)

43ـ ما همه سرباز بودیم: خاطرات اسیر آزادشده مهدی تجر. داود بختیاری دانشور. سال 1386. 388 صفحه. (خاطرات آزادگان)

44ـ مرد ابرپوش: بر اساس زندگی شهید منصور ستاری (برای نوجوانان). سال 1385. 95 صفحه. (قصه فرماندهان)

45ـ مهمان صخره‌ها: خاطرات سرهنگ خلبان محمد غلامحسینی. مصاحبه و تدوین: راحله صبوری. سال 1390. 372 صفحه. (خاطرات)

46ـ ناگفته‌های جنگ‌: خاطرات سپهبد شهید علی صیاد شیرازی. تدوین: احمد دهقان. سال 1378. 357 صفحه. (خاطرات)

47ـ هزار روز اسارت‌. امیرفرخ فرهمند. سال 1370. 125 صفحه. (خاطرات آزادگان)

48ـ هفت روز آخر. محمدرضا بایرامی‌. سال 1369. 144 صفحه. (یادداشت‌ها)

49ـ یادداشت‌های سفر شهید صیاد شیرازی: مأموریت‌های میدانی معارف جنگ‌. نوشته محسن کاظمی؛ [برای] هیئت معارف جنگ ارتش جمهوری اسلامی ایران‌. سال 1378. 279 صفحه. (سفرنامه/ گزارش)

50ـ یادداشت‌های کردستان‌: یادداشت‌های روزانه شهید محسن یوسفی. محسن یوسفی. سال 1373. 224 صفحه. (یادداشت‌ها)

51ـ یک دریا ستاره‌: خاطرات زهرا تعجب همسر شهید مسعود (حبیب) خلعتی. مصاحبه و تدوین: سیدقاسم یاحسینی. سال 1385. 164 صفحه. (خاطرات)

معرفی توصیفی برخی از آثار شاخص این فهرست

ستاره‌های نبرد هوایی

این کتاب از جمله آثاری است که تاکنون در دو جلد چاپ شده است. در این دو جلد به زندگینامه و خاطرات تعدادی از خلبان نیروی هوایی ارتش پرداخته شده است همراه با تصاویری، که از گذشته و حال این خلبانان حکایت دارد. این کتاب روایت شجاعت و دلاورمردی خلبانانی است که از مرزهای هوایی ممکلت دفاع کردند و پیروزی را برای هموطنان خود به ارمغان آوردند. تعدادی از آنها به اسارت دشمن درآمدند و دوران طلایی و سال‌های جوانی خود را در زندان‌های دشمن با بدترین شرایط گذراندند و خود و خانواده‌شان رنج‌های بسیاری متحمل شدند.

مهمان صخره‌ها

از میان خاطرات، کتاب «مهمان صخره‌ها» در زمره آثار برتر قرار دارد که به خاطرات سرهنگ محمد غلامحسینی، خلبان جنگنده بمب‌افکن اف 4، پرداخته است. این کتاب از کتاب‌های درخور توجه در حوزه تاریخ شفاهی است و در «شانزدهمین دوره جایزه کتاب دفاع مقدس» به کسب مقام، موفق شد.

کتاب «مهمان صخره‌ها» در دو بخش تنظیم شده است. بخش اول شامل شانزده فصل است که سرگذشت پرفراز و نشیب این خلبان از زمان ورود به حرفه خلبانی و اولین پرواز تا مأموریت‌های جنگی و درگیری با جنگنده‌های عراقی و جدال با مرگ و اسارت به دست حزب دموکرات کردستان و در نهایت آزادی را در بر دارد. بخش دوم که ضمائم است با دو روایت تکمیلی، اسناد و عکس‌ها، تکمیل‌کننده روایت و خاطرات تلخ و شیرین این خلبان است.

این کتاب با نثری روان که به زبان راوی نزدیک است تصویری روشن از زندگی یک خلبان جنگی و حوادث و رخدادهای جنگ تحمیلی ارائه می‌دهد که می‌تواند برای خواننده جذاب و پرکشش باشد.

دریاخانم

از میان خاطرات همسران شهدای ارتشی می‌توان به کتاب «دریا خانم» اشاره کرد. این کتاب شرح حال و خاطرات خانم آذر علامه‌زاده همسر شهید رضا جلیلوند است. راوی اهل کازرون، یکی از شهرهای استان فارس، است. در فصول ابتدایی کتاب با کودکی و دوران تحصیل راوی آشنا می‌شویم. در فصل‌های بعد می‌بینیم که چطور در دوران جوانی دست تقدیر او را از کازرون به بوشهر می‌کشاند و رضا جلیلوند را سر راهش قرار می‌دهد. زمانی از ازدواجشان نمی‌گذرد که کوس جنگ نواخته می‌شود و رضا با وجود فرزندی که خداوند به آنها عنایت کرده عازم جبهه‌های نبرد می‌شود و در عملیات آزادسازی خرمشهر به شهادت می‌رسد.

تکاوران نیروی دریایی درخرمشهر

از میان خاطرات سربازان نیروی دریایی ارتش کتاب «تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر» ویژگی ممتازی دارد. این کتاب در دو بخش «از تولد تا انقلاب»، و «انقلاب، جنگ و خرمشهر» تدوین شده است.

مقاومت 34 ‌روزه و آزادی خرمشهر نقطه عطفی در دوران دفاع مقدس به شمار می‌رود. از عناصر پررنگ و مؤثر در روزهای مقاومت و آزادسازی این شهر تکاوران نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران بودند.

کتاب «تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر» با روایت خاطرات ناخدا یکم هوشنگ صمدی، فرمانده گردان تکاوران در خرمشهر، نقش و جایگاه تکاوران در پیروزی و آزادسازی خرمشهر را به تفصیل بیان می‌کند.

اردیبهشتی دیگر

این اثر، که در زمره خاطرات آزادگان به شمار می‌رود، حکایت فرار عبدالمجید خزایی از زندان سلیمانیه عراق است. کتاب در شش فصل نگاشته شده است. با مرور این کتاب ابتدا با دوران کودکی و نوجوانی راوی آشنا می‌شویم. توصیفات راوی از زادگاهش، کنگاور، خواننده را با محیطی روستایی و باصفا آشنا می‌کند. چگونگی به استخدام درآمدن در ارتش و شروع جنگ و نحوه به اسارت درآمدن و روزهای سخت اسارت از مواردی است که به مرور بر خواننده معلوم می‌شود. در فصلی از کتاب که به فرار از زندان پرداخته شده است، خواننده با نقشه فرار، همین‌طور رنج و دلهره و بیماری راوی در طول فرار ‌آشنا می‌شود، اما با بازگشت به وطن، رنج‌ها و مرارت‌ها، جای خود را به شادی و دلگرمی می‌دهد.

زندگی دوباره

اردوگاه‌های نگهداری اسرای عراقی، همواره زیر نظر ارتش جمهوری اسلامی اداره می‌شد. کتاب «زندگی دوباره» در زمره کتاب‌های معدود تصویری است که گوشه‌هایی از زندگی اسرای عراقی را در این اردوگاه‌ها به تصویر کشیده است. اوایل پاییز 1368 سعید صادقی، عکاس جنگ، برای ثبت اوضاع و احوال اسرای عراقی در ایران عازم اردوگاه‌های شمال کشور می‌شود. از آنجا که از ابتدا بنای کار بر روی صداقت بوده او برای گرفتن عکس‌ها حتی کوچک‌ترین شیئی را جابه‌جا نمی‌کند و طبیعی‌ترین لحظات زندگی اردوگاه را در هنر عکاسی خود به ثبت می‌رساند.

کتاب با تصاویر لحظات به اسارت درآمدن نیروهای عراقی شروع می‌شود و زندگی این اسرا را در اردوگاه‌های ایرانی گزارش می‌کند. امنیت و آسایش اسرا، تفریح و سرگرمی، نظافت، چگونگی گذران اوقات فراغت، ملاقات اسرا با خانواده‌هایشان، بهره‌مندی از امکاناتی مانند کتابخانه و شرکت در کلاس‌های مختلف، یادگیری حرفه و صنعت، ورزش، اجرای تئاتر و نمایش، انجام کارهای هنری مثل قالی‌بافی، نقاشی، بافتنی، کوبلن و... از جمله مواردی است که حقیقت زندگی اسرای عراقی در اردوگاه‌های ایران را معلوم می‌کند و زندگی دوباره این اسرا را در اردوگاه‌ها به نمایش می‌گذارد.