آموزش تاریخ شفاهی

پایان‌‌بندی در انواع مصاحبه

همانطور که شروع خوب یکی از بخش‌‌های مهم در مصاحبه تاریخ شفاهی است، چگونه به پایان بردن مصاحبه نیز فرازی تکوینی و تعیین‌‌کننده است. بیشتر ملاحظات و گفتنی‌‌ها درباره «پایان‌‌بندی خوب»، در «مصاحبه‌‌های سریالی» موضوعیت پیدا می‌‌کند. منظور از مصاحبه‌‌ سریالی، گفت‌وگو با یک راوی، طی جلسات متعدد و دنباله‌‌دار است. برای مثال راوی، در طول چندین نشست، خاطرات خود را از صفر تا صد برای مصاحبه‌‌کننده بازگو می‌‌کند. در این‌‌ نوع از مصاحبه‌‌، پایان‌‌بندی سؤال‌‌ها برای هر جلسه، یک تکنیک و تخصص است.

آموزش تاریخ شفاهی

هدایت روند مصاحبه در مسیر اصلی و هم‌سو با هدف نهایی

در طول گفت‌وگو بسیار محتمل است به دلایلی مثل عملکرد منفعلانۀ مصاحبه‌‌کننده یا مطرح کردن سؤال نامناسب، مصاحبه به‌‌تدریج از مسیر اصلی فاصله بگیرد و فرمان هدایت از دست مصاحبه‌‌کننده خارج شود. طبق یک قرارداد نانوشته، هدایت گفت‌وگو برعهدۀ مصاحبه‌‌کننده است. چرا که - در وهلۀ اول - او متقاضی بوده، پس پاسخ‌‌های راوی باید برطرف‌‌کنندۀ نیاز وی و همسو با هدف اصلی مصاحبه باشد. مصاحبه‌‌کننده باید بتواند در کمال احترام این نکتۀ بسیار مهم را، که مصاحبه با سخنرانی یک خطیب متفاوت است، به راوی خاطرنشان کند.

اهمیت لحن راوی در پیاده‌سازی

نویسنده، برای درک بهتر مفهوم و لحن راوی، باید در گفتار و محاوره و گفت‌وگوهای عادی مردم دقیق شود. مثلاً زمانی که به بازار می‌روید برای شنیدن گفت‌وگوهای عادی و کنش‌ها و واکنش‌های کلامی خلق‌الله که در جریان است، بیشتر دقت کنید. مثل واکنش تعجب. باید در پیاده‌سازی، به لحن و بیان راوی احترام گذاشته و به آن وفادار باشیم.

مهمترین آسیب پیاده‎سازی

یکی از آسیب‌های جدی تاریخ شفاهی، در مرحله پیاده‌سازی است، که متأسفانه کم‌اهمیت تلقی می‌شود. گاهی اوقات، عده‌ای که کار نوشتنِ گروهی انجام می‌دهند؛ ضعیف‌ترین عضو گروه را برای پیاده‌سازی انتخاب می‌کنند. ضعیف‌ترین عضو یعنی فردی که: حضور اجتماعی قوی ندارد، وقتش کم است، مهارت‌های ارتباطی، سواد و توانایی زیادی ندارد. گویا این فرد، نخودیِ ماجراست! در حالی که مرحله پیاده‌سازی و تبدیل گفتار شفاهی به متن، دقیقاً یک فاز تعیین‌کننده و مهم است.

نخستین گام در تدوین و پیاده‌سازی

در سال‌های اخیر، ذیل کتاب‌هایی که با خاطرات مرتبط هستند یا به عنوان تاریخ شفاهی منتشر شده‌اند یا کتاب‌هایی که عنوان داستان ادبیات فارسی و ... دارند با عدم شفافیت و عدم صراحت قالب و سبک نوشتاری مواجه هستیم. روی جلدها چیزی می‌بینیم که داخل جلدها چیز دیگری است. بنابراین لازم است قبل از اینکه کار به جلد برسد و به یک اثر و محصول تولیدی تبدیل شود، باید بدانیم هویت و گونه‌ آن چیست و در کدام ژانر قرار دارد و از چه نوع سبک و سیاق نوشتاری بهره برده است.

آموزش تاریخ شفاهی

کاربرد عکس در مصاحبه و کتاب‌‌های خاطرات

در حوزه تاریخ شفاهی، عکس‌‌ها به زندگی و خاطرات راوی گره خورده‌‌اند و روایت‌‌گر فرازهایی از زندگی وی هستند. پشت هر عکس معمولاَ قصه‌‌ای وجود دارد. در طول گفت‌وگوها ممکن است عکسی به دست مصاحبه‌‌کننده برسد که قصه‌‌اش به نحوی، در نقطه‌‌ای، به زندگی راوی گره خورده باشد. مثلاً راوی یا دوستان و بستگان وی، از افراد حاضر در عکس باشند یا راوی در زمان گرفتن آن عکس در محل حضور داشته یا عکاس عکس بوده یا... در این صورت آن عکس احتمالاً در به‌‌یادآوردن خاطرات رنگ‌‌باخته راه‌‌گشا خواهد بود. به عبارت دیگر واکنش راوی به عکس، می‌‌تواند آغاز بیان خاطره‌‌ای تازه باشد.

آموزش تاریخ شفاهی

شخصیت‌‌پردازی در مصاحبه

شناخت عناصر، تکنیک‌‌های داستان‌‌پردازی و مشابهت‌‌های آن با خاطره‌‌نگاری برای مصاحبه‌‌کننده اهمیت فراوان دارد. شخصیت‌‌پردازی از جمله عناصر مشترک بین خاطره‌‌نگاری و داستان است. از طریق مصاحبه -یا دقیق‌‌تر- از طریق پرسش‌‌هایی که مصاحبه‌‌کننده مطرح می‌‌کند، می‌‌توان به شناخت شخصیت راوی رسید. به عبارت دیگر مصاحبه‌‌کننده باید با طرح سؤال‌‌های مناسب، راوی را به «توصیف» هر چه بیشتر و سخن گفتن درباره جزئیات وقایع تشویق کند...

آموزش تاریخ شفاهی

اخلاق در مصاحبه

گاه راوی از مصاحبه‌‌کننده می‌‌خواهد دستگاه ضبط صدا را خاموش کند تا او درباره موضوعی حرف بزند یا خاطره‌‌ای بازگو کند. بنابراین دستگاه را بدون چون و چرا خاموش کنید. بعد از اتمام حرف‌‌ها، شاید بتوانید با چند جمله ساده و کوتاه «اعتماد روانی» ایجاد کنید و راوی بپذیرد یک بار دیگر - این بار با ضبط روشن- درباره موضوع مورد نظر حرف بزند. توجه داشته باشید که ایجاد اعتماد روانی و راضی کردن راوی نباید به درازا بکشد و به مباحثه و جدل تبدیل شود.

آموزش تاریخ شفاهی

شناخت اولیه، قبل از آغاز

یکی از بخش‌‌های مهم در مصاحبه تاریخ شفاهی «شروع خوب» است. می‌‌توان گفت شروع خوب، یک پنجم سرنوشت کل کار است که از «چه و چگونه پرسیدن» و یافتن نقطه مناسب برای آغاز حاصل می‌‌شود. در واقع اهمیت شروع خوب در مصاحبه را می‌‌توان با ضرب‌‌المثل «خشت اول را گر نهد معمار کج، تا ثریا می‌‌رود دیوار کج» بیان کرد. درست گذاشتن خشت اول در ادامه کار تعیین‌‌کننده است.

یک نکته آموزشی

تاریخ شفاهی را پاس بداریم

صمیمیت در امر مصاحبه فعال، اسباب رونق مصاحبه چالشی یا همان تاریخ شفاهی است. اما این ‏صمیمیت در چرخش اصطلاحات رایج و توافق شده علوم، اسباب انحنای ستون فقرات علم شده و ‏انحراف ذهن و کار را اندک‌اندک فراهم می‌سازد. اصطلاح‌شناسی یا ترمینولژی علوم، نمایشی از ‏نگرش‌ها و نگارش‌های تخصصی، فنی و حرفه‌ای است.