نقد کتاب «تاریخ شفاهی و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری معاصر ایران (1385- 1358ش)»

تأمل نویسندگان درباره مفهوم مدرن تاریخ شفاهی

فاطمه مرادی

26 فروردین 1395

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، نشست بررسی و نقد کتاب «تاریخ شفاهی و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری معاصر ایران (1385- 1358ش)» با حضور مرتضی رسولی‌پور، منتقد اثر و دکتر مهدی ابوالحسنی ترقی، یکی از دو مؤلف کتاب، روز دوشنبه 23 فروردین 1395 در گروه روش‌شناسی و تاریخ‌نگاری پژوهشکده تاریخ اسلام برگزار شد. این کتاب به قلم دکتر مرتضی نورایی و دکتر مهدی ابوالحسنی ترقی در 430 صفحه، سال 1394، توسط همین پژوهشکده به چاپ رسیده است.

این اثر یک رساله دکترا بوده است

ابوالحسنی در آغاز این نشست گفت: «مبنای تدوین کتاب، رساله دکترای من بود. من دوره دکترا در رشته تاریخ ایران اسلامی را گذرانده‌ام و این موضوع با راهنمایی دکتر نورایی به انجام رسیده است. تجربه تاریخ شفاهی را در اوایل دهه 1380 در پژوهشگاه علوم انسانی داشتم. کار تاریخ شفاهی من در زمینه زندگی سیاسی آیت‌الله آقا سید رضا زنجانی بود.»

 وی افزود: «آقای دکتر نورایی، استاد دانشگاه اصفهان، مبحث تاریخ شفاهی را به عنوان یک مکانیسم علمی در این دانشگاه مطرح کرد. با گذشت سه دهه از ورود بحث تاریخ شفاهی در مؤسسه‌های کشور لازم بود یک متن بومی در مباحث نظری تاریخ شفاهی و راه‌های آسیب‌شناسی آن ارائه و آثار منتشر شده مؤسسه‌های پژوهشی در این زمینه مورد نقد و بررسی علمی قرار گیرند. حاصل پایان‌نامه‌ام کتاب «تاریخ شفاهی و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری معاصر ایران» در سه بخش شد.»

ابوالحسنی ادامه داد: «بخش اول کتاب، شامل مباحث نظری بود که خیلی وقت‌مان را گرفت. برای تدوین این بخش، باید از مقالات غربی استفاده می‌کردیم؛ ولی این نظریه‌ها را با احتیاط، بومی‌سازی و به زبان ساده و مختصر مطرح کردیم. بخش دوم کتاب، کاربرد این روش (تاریخ شفاهی)، در تاریخ‌نگاری معاصر ایران است و بخش سوم، به مؤسسه‌های داخلی و خارجی که در زمینه تاریخ معاصر ایران فعالیت می‌کنند و از روش تاریخ شفاهی بهره می‌گیرند؛ می‌پردازد. مؤسسه‌ها به ترتیب شکل‌گیری و فعالیت عبارتند از: بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) و مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس (مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ) که در زمینه تاریخ شفاهی دفاع مقدس کار می‌کند.»

وی با اشاره به فعالیت سه مؤسسه در خارج از کشور در زمینه تاریخ معاصر ایران گفت: «این سه مؤسسه عبارتند از: دانشگاه هاروارد، تاریخ شفاهی دانشگاه کلمبیا و تاریخ شفاهی چپ در ایران . به طور متوسط سه اثر از هر مؤسسه، ملاک آنها قرار گرفت و از نظر تاریخ شفاهی ارزیابی و آسیب‌شناسی شد و در نهایت راهکارهایی ارائه دادیم.»

ابوالحسنی افزود: «در این کتاب، تولیدات تاریخ شفاهی مؤسسه‌ها در دوره زمانی 1358- 1385ش مورد بررسی قرار گرفته است؛ برای مثال، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران فقط یک کتاب به عنوان تاریخ شفاهی با محوریت خاطرات غلامحسین بیگدلی منتشر کرده بود که مورد بررسی و ارزیابی قرار دادیم. اگر چه بعد از سال 1385، آثار دیگری در حوزه تاریخ شفاهی منتشر کرده است.»

وی درباره چگونگی شکل‌گیری تاریخ شفاهی در ایران و غرب گفت: «در غرب تحولاتی که روی می‌دهد یک سیر طبیعی طی می‌کند تا به آن مسیر برسد، ولی در ایران، تحولات، سیر تاریخی خود را طی نکرده‌اند و ما با یک‌سری جهش‌ها روبه‌رو هستیم. روند شکل‌گیری تاریخ شفاهی هم بدین صورت است.»

ابوالحسنی افزود: «این اثر یک رساله دکترا بوده است؛ تا دو ماه بعد از دفاع از پایان‌نامه‌ام، نقطه نظرات دکتر نوذری را اعمال می‌کردم تا مورد نظر ایشان واقع شود.»

نظر نویسندگان مشخص نیست!

سپس مرتضی رسولی‌پور، مدیر بخش تاریخ شفاهی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران و منتقد اثر گفت: «این کتاب حاصل زحمت و دغدغه دکتر نورایی و دکتر ابوالحسنی در حوزه تاریخ شفاهی است.»

وی افزود: «مدت 24 سال است که از کارورزان در حوزه تاریخ شفاهی هستم و تا امروز کتابی - مانند کتاب «تاریخ شفاهی و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری معاصر ایران»- از جهت فراگیر بودنِ موضوع تاریخ شفاهی نداشتیم. از سال 1383 تا به امروز هم شاهد برگزاری ده نشست تخصصی در حوزه تاریخ شفاهی بودیم. دهمین نشست، سال گذشته برگزار شد.»

رسولی‌پور گفت: «اگر قرار است نمره‌ای به این کار پژوهشی داده شود، باید به تمرین ذهنی و تأملات نویسندگان این اثر در کار داده شود.»

وی با اشاره به بخش‌های کتاب، افزود: «نکته‌هایی که درباره کتاب می‌گویم از باب خرده‌گیری نیست و جنبه‌های مثبت کار زیاد است. به نظر من در مباحث پژوهشی، بحث شخصی مطرح نیست. شروع هر کار پژوهشی با سؤال است. در این کتاب تأمل در بحث تاریخ شفاهی را کمتر دیدم؛ اگر بحثی بوده در قالب مقاله بوده است.»

وی در ادامه گفت: «در کتاب ادعاهای زیادی درباره به‌کارگیری روش علمی، ماهیت و چیستی و فلسفه وجودی در تاریخ شفاهی مطرح شده است، اما، آیا تاریخ شفاهی مفهومی جدا یا مفهومی همراه تاریخ دارد؟! برداشت مؤلفان از شناخت تاریخ شفاهی بیشتر ذهنی است! در کتاب مشخص نیست از نظر نویسندگان، تاریخ شفاهی در کدام حوزه است، تاریخ نقلی یا تاریخ تحلیلی؟»

 رسولی‌پور افزود: «درک نویسندگان کتاب از عبارت تاریخ شفاهی، مفهومی مدرن است و مشخص نیست! زمانی می‌توانیم بگوییم تاریخ شفاهی مفهومی مدرن است که مفهوم تاریخ را در شکل سنتی درک کرده باشیم؛ به طور کلی تاریخ در گذشته چه مفهومی داشته و الان چه مفهومی دارد؟ سیر تحولات مفهومی تاریخ در غرب و نقطه آغازینش در کجا بوده است؟ رویکرد تاریخ شفاهی در کتاب‌ مشخص نیست و مشخص نیست نویسندگان کتاب وجه تمایزی بین واقعه و رخداد قائل هستند یا نه؟»

وی در ادامه گفت: «موضوع ملی شدن نفت یا مشروطیت در ایران یک واقعه است؛ ولی وقتی در باب مشاهدات درباره یک رخداد صحبت می‌کنیم یک اتفاق است. تاریخ شفاهی نسبت بیشتری با واقعه دارد یا رخداد؟ کسانی که شاهد عینی یک واقعه هستند، به معنای این نیست که شناخت اساسی از آن واقعه دارند. برعکس هرچه از یک واقعه فاصله بیشتری می‌گیریم شناخت بیشتری نسبت به آن پیدا می‌کنیم. ولی در مباحث نظری کتاب، درباره نظر نویسندگان چیزی نمی‌بینیم؛ آیا حوادث را واقعه‌ها شکل می‌دهند یا بالعکس. تاریخ در شناخت حادثه کمک می‌کند یا واقعه؟ این کتاب چه اندازه به درک بیشتر ما در این حوزه کمک می‌کند؟»

رسولی‌پور افزود: «در کتاب به کرّات از نام نویسندگان خارجی استفاده شده است، مانند: استنفورد؛ اگر اسامی برای زینت بخشیدن به کتاب نیست، آقای ابوالحسنی! نظریات این نویسنده را از شما بپرسم حضور ذهن دارید به من پاسخ دهید؟ اگرچه من هم حضور ذهن ندارم!»

مدیر بخش تاریخ شفاهی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران گفت: «در متن کتاب، گاهی عباراتی مشاهده می‌شود که گویی تاریخ شفاهی مفهومی دور دارد؛ اشاره به صفحه 59 کتاب. در حالی که تاریخ شفاهی بخشی از تاریخ ماست و مفهومی جداگانه ندارد؛ اما درک نویسندگان از این موضوع مشخص همچنان نیست. برای چه تاریخ می‌خوانیم؟ برای اینکه تاریخ، امر واقع را توضیح می‌دهد. از آن جا که واقعه زبان ندارد، بنابراین یک موجود جاندار در مقام مورخ این واقعه را بیان می‌کند و انسان این واقعه را براساس حب و بغض و براساس کاستی‌های وجودی بیان می‌کند. با وقوع یک واقعه تاریخی، دیدگاه‌های مختلفی داریم.»

وی با اشاره به این که «نقطه عزیمت در تاریخ شفاهی گفت‌وگو است» افزود: «گفت‌وگو، سخنِ غیر گفتن است. در کتاب، گفت‌وگو با مراکز پژوهشی در حوزه تاریخ شفاهی بیشتر جنبه تأییدی داشته است و نظر نویسندگان کتاب در بخش ویراستاری و تدوین در تاریخ شفاهی مشخص نیست که مخالف هستند یا موافق! در کتاب مشخص نیست متون حبس شده در مراکز اسنادی با هدف ضبط بوده یا غیر از این! زیرا در زمان مصاحبه باید از مصاحبه شونده رضایت‌نامه گرفته شود.»

رسولی‌پور با بیان این نکته که «دکتر نورایی در این کتاب نگاه ذهنی به تاریخ شفاهی داشتند» از دکتر ابوالحسنی خواست به جای واژه «شفاهی‌کاران» در متن کتاب، از واژه «کارورز تاریخ شفاهی»، استفاده کند. سپس با اشاره به بخش سوم کتاب گفت: «به نظر آقای ابوالحسنی، وقتی مصاحبه با یک شخص انجام شده، لزومی ندارد سازمان یا شخص دیگری مصاحبه کند. اگر چه هر گفت‌وگویی، خاصیت خودش را دارد؛ ممکن است در یک گفت‌وگویی نکته‌هایی به دست بیاید که در گفت‌وگوهای دیگر به دست نیامده باشد. هرچند، ممکن است در مصاحبه‌ها هزینه زیادی متحمل شویم.»

وی افزود: «مشکل اساسی جامعه ما در حوزه تاریخ شفاهی نداشتن سؤال است. به جای صحبت از دوره‌های تاریخی، باید سؤال تاریخی مطرح کرد.»

استفاده از تکنیک روان‌شناسی «یادیار»

در ادامه نشست بررسی و نقد کتاب «تاریخ شفاهی و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری معاصر ایران (1385- 1358ش)» دکتر ابوالحسنی در پاسخ به منتقد نشست گفت: «دکتر رسولی‌پور کتاب را به طور جدی مطالعه نکرده است. زمانی که موضوع کتاب را برای رساله دکترا انتخاب کردم، دکتر نورایی بر این عقیده بود، کار سنگینی را شروع کرده‌ام. در زمان دفاع از پایان‌نامه‌ام، دکتر نوذری ایراداتی از من گرفتند که من همه آنها را برطرف کردم. ما در تهیه و تدوین این کتاب، در بخش مصاحبه‌ها و پرسش‌ها از تکنیک روانشناسی «یادیار» (Mnemonic)، تقویت کننده‌های کلامی و بحث‌های تخصصی در تاریخ شفاهی استفاده کردیم.»

وی افزود: «موضوع کتاب، سه سال موضوع پایان‌نامه‌ام بوده و دو سال برای چاپ کتاب وقت صرف کردم. کتاب حاضر، فتحِ بابی برای تحقیق در حوزه تاریخ شفاهی به شیوه آکادمیک است».

ابوالحسنی درباره نبودن سیر تفکر غربی در کتاب گفت: «ما در این کتاب بحث دموکراسی را پیش کشیدیم و خرده نظریه‌ها را استخراج کردیم. بحث دموکراسی در معنای آموزشی، اجتماعی، مشارکت مردم در علم و تاریخ و تاریخ شفاهی به طور مفصل در کتاب موجود است.»

وی با بیان این نکته که «من تاریخ شفاهی را یک روش و رویکرد می‌دانم»، درباره موازی‌کاری‌ها گفت: «در بخش تاریخ شفاهی دفاع مقدس در اصفهان با یک فرد، موسسه‌ها و افراد مختلفی مصاحبه کرده‌اند و این مصاحبه‌های مکرر باعث کلافگی فرد، اتلاف بودجه و فرصت‌سوزی می‌شود».

ابوالحسنی درباره ویراستاری در تاریخ شفاهی هم گفت: «ویراستاری در تاریخ شفاهی فرق می‌کند. زیرا هر مصاحبه‌ای، تاریخ شفاهی نیست. در تاریخ شفاهی چپ، حمید احمدی با در دست داشتن انبوهی از اسناد، مصاحبه با افسران توده‌ای را عالی انجام داده است. ویراستاری در تاریخ شفاهی به معنای تحریف تاریخ و متن نیست.»

سه رویکرد به تاریخ شفاهی

رسولی‌پور هم در پاسخ به دکتر ابوالحسنی گفت: «با سه رویکرد به تاریخ شفاهی نگاه می‌کنیم: 1- تاریخ شفاهی را ابزاری برای جمع‌آوری اطلاعات قلمداد کنیم. در این رویکرد، تاریخ شفاهی به مثابه مثلثی فرض می‌شود که یک ضلع آن مصاحبه‌کننده، ضلع دیگر مصاحبه‌شونده و ضلع دیگر، دستگاه ضبط صوت و مراکز اسنادی هستند. 2- تاریخ شفاهی روشی برای جمع‌آوری اطلاعات در هر حوزه‌ای است. 3- رویکرد سوم آن است که تاریخ شفاهی را به مثابه نوعی معرفتِ تاریخی قلمداد کنیم. رسیدن به چنین معرفت تاریخی و درک و فهم آن مستلزم پاسخ دادن به سؤال‌های مهمی است. با توجه به این نکته‌ها، کتاب «تاریخ شفاهی و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری معاصر ایران» در بخش مباحث نظری ضعف دارد.»

نشست بررسی و نقد کتاب «تاریخ شفاهی و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری معاصر ایران (1385- 1358ش)» با پرسش و پاسخ حاضران درباره مباحث مطرح شده، به پایان رسید.