مصاحبه با دبیر اجرایی دومین همایش تاریخ شفاهی ایران

غلامرضا عزیزی

همزمان با سی امین سالگرد دفاع مقدس، پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، دومین همایش تخصصی تاریخ شفاهی را با محوریت تاریخ شفاهی دفاع مقدس، در روزهای هفتم و هشتم مهر ماه سال 1389 برگزارمی کند. هدف از برگزاری این همایش، دانش افزایی در حوزه تاریخ شفاهی، همکاری هر چه بیش‌تر مراکز فعال در این حوزه و تجلیل از حماسه آفرینان دفاع مقدس است. محورهای اصلی همایش و موضوع مقاله ها ی ارسال شده: تاریخ شفاهی دفاع مقدس (جبهه و پشت جبهه، آزادگان، راویان، ...)؛ آسیب شناسی تاریخ شفاهی و کارکرد تاریخ شفاهی در تحقیقات معاصر است. به همین مناسبت با غلامرضا عزیزی، دبیر اجرایی این همایش، مصاحبه ای به شرح ذیل انجام دادیم :

■اهداف جزئی شما از برگزاری این همایش چیست؟

با اینکه تاریخ شفاهی علم نوپایی به شمار می رود و از سال 1960 در جهان مطرح شده است، اما با سه چهاردهه تأخیر وارد ایران شد؛ بعد از انقلاب به صورت جدی پیگیری شد و کارهای خوبی در این زمینه انجام شده اما آن طور که شایسته است، وارد رشته های دانشگاهی نشده؛ حتی واحد درسی تاریخ شفاهی هم نداریم به جز یک واحد تاریخ دانشگاهی در دانشگاه اصفهان تدریس می شود؛ قطعاً یکی از رویکردهای این همایش ها و نشست ها، گسترش مرزهای دانش در کشور و انتقال تجربیاتی که در طی سال ها فراهم آمده، به شمار می رود؛ که اینها همه در دل هدف کلی"دانش افزایی" جای می گیرد. بنابراین می توان اهداف دیگر را هم بدین صورت کالبد شکافی کرد و مورد بحث قرار داد. به نظر من کارهای تئوریک ما کمتر از کارهای اجرایی مان است جا دارد در این زمینه بیشتر کار کنیم؛ حیف است که در بعضی مباحث هنوز توافق کاملی وجود ندارد. این همایش زمینه ساز ارتقای مباحث تئوریک در حوزه تاریخ شفاهی است.

 ■عوامل اجرایی و سیاست گزاری را به صورت اجمالی معرفی نمایید؟

شورای اجرایی اصلی در مرکز اسناد شکل گرفت. همکاران عبارتند از: پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه ، سازمان حفظ و نشر ارزش های دفاع مقدس سپاه و بسیج، سازمان حفظ و نشر ارزش های دفاع مقدس ارتش ،مجمع هماهنگی کانون های اسنادی و تاریخ پژوهی کشور (مهتاب)، گروه تاریخ دانشگاه اصفهان و انجمن تاریخ شفاهی ایران (در حال تاسیس).

 ■برنامه ریزی برای این همایش از کی آغاز شد؟

همایش در اردیبهشت ماه کلید خورد؛ گروه اجرایی، هیأت علمی شکل گرفت و فراخوان آماده شد؛ البته در مرحله اول،پیش از چاپ پوستر فراخوان، به کسانی که در حوزه تاریخ شفاهی کار می کنند، از طریق ایمیل اطلاع رسانی کردیم؛ حدود هزار پوستر به علاقمندان حوزه آرشیو و  حدود صد پوستر هم به طور خاص برای فعالان عرصه تاریخ شفاهی تا فرصت برای مشارکت داشته باشند.

 ■چه تعداد مقاله رسیده و داوری شده است؟

حدود 62چکیده مقاله داشتیم که 50 تا پذیرفته شده است و40 مقاله کامل برای ما ارسال شده و برای داوری فرستاده ایم و منتظریم پاسخ داورها برسد به احتمال قوی دوشنبه هفته آینده آمار مقالات و سخنران ها را اعلام می کنیم.

مقالات برگزیده به دو دسته تقسیم می شوند؛ تعدادی جهت سخنرانی و چاپ؛ تعدادی هم فقط برای چاپ انتخاب می شوند.

 ■تکلیف مقاله های رد شده چیست؟

هیأت علمی، اشکالات مقاله های رد شده را ذکر کرده و به نویسندگان باز می گرداند تا آنها را اصلاح کنند و انشاالله برای همایش بعدی از آنها استفاده خواهد شد.

 ■اعضای هیأت داوران چند نفرند؟

7 نفر هیأت داوران را تشکیل می دهند که تا هفته آینده از اعلام اسامی آنها معذورم.

 ■نحوه بررسی و داوری مقالات چگونه بود؟

مشخصات نویسندگان حذف و سپس برای داوران ارسال شد؛ یعنی داوران نمی دانستند مقاله چه کسی را داوری می کنند.

■کنداکتور دو روز همایش را به چه صورتی برنامه ریزی کرده اید؟

هنوز کنداکتور نهایی دقیق نداریم اما به صورت کلی روز اول 4 پنل داریم که پنل اول، سخنرانی افتتاحیه است؛ روز دوم هم 4 پنل است که پنل های دوم تا چهارم کارگاه تاریخ شفاهی است و احتمالاً اختتامیه را در محل دیگری خواهیم داشت.

 ■تدارکات و مقدمات برگزاری مطلوب همایش به چه ترتیبی فراهم آمد؟

شورای اجرایی متشکل از مراکز همکار و کمیته اجرایی در داخل سازمان که شامل ریاست سازمان، مدیران کل مرتبط، معاون پشتیبانی، معاون سازمان اسناد مدیرکل تدارکات و ... می شود.

 ■آیا نحوه ایاب و ذهاب و  اقامت مهمانان شهرستان برنامه ریزی شده است؟

طی جلسات اولیه شورای اجرایی با مراکز همکار، قرار بر این شد تا هر مرکزی تسهیلات مهمانان خود را فراهم کند.

 ■شیوه تعامل شما با نهادها و مراکز همیار در این همایش چگونه است؟

در جلسه شورای اجرایی مراکز همیار تعهد کردند مهمانان خود را مشخص کنند. همچنین  بسته های فرهنگی با محتوای منابع مربوط به تاریخ شفاهی توزیع می کنیم تا دسترسی و آشنایی با منابع را برای علاقمندان به ویژه مهمانان شهرستان، تسهیل کنیم.

■دستاوردهای همایش اول چه بود و آیا در نیل به اهداف آن همایش موفق بود؟

در همایش اول به بعضی از اهدافی مد نظرمان بود، دست یافتیم؛ زیرا انتظار داشتیم همایش ما جنبه آموزشی داشته باشد که همین طور شد و همکارهای تاریخ شفاهی و بیشتر مراکز فعال شرکت کردند. بنابراین تاحدی به هدف دانش افزایی نزدیک شدیم؛ کتاب مقالات منتشر شد و در دسترس حتی کسانی که شرکت نکرده بودند هم قرار گرفت و قابلیت استناد و ارجاع پیدا کرد. چون معمولاً در مقالات مطلب را به سخنرانی اشخاص در همایش و تاریخی خاص ارجاع می دادند و از قول کسی نقل می کردند؛ اما با چاپ مجموعه مقالات، یک خشت به خشت خانه ای که می سازید، اضافه می شود و مجدداً به بحث دانش افزایی می رسیم.

 ■سابقه نشست ها و همایش های تاریخ شفاهی را چگونه ارزیابی می کنید؟

ما برای تاریخ شفاهی چند روش داریم؛ یکی از از آنها برگزاری نشست های تاریخ شفاهی در دانشگاه اصفهان بود که مراکز دیگر مثل حوزه هنری و مرکزاسناد و کتابخانه مشهد و .. نیز همکاری داشتند؛ همچنین یک سری نشست در قالب کارگاه هایی که توسط حوزه هنری و همکاری پژوهشگاه دفاع مقدس، دانشگاه اصفهان و حوزه هنری برگزار شد که می توان گفت این کارگاه ها بیشتر سبقه همایشی داشتند؛ چراکه سخنرانان مقالات بسیار خوبی را ارائه کرده بودند. در واقع از تدریس کارگاهی پا فراتر گذاشته و مقاله ی پژوهشی بود.

 ■آمار سایت های موجود در زمینه تاریخ شفاهی به چه تعدادی می رسد؟

در حال حاضر تنها یک سایت مستقل تاریخ شفاهی داریم به انضمام مراکز اسنادی و کتابخانه هایی که بخشی از سایت خود را به این مبحث اختصاص داده اند و دو وبلاگ که تنها یکی مستقل و دیگری جزو مرکز آستان قدس رضوی است.

 ■تفاوت تاریخ شفاهی در ایران و دیگر کشورها چیست؟

تاریخ شفاهی چند سبک دارد هر روشی که کشورهای دیگر دارند، در ایران هم هست؛ در سازمان اسناد در برخی سبک ها سراغ نخبه ها می روند که ما هم رفته ایم؛ مهم این است که افرادی در واقعه ای حضور داشته اند. مثلاً ده سال پس از تبدیل کشتزار قهوه به کشتزار چغندر قند، به سراغ کشاورزان برویم یا مسئولان، تاریخ شفاهی آنها با یکدیگر تفاوت می کند.

 ■یعنی تفاوتی وجود ندارد؟

نه. در واقع اگر یک شاخه خاص با یک شاخه خاص دیگر مقایسه شود، تفاوت دارد؛ اما مشابهت ها بیشترند. اینکه تاریخ نگاری کشورهای دیگر از ابتدا آغاز شده، با سربازان جنگ، اسرا و فرماندهان مصاحبه داشته اند؛ ما هم این کار را انجام داده ایم. اما تفاوت ما با آنها در این است که تاریخ شفاهی آنها آکادمیک شده و وارد دانشگاه شده یا انجمن های جهانی تاریخ شفاهی دارند و ما هنوز تا حد پیش نرفته ایم و امیدواریم هرچه بیشتر تاریخ شفاهی را آکادمیک کنیم. البته این نظر من است و انتقاد نیست!

گفتنی است، بعضی کشورها پای تاریخ شفاهی را به مدارس هم باز کرده اند.

 ■در کشور ما چطور؟

نه. فکر می کنم در تاریخ پیش دانشگاهی تنها اشاره ای بدان شده باشد.

 ■چرا سازمان اسناد و کتابخانه ملی در برگزاری همایش های تاریخ شفاهی پیشرو و پیشگام بوده است، کما اینکه آغازین همایش را نیز عهده دار بود؟

به طور کلی در دنیا غالباً آرشیوها و کتابخانه های ملی، بحث تاریخ شفاهی را پیش برده اند؛ ویژگی اصلی تاریخ شفاهی، ارائه اطلاعات تاریخی در زمینه هایی است که منابع تاریخی، یا خاموشند و یا اطلاعات کمی می دهند. شما نمی توانید در دوره ای که به صورت گفتمانی و بدون مدرک تصمیم گیری شده، از طرق اسناد به تاریخ پی ببرید؛ باید از خود افرادی که در تصمیم گیری حضور داشتند یا در جریان آن قرار گرفته اند، بپرسید. معمولاً همه جای دنیا آرشیو ملی به طور رسمی کار تاریخ شفاهی را عهده دار است؛ البته شهرداری ها و کلیساها هم به طور غیر رسمی و مستقل عمل می کنند. اما پرچم دار آن آرشیو ملی هر کشور است. آرشیو ملی ایران هم که با ادغام کتابخانه ملی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نامگذاری شد، از سال 1370 در زمینه تاریخ شفاهی فعالیت کرد و 15 سال بعد، همایش اول را برگزار نمود.

 ■رویکرد سازمان اسناد به تاریخ شفاهی رویکرد اسنادی است یا پژوهشی؟

تاریخ شفاهی، تاریخ شفاهی است، رویکرد خاصی ندارد. سند نداریم؛ یک سری مصاحبه فعال با افرادی که دخیل در یک واقعه، شاهد یک واقعه و یا شرکت کننده در یک واقعه بوده اند؛ نه پژوهشی است و نه سندی.

 ■یعنی حتی مصاحبه ها را هم نمی توان رویکرد پژوهشی دانست؟

به قولی شاید بتوان مصاحبه های تاریخ شفاهی را جزو پژوهش میدانی به شمار آورد.

 ■برنامه دبیرخانه برای ثبت نتایج این همایش و در دسترس قرارگرفتن مقالات برای عموم در آینده چیست؟

مایل بودیم مقالات همزمان با مراسم منتشر شود اما این کار به دلیل تأخیر در ارسال برخی مقالات، عملی نشد باز هم پس از همایش مقالات را به صورت کتاب منتشر می کنیم.

 ■آیا همایش از طرف مدعوین مورد ارزیابی قرار می گیرد؟

بله- امسال هم از تحلیل پرسش نامه های همایش اول استفاده کردیم و این کار در بهبود اجرا مؤثر است. پرسش نامه های همایش دوم هم آماده شده است.

 ■برنامه شما برای همایش سوم چیست؟

در واقع ترتیب برگزاری همایش ها به صورت دوسالانه برنامه ریزی شده است؛ یعنی همایش سوم، سال 1391، خواهد بود؛ گفتنی است، همایش دوم باید سال آینده برگزار می شد اما به دلیل اینکه از همایش اول، یعنی سال 1385 فاصله زیادی می گرفت؛ بنابراین دردستور کار برنامه های امسال تبیین شد. البته دبیرخانه همایش از بهمن سال پیش در مرکز اسناد مستقر شده است.

لازم به ذکر است؛ همایش اول، 16 اسفند 1385، در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد که محتوای مقالات آن شامل چهار بخش: تاریخ شفاهی و اهمیت آن، مصاحبه تاریخ شفاهی، آموزش تاریخ شفاهی و نمونه هایی از تاریخ شفاهی تولید شده در داخل کشور بود و در آن 16 سخنرانی ارائه شد.

همچنین تا کنون 6 نشست تخصصی و کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی به ترتیب ذیل برگزار شده است:

نشست های اول تا سوم در دانشگاه اصفهان: اردیبهشت و آذر 1383 و خرداد 1386؛

نشست چهارم در حوزه هنری تهران: اسفند 1386؛

نشست پنجم به همت سازمان اسناد، حوزه‌ها و کتابخانه‌های آستان قدس رضوی در مشهد: اسفند 1387؛

و ششمین نشست نیز دردانشگاه اصفهان ،‌آبان 1388 ؛