نقش‌های به یاد/ نقش‌هایی به فراموشی

اسماعیل حسن‌پور

10 اردیبهشت 1399

«نقش‌های به یاد- گذری بر ادبیّاتِ خاطره‌نویسی» تألیف و ترجمه احمد اخوّت، ویراستار: م‌ب‌حاجیانی، قطع جیبی پالتویی(19×12)263 صفحه، نشر گمان. چاپ دوم زمستان 1398، 700 نسخه، قیمت 50000 تومان.

در چند دهه‌ی اخیر نشر پر شمار و متنوع کتاب‌های خاطرات در ایران و خارج از ایران، خصوصاً خاطرات مربوط به دوران انقلاب و جنگ هشت‌ساله‌ی ایران – عراق، خاطره‌نویسی و خاطره‌نگاری را به پدیده‌ای فراگیر و گسترده تبدیل کرده است؛ چنان که می‌سزد از سوی اهل فن نسبت به شناسایی و فهرست‌نویسی این آثار در قالب کتابنامه‌ها و کتابشناسی‌هایِ تخصصی اقدام شود. علاقه و اعتنا به خاطره‌نویسی و خاطره‌نگاری، خاطره‌خوانی و خاطره‌شنوی، دلایل و زمینه‌هایِ متعدد دارد و بر آن آثار و نتایج فراوان مترتب است.

اقبال عمومی به خاطرات، نشانگر تحول فرهنگی و اجتماعی و دلیل بر توجه آحاد جامعه به رویدادهایی است که ارزش یادآورانه و یادبودی دارند. نگارش خاطرات معلوم می‌کند چگونه نوشتن به تدریج از دایره‌ی خواصِ اهل قلم به سایر طبقات جامعه تسرّی یافته است. مردمی یا مردمانه شدنِ خاطره‌نویسی به ملاحظاتی چند شایسته امعان نظر است که از این میان تأثیر این جریان در تطور و تحول نثر فارسی حائز اهمیت است. خاطره در تلقی عام به نقل رویدادهایی اطلاق می‌شود که از یادآوری و بیان آنها اغتنام وقت و حظّ خاصی حاصل می‌آید و مآلاً حامل ره‌آوردهای تعلیمی و عبرت‌آموز است. یکی از مواهب نقل خاطره(به صورت گفتار یا نوشتار) توانمند شدن زبان مفاهمه و ایجاد پیوند نسل‌ها و عامل مُهمی برای جلوگیری از گُسست فرهنگی، تاریخی و اجتماعی است. این ویژگی کارکرد هویت‌بخشیِ خاطره را در میان اعضای یک خانواده تا یک ملّت آشکار می‌کند. بدیهی است در پی پیدایی جریان خاطره‌نویسی و خاطره‌نگاری و نشر خاطرات، به مرور شناختِ این‌گونه نوشته‌ها از حیث سازه و محتوا محل توجه واقع شود و طرح مباحث نظری «خاطره‌شناسی» موضوعیت پیدا کُند. در این زمینه، خصوصاً در دو سه دهه‌ی اخیر، تلاش‌های قابل توجهی انجام یافته و مطالب متنوعی در قالب کتاب، مقاله – مجموعه‌مقاله، پایان‌نامه و رساله، گفت‌وگو، نقد و مُصاحبه منتشر شده است.[1]

به نظر می‌رسد مرور بر سیر و سابقه‌ی این تکاپوها و گزارش‌ آن در ریختار یک کتاب مُستقل قابلیت پژوهش و نگارش دارد. کتاب «نقش‌هایی به یاد – گذری بر ادبیّات خاطره‌نویسی» جدیدترین کتاب در این قلمرو به نظر می‌رسد که در چند ماه اخیر چاپ و منتشر شده است. در بدایت امر آنچه از خبر چاپ این کتاب، با عنایت به نام مؤلف اثر، به ذهن متبادر می‌شود این است که مؤلف پس از گذر سال‌ها و در دنباله‌ی نوشته‌های پیشین خود به طرح مباحث جدی و جدیدی در خاطره‌شناسی دست یازیده و به انتشار آن اهتمام کرده است؛ مع‌الوصف دست‌یابی به کتاب و مرور گذرا بر مندرجات آن امید و توقع خواننده‌ی مُطلع را نقش بر آب می‌کند. کتاب مشتمل است بر «یاد- داشتِ مجموعه» که اشاره‌ی ناشر است به طرح و بازگفتِ نکته‌هایی چند درباره‌ی یادداشت‌نویسی و خاطرات و در ابتدا آورده‌اند که «مشخصاً ]یادداشت‌‎نویسی و خاطرات[ مال ]![ دورانِ مدرنند، یا لااقل تدقیق احوال آدم‌های مدرن است.» و در ادامه‌ی مطلب، مروری شده است بر پاره‌ای از ویژگی‌های یادداشت‌ها و خاطرات، از نوع ایرانی و فرنگی و در نهایت تشکر از مؤلف کتاب بابت در اختیار نهادن مقالات برای چاپ و نشر به ناشر؛ نشر گمان.

مطلب دوم کتاب مقدمه‌ی مؤلف و مترجم است ذیل عنوان «بنای یادبود سرباز گمنام». در سطور نخستین نوشته‌اند: «عنوان این کتاب می‌توانست مقبره یا بنای یادبود (یا به قول استاد دهخدا) گورگاه سرباز گمنام باشد: کسی که در جنگ کشته می‌شود اما جسدش باقی نمی‌ماندو اثری از او در دست نیست...» در دنباله‌ی این عبارت راجع به عکس و زندگی‌نامه‌ی خودنوشت، خاطره‌نویسی و مرگ، بنای یادبود، دفتر خاطرات و آرزوی جاودانگی به عنوان تمهید مقالات کتاب نکاتی چند بازگو شده است. در انتهای مقدمه مؤلف آورده‌اند «به جز چند مقاله‌ی این کتاب که ترجمه‌اند، و آن‌ها را برای همین پروژه‌ی ادبیات خاطره‌نویسی به فارسی برگردانده‌ام و به اسم نویسندگانشان مشخص‌اند، بقیه‌ی مطالب این کتاب به قلم این‌جانب است. بعضی از این‌ها را سال‌ها پیش به اسم دوستانم و با اطلاع خودشان انتشار داده‌ام.» در عین حال نه ناشر و نه نویسنده، تصریح نکرده‌اند که مقالات بازچاپ‌شده کدامند و سابقاً در چه زمانی و کجا چاپ و مُنتشر شده‌اند. به عبارت روشن‌تر می‌توان گفت در خبر نشر کتاب، پیش از دستیابی به متن و مندرجات اثر، چنین می‌نماید که این کتاب اثری تازه و حاصل تحقیقات و تأملاتِ جدید مؤلف در خاطره‌شناسی است، حال آنکه مرور بر کتاب معلوم می‌کند از 32 مقاله و شبه‌مقاله و یادداشت مندرج در این اثر 23 عنوان آن بعینه در نشریه‌زنده‌رود، شماره 10 و 11 ویژه‌‎ی خاطره‌نویسی در بهار سال 1374 چاپ و منتشر شده بوده است. مقتضی است دانسته شود این ویژه‌نامه به‌علاوه‌ی شماره 22 و 23 نشریه‌ی زنده‌رود، ویژه‌ی «نوشتن در باره‌ی خود» خصوصاً در زمان چاپ و انتشار مجموعه‌هایی ارزنده و شایسته ارجاع بودند و هنوز هم حائز اهمیت و اعتبارند. اما در نُه مقاله و شبه‎مقاله‌ای که به 23 مقاله و شبه‌مقاله‌ی سابق‌الذکر، افزوده شده و در کسوت کتاب نقش‌هایی به یاد ملاحظه می‌شوند، ترجمه نقش و حضوری پررنگ دارد تا بدانجا که به نظر می‌رسد نقش و سهم ایرانیان و خاطره‌نگاشته‌های ایرانی، به ویژه در چهار دهه‌ی اخیر بالکل به دیده‌ی مؤلف کتاب نیامده است. البته ندیدن و ندانستن یا دانستن و نهفتنِ امر واقع دلیل بر نبودن نیست. شاید ترجمه‌گرایی یا ترجمه‌زدگیِ مفرط و از چشم دیگران خویشتن را دیدن، و صعب‌تر از این آنچه خود داشتن از بیگانه طلب کردن دلیل بر این کاستیِ آشکار در کتاب بوده و شده باشد. چگونه ممکن است در جایی جریان خاطره‌نویسی جنگ، کریستف بالایی (رئیس انجمن ایران‌شناسی فرانسه و ایران) را بیست سال قبل از این به برگزاری میزگردی تخصصی و مطالعه‌ی تطبیقی خاطره‌نویسی جبهه‌رفتگان و جنگ‌دیدگان فرانسوی و ایرانی برانگیزد[2]، اما این کوشش علمی و چاپ هزاران کتاب خاطره و ده‌ها کتاب و مقاله در حوزه‌ی خاطره‌شناسی به نظر مؤلف ارجمند نقش‌هایی به یاد نرسیده باشد؟ دور نیست مشاهده و مطالعه‌ی عُشری از این آثار، مؤلف نقش‌هایی به یاد را به جُبرانِ این مافات ره‌نمون شود و در تتمه و تکمله‌ی این پژوهش، پهنه‌‎ی گسترده‌ی خاطره‌نویسی ایران معاصر را به عنوان مشخصه‌ای ویژه از یک نهضت یادمدارانه و یادنگارانه و مردمی – که نقشی بزرگ در تاریخ فرهنگی این عصر ایفا کرده است – فرایاد آورد. ایدون باد.