گزارش سومین کارگاه نخستین دوره جامع آموزش تاریخ شفاهی

تاریخ شفاهی، امری تجربه‌گراست

مریم اسدی جعفری

02 مرداد 1396

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، سومین کارگاه از «نخستین دوره جامع آموزش تاریخ شفاهی» به همت موزه عصارخانه - مرکز مطالعات فرهنگ عامه اصفهان - با سخنرانی دکتر مهدی ابوالحسنی ترقی، چهارشنبه 28 تیر 1396 در کتابخانه تخصصی هنر و اصفهان‌شناسی شیخ بهایی برگزار شد.

مطالعه پیش از مصاحبه

دکتر مهدی ابوالحسنی در این کارگاه، درباره ویژگی‌های مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده صحبت کرد و گفت: «درباره مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده، ویژگی‌های مختلفی از ابعاد مختلف گفته‌‌اند، اما ابتدا درباره مصاحبه‌کننده صحبت خواهیم کرد.

تاریخ شفاهی یک عرصه تحقیق علمی است. بنابراین با این پیش‌فرض که افراد حاضر در این کارگاه، زمینه و بستر پژوهشی و تحقیقی دارند، به این نکته اساسی می‌پردازیم که یک مصاحبه‌کننده چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد. همین که اهل مطالعه، اهل تحقیق و اهل پژوهش و کار میدانی باشد، مهم‌ترین ویژگی‌ یک «تاریخ شفاهی‌کار» را دارد. تاریخ شفاهی بر خلاف تاریخ کتبی، رفتن درون یک کتابخانه و خود را با یک سری کتاب درگیر کردن یا نهایتاً در یک آرشیو سند دیدن، نیست. تاریخ شفاهی، شامل این بخشِ مربوط به تاریخ مکتوب می‌شود به اضافه کار میدانی که یک بخش آن (کار میدانی) مشاهده است و یک بخش دیگر آن، انتخاب راوی یا مصاحبه‌شونده و انجام مصاحبه است. بنابراین توانایی‌هایی که یک مصاحبه‌کننده باید داشته باشد، به نظر من فراتر از یک پژوهشگر عادی است. یعنی یک تاریخ شفاهی‌کار، توانایی‌ها و مهارت‌هایی که پیدا می‌کند، به مرور و چون ما تاریخ شفاهی را یک امر تجربه‌گرا می‌دانیم، بیشتر از یک پژوهشگر معمولی است، اما به شرط و شروطی. یعنی هر شفاهی‌کاری نمی‌تواند بگوید که من از یک محقق معمولی تاریخ، برتر هستم. این فرد، به دلایلی که می‌گویم، از یک میانگین استعداد و هوش بالاتر از محقق معمولی هم باید برخوردار باشد.

بعد از این که از آن شرط اول یعنی پژوهشگر بودن یا روحیه پژوهش و جست‌وجوگری داشتن گذشتیم، یک فرد در عرصه تاریخ شفاهی باید پیرامون موضوعی که می‌خواهد کار کند، به‌طور نسبی مطالعه و اطلاعات داشته باشد. نمونه‌هایی که ما در نهادهای سیاسی و فرهنگی مختلف پیدا می‌کنیم، خلاف این را نشان می‌دهد. یعنی مصاحبه‌کننده، یک ضبط برداشته و جلوی فرد مصاحبه‌شونده نشسته و با یک یا چند سؤال کلی، یک جلسه 45 تا 90 دقیقه‌ای را به اتمام رسانده است. وقتی که به محتوای این مصاحبه نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که فرد خالی‌الذهن بوده و صرفاً به جهت علاقه به تاریخ شفاهی و علاقه به مصاحبه و گفت‌وگو وارد این عرصه شده است. از پرسش‌هایی که مطرح کرده و روند مصاحبه که در دست او نبوده و در دست طرف مقابل بوده، می‌فهمیم که خالی‌الذهن بوده است. مصاحبه‌شونده، همه حرف‌ها را در قالب خاطره بیان کرده و هر چند دقیقه‌ای، یک واکنش کلامی از مصاحبه‌کننده می‌بینیم. شما روی هر موضوعی بخواهید کار کنید، درتاریخ شفاهی نیازمند یک تحقیق محدود و مطالعه اسناد و مدارک هستید. طرح شما باید منطبق با یک دوره تاریخی و نزدیک به ما باشد. تاریخ باشد و زمان حال نباشد، چون آن چیز دیگری است و آن مقوله تاریخ شفاهی نیست.»

از «صبر» تا «رفتار یاورانه» در مصاحبه

وی در ادامه از کارآموزان حاضر در کارگاه خواست تا موضوعات انتخابی خود در حوزه تاریخ شفاهی اصفهان را مطرح کنند و کلاس را با تشریح شیوه‌های ورود به تاریخ شفاهی در موضوعات مختلف و راه‌های ورود به عرصه‌های مطالعه و پژوهش درباره هر موضوع، پیش بُرد. وی با تأکید بر داشتنِ همت در کار میدانی اظهار داشت: «یک تاریخ شفاهی‌کار باید طاقت کار کردن در سرما و گرما و در محیط های مختلف با فرادستان و فرودستان جامعه را داشته باشد. باید صبر و شکیبایی داشته باشد. گاهی راویان، یک‌دنده و خودمحور هستند که به کار آسیب می‌زند، اما چون می‌خواهیم کار به نتیجه برسد، صبر پیشه می‌کنیم تا به نتیجه برسیم. توانایی برقراری ارتباط، خوشرویی و گشاده‌رویی، جذب افراد و سیرت و خصلت‌های درونی هم جاذبه ایجاد می‌کند. جاذبه‌ها را باید بیشتر کرد. قدرت بیان و قدرت تکلم خوب باید داشت. شما باید رویِ مورد نیاز برای حضور در یک جلسه مصاحبه را داشته باشید. شاید یک نفر جلوی شما باشد، اما شاید 10 نفر دیگر هم نشسته باشند و مصاحبه را تماشا کنند. اگر این رو را نداشته باشید، نمی‌توانید تمرکز کنید و نمی‌توانید آن بسته پرسشی مورد نظر را به‌طور منظم بازگو و پاسخ‌ها را دریافت کنید. آدم خجالتی نمی‌تواند شفاهی‌کار باشد.

ارتباط چشمی و رفتارهای کلامی و غیرکلامی مؤثر هم در روند مصاحبه تأثیر دارند. این که شما مرتب مصاحبه‌شونده را نگاه کنید و تأیید کنید، مهم است. به اینها «رفتار یاورانه» می‌گویند که در روانشناسی هم وجود دارد و با این روش می‌توان، طرف را به حرف آورد. رفتار غیرکلامی مؤثر مثل سرتکان دادن و لبخند زدن هم مهم هستند. حتی برای تصحیح اشتباهات در سیر مصاحبه، بدون این که به طرف بربخورد، از همین شیوه استفاده می‌شود. در غیر این صورت، جریان روایت مسدود می‌شود و به اصطلاح، انسداد روایت رخ می‌دهد.

بعد از رفتارهای کلامی و غیرکلامی مؤثر، پرهیز از رفتارهای مخرب حین مصاحبه هم مهم است. این که دائم به ساعتت نگاه کنی یا به دیوار نگاه کنی یا طوری بنشینی که طرف ناراحت شود، همه اینها بازدارنده‌اند و جریان مصاحبه را دچار اخلال می‌کنند. با توجه به شخصیت و جایگاه طرف، باید این اصول را رعایت کنید. البته ادب را باید رعایت کرد؛ می‌خواهد در برابر حمّال و باربر بازار یا تاجر بازار باشد، احترام متقابل را رعایت کنید. بعضی مواقع لازم است که به لباس آن جایگاه ملبّس شوی و برای مصاحبه بروی. شاید مصاحبه‌شونده بیمار باشد و شرایط محیطی آزاردهنده باشد. در آن اتاق نشستن و مصاحبه کردن، شاید خیلی سخت باشد، ولی من به خاطر هدفی که دارم، یک ساعت می‌نشینم و طوری رفتار می‌‌کنم که احساس ناراحتی نکند. این قضیه برای افرادی که در حوزه دفاع ‌مقدس کار می‌کنند و با جانبازان شیمیایی مصاحبه می‌کنند، خیلی پیش می‌آید. اگر بخواهید ترش‌رویی کنید، نمی‌توانید کار را انجام دهید. پس افراد خانواده که 30 سال با این شرایط زندگی کردند، باید چه کنند؟پس باید هم‌دردی و کمک کرد.»

حضور در جغرافیای تاریخی

دکتر مهدی ابوالحسنی همچنین درباره ظرفیت‌های اصفهان در حوزه تاریخ شفاهی و ویژگی‌های مصاحبه‌شونده گفت: «برای مثال اصفهان، پیشگام مؤسسات خیریه در ایران است. بعضی از این مؤسسات مثل مؤسسه خیریه امام زمان^(عج) نزدیک به نیم قرن یا بیشتر سابقه دارد. اینها جزو تاریخ اجتماعی اصفهان هستند. بخشی از خیّرین بزرگ کشور اهل اصفهان هستند. اصفهان ظرفیت دارد و فقط یک نفر باید این افراد را شناسایی و رصد کند و به این موضوعات بپردازد. قبلاً خیّرین حمام و مسجد می‌ساختند، اما الان بیمارستان می‌سازند یا دستگاه دیالیز می‌آورند و تجهیز می‌کنند. همه اینها باید کار شود. از هر چیزی که شما فکر کنید، می‌توان یک موضوع ناب برای تاریخ شفاهی پیدا کرد.

وقتی موضوعِ خود را مشخص کردید، باید راوی یا راویان را انتخاب کنید. در هر دو صورت – چه موضوع‌محور و چه شخص‌محور - شما باید راوی پیدا کنید. راویان شما باید در متنِ آن موضوع، واقع شده باشند. راوی باید بازیگر اصلی یا «عامل» و یا «ناظر و شاهد» باشد. اگر نتوانستید از دسته اول کسی را پیدا کنید، با یک واسطه – اما با احتیاط بیشتر و با مطالعه بیشتر اسناد و کنترل مصاحبه و محتوای مصاحبه - می‌توانید سراغ دسته دوم بروید، اما دسته سوم، گروهی‌اند که نه عامل بودند و نه ناظر و شاهد، بلکه به واسطه مطالعه و دسترسی به اسناد و مدارک، می‌توانند اطلاعاتی به شما بدهند و خلاءهای اطلاعاتی طرح شما را پُر کنند، اما اولویت با گروه اول، سپس دوم و سوم است. برای مثال در تاریخ شفاهی بازار، عاملین خودِ بازاریان شامل تولیدکننده، واسطه‌ها، تجار بزرگ، تجارکوچک، فروشنده‌ها، سیستم باربری، بانک، مسجد و مدرسه بازار جزو گروه اول هستند. گروه دوم افرادی هستند که با بازار در ارتباط بوده‌اند، مثل مشتری‌های بازار. در دسته سوم، برای مثال افرادی قرار می‌گیرند که یک زمانی از یک شهر دیگر به بازار اصفهان آمده‌اند.»

وی ادامه داد: «یکی از شیوه‌های موفقیت در انجام مصاحبه، حضور در جغرافیای تاریخی است. یعنی مصاحبه‌شونده را به محل ببری و آنجا با او مصاحبه کنی. چون وقتی در محل قرار می‌گیرد، خاطرات تداعی می‌شود. کهنسالان و معمّرین در طرح‌های تاریخ شفاهی ما در اصفهان، در اولویت هستند. یعنی اگر چهار نفر عامل و ناظر بوده‌اند، از میان آنها افراد دارای بالاترین سن را انتخاب می‌کنیم. پس کار را با او شروع می‌کنید. چون خطر فراموشی و مرگ او بیشتر است. در هر گروهی که دسته‌بندی می‌کنید، اولویت را به کهن‌سالان بدهید و میان‌سالان و جوان‌ترها را در اولویت‌های بعدی بگذارید. اگر بدون مطالعه، راویان را انتخاب کنیم، با مشکل روبه‌رو می‌شویم. هر قدر که مطالعه بیشتری داشته باشیم، در حین کار وقتی با عاملین یا ناظرین یا مطّلعین صحبت می‌کنیم، حواس‌مان به اشتباهات مصاحبه‌شونده هست. پس باید اطلاعات خوب و جامعی داشته باشید. همین‌طور مقدمات تاریخ شفاهی را باید رعایت کنید. یعنی بیوگرافی فرد مصاحبه‌شونده را بیرون بکشید. اگر مصاحبه‌شونده از گفتن بیوگرافی و گذشته‌اش خودداری کرد، من دست نمی‌کشم، بلکه حساس‌تر می‌شوم. یک‌سری افراد، راحت صحبت می‌کنند و برخی از گذشته خود فرار می‌کنند. سعی کنید، بیوگرافی افراد را در جلسه اول بگیرید. این که بلافاصله سراغ اصل موضوع بروید، اشتباه است. شما در هر موضوع باید اول راوی‌تان را بشناسید. اگر سیاستمدار است، چه کسی بوده که به اینجا رسیده است؟ وقتی نسبت به راوی شناخت پیدا کردید، کار به خوبی پیش می‌رود.

به نظر من اگر – به‌خصوص - می‌خواهید شخص‌محور کار کنید، حتی چند جلسه را روی پیشینه خانوادگی و خاندان او کار کنید، متوجه می‌‌شوید که چه اطلاعات خوبی در اختیار شما قرار می‌دهد. کنش‌هایی که بعداً در عرصه اجتماع از افراد سر می‌زند، ناشی از همان پیشینه و تربیت خانوادگی آنهاست.»

دکتر مهدی ابوالحسنی ترقی در ادامه، درباره مصاحبه شوندگانی که توانایی صحبت کردن ندارند گفت: «من بخشی از اطلاعات مربوط به پینه‌دوزی که نمی‌توانست صحبت کند را از همسرش گرفتم و بخش دیگری از اطلاعات را از همسایه‌ها گرفتم. مثلاً با یک آرایشگری مصاحبه کرده بودم که پینه‌دوز، همسایه او بود و در مصاحبه‌اش از آن پیرمرد کهن‌سال صحبت کرد. مثلاً اگر پسر بزرگ دارد، می‌تواند حرف بزند. به هر حال اینها افراد مطلع و شاهد هستند و اطلاع مستقیم دارند.

ما می‌خواهیم یک مصاحبه صحیح و منطقی داشته باشیم. پس افراد باید از هوش و حواس مناسب برخوردار باشند. چون سن که بالا می‌رود، شاید یک حرف را چندین بار تکرار کنند. این تکرارها باز هم سلائق درونی و تمایلات فرد را نشان می‌دهد. یعنی شما متوجه می‌شوید که طرف، خیلی دوست دارد که درباره این موضوع صحبت کند.»

وی در پایان کارگاه، یکی از ویژگی‌های تاریخ شفاهی را میان‌رشته‌ای بودن آن دانست و گفت: «خودِ مصاحبه، یک تکنیک در علوم ارتباطات است. یعنی قبل از این که ما از آن استفاده کنیم، خبرنگاران استفاده می‌کردند. همین که یک تاریخ‌شفاهی‌کار، مقداری هم باید روان‌شناسی بداند، میان‌رشته‌ای بودن تاریخ شفاهی را نشان می‌دهد. رفتارهای کلامی و غیرکلامی مؤثر و غیرمؤثر نیز در رشته روان‌شناسی وجود دارند. باید از این تکنیک‌ها استفاده کنیم. من فکر می‌کنم که در عمل، چیزی که فراتر از علم و کتاب‌هاست، علم اجتماع است. اگر اجتماع خودت را خوب نشناسی، نمی‌توانی تاریخ شفاهی‌کار باشی. قطعاً یک اصفهانی در تهران، کار شفاهی خوبی ارائه نخواهد داد و برعکس. گرچه کتاب «جامعه‌شناسی مردم اصفهان» در دوره پهلوی نوشته شده، اما آیا یک کتاب می‌تواند مردم اصفهان را معرفی کند؟ امکان ندارد! برای انجام تاریخ شفاهی، هرچه بیشتر باید با مردم بود، زیست و کار کرد. شفاهی‌کار باید در اجتماع بتواند با همه اقشار ارتباط برقرار کند. مصاحبه با استاد دانشگاه تا پینه دوز و حمّال بازار، هر کدام‌شان ویژگی‌های خاص خود را دارد. پس اگر افرادی به دلایلی حاضر به مصاحبه نشدند، در مقدمه کتاب می‌نویسیم که افرادی با این نام، حاضر به مصاحبه نشدند.»

به گفته محمد معماریان، رئیس موزه عصارخانه شاهی (مرکز مطالعات فرهنگ عامه اصفهان) شرکت‌کنندگان در «نخستین دوره جامع تاریخ شفاهی» پس از قبولی در آزمون، مدرک پایان دوره معتبر دریافت خواهند کرد و برای انجام طرح‌های شهرداری اصفهان در حوزه تاریخ شفاهی دعوت به همکاری خواهند شد.