[1]-Marica Sapro-Ficovic

[2]-بخش کوتاهی از این مقاله از 9 تا 13 اکتبر سال 2013 در اجلاس سالانة انجمن تاریخ شفاهی در شهر اوکلاهامای آمریکا قرائت گردید. آنچه در اینجا می‌خوانید ترجمه مقاله زیر است:

 Marica Šapro-Ficović, “Libraries under siege in Croatia, 1991-1995.” Oral History Forum d’histoire orale 34 (2014), Special Issue on Human Rights and Oral History

[3] Dubrovnik

[4]-Homeland War

[5] Dubrovnik, Šibenik, Zadar, Gospić, Karlovac, Sisak, Slavonski Brod, Osijek, Vinkovci and Vukovar

[6] Grounded Theory

تئوری داده‌بنیاد (که با نام تئوری برخاسته از داده‌ها، تئوری زمینه‌ای و تئوری بنیادی نیز شناخته می‌شود) یک روش تحقیقی عام، استقرایی و تفسیری است که در سال 1967 توسط بارنی گلیزر (Barney Glaser) و آنسلم اشتراوس (Anslem Strauss) به وجود آمد (گلیزر و اشتراوس، 1967). البته تئوری داده‌بنیاد با الگوهای پیشینِ روش‌های تحقیق مرتبط بوده و به صورت ناگهانی و بدون مقدمه به وجود نیامده است. تئوری برخاسته از داده‌ها (نظریه بنیادی) یک روش پژوهشی استقرایی و اکتشافی است که به پژوهشگر در حوزه‌های موضوعی گوناگون امکان می‌دهد تا به جای اتکاء به تئوری‌های موجود و از پیش تدوین‌شده، خود به تدوین تئوری و گزاره اقدام نماید. این تئوری‌ها و گزاره‌ها به شکلی نظام‌مند و بر اساس داده‌های واقعی تدوین می‌شوند. واژة داده‌بنیاد grounded در این موضوع نشانگر آن است که هر تئوری و گزاره‌ای که بر اساس این روش تدوین می‌شود بر زمینه‌ای مستند از داده‌های واقعی بنیان نهاده شده است. در واقع  داده‌بنیاد روشی است برای کسب شناخت پیرامون موضوع مورد مطالعه، و موضوع یا موضوعاتی که قبلاً در مورد آنها تحقیق جامع و عمده‌ای صورت نگرفته است و دانش ما در آن زمینه محدود است. گلیزر و اشتراوس در سال 1967 برای اولین بار این راهبرد اجرایی پژوهش کیفی را در کتاب خود مطرح کردند:

«موضوع اصلی کتاب ما، کشف تئوری بر اساس گردآوری نظام‌مند داده در پژوهش‌های علوم اجتماعی است. هر فصل این کتاب به مراحلی می‌پردازد که ما در فرایند تولید تئوری پشت سر گذاشته‌ایم. انگیزة اصلی از معرفی این تئوری، رسیدن به مرحله‌ای از شناخت در مورد موضوع مورد مطالعه است که ما را قادر می‌سازد نظریه‌ای را که ساخته‌ایم بر اساس داده‌های واقعی استحکام بخشیم.»

گلیزر (1992) تئوری داده‌بنیاد را این گونه تعریف می‌کند:

«تئوری داده‌بنیاد «بر اساس تولید سیستماتیک نظریه از داده‌ها بنا شده است، که خود آن به صورت سیستماتیک از تحقیق اجتماعی به‌دست آمده است.»

اشتراوس و کوربین در سال 1994 در یک تعریف مشابه نظریة مذکور را این گونه تبیین کرده‌اند:

«منظور از تئوری داده‌بنیاد، نظریة برگرفته از داده‌هایی است که در طی فرایند پژوهش به صورت نظام‌مند گردآوری و تحلیل شده‌اند. در این راهبرد، گردآوری و تحلیل داده‌ها و نظریه‌ای که در نهایت از داده‌ها استنتاج می‌شود، در ارتباط نزدیک با یکدیگر قرار دارند. پژوهشگر به جای این که مطالعة خود را با نظریة از پیش‌تصورشده‌ای آغاز کند، کار را با یک حوزة مطالعاتی خاص شروع کرده، اجازه می‌دهد که نظریه از دل داده‌ها پدیدار شود. نظریة برگرفته از داده‌ها نسبت به نظریه‌ای که حاصل جمع آمدن یک سلسله مفاهیم بر اساس تجربه یا تأملات صِرف است، با احتمال بیشتری می‌تواند نمایانگر واقعیت باشد و از آنجا که نظریه‌های زمینه‌ای از داده‌ها استنتاج می‌شوند، می‌توانند با ایجاد بصیرت و ادراک عمیق‌تر، رهنمود مطمئنی برای عمل باشند.»

پاول می‌گوید: «نظریه زمینه‌ای، روشی است که نظریه‌ها، مفاهیم، فرضیه‌ها و قضایا را به جای استنتاج از پیش‌فرض‌های قبلی، سایر پژوهش‌ها یا چارچوب‌های نظری موجود، به طور مستقیم از داده‌ها کشف می‌کند. زمانی که گردآوری و تحلیل داده‌ها متوقف شد، نظریة حاصل، درک عمیقی در ارتباط با موجودیت‌های مورد مطالعه فراهم می‌کند. این کار، نظریه را به عنوان یک فرایند، مورد تاکید قرار می‌دهد، یعنی به جای یک فرآوردة تکمیل‌شده، آن را موجودیتی پیوسته در حال تکوین تلقی می‌کند. قابلیت تعمیم در اینجا عامل مؤثری نیست. زیرا هدف، درک پدیده است نه کنترل آن و منظور ادراک شرایط در یک محیط خاص و به همان شکل موجود است، نه پیش‌بینی آنچه که ممکن است در محیط‌های مشابه اتفاق بیفتد و تحقیق بر آن است که چرایی رفتارهای افراد را درک کند.»

پنج ویژگی نظریه‌هایی که از طریق نظریة داده‌بنیاد تولید می‌شوند:

1-پژوهشگر را قادر به توضیح و تشریح موضوع مورد مطالعه سازد و امکان پیشگویی در مورد رخدادهای ممکن در زمینة تحقیق را فراهم سازد.

2-در پیشرفت مبانی نظری موضوع مورد مطالعه مؤثر باشد و در آن مشارکت کند.

3-علاوه بر مبانی نظری، در زمینه‌های عملی موضوع مورد مطالعه نیز کاربرد داشته باشد.

4-رویکرد تازه‌ای برای نگرش به موضوع مورد مطالعه فراهم آورده و پژوهشگر را به مرحله‌ای از شناخت نسبت به داده برساند که بتواند به دادة گردآوری‌شده معنا و مفهوم ببخشد.

5-پژوهش‌های آتی در زمینة مورد نظر را تسهیل نمایند.

شباهت‌ها و تفاوت‌های نظریة بنیانی با دیگر روش‌ها:

مطالعاتی که با راهبرد نظریة زمینه‌ای انجام می‌گیرند، با سایر راهبردهای پژوهش کیفی، از برخی جنبه‌ها دارای مشابهت یا تفاوت هستند.

شباهت‌ها: نظریه زمینه‌ای از نظر موارد زیر با سایر راهبردها مشابه است:

منابع داده‌ها در این راهبرد نیز مانند راهبردهای دیگر عبارت است از مصاحبه، مشاهدات میدانی و اسناد و مدارکی مانند دفترهای یادداشت و خاطرات و زندگی‌نامه‌ها و خود-زندگی‌نامه‌ها، منابع تاریخی، روزنامه‌ها و سایر رسانه‌ها از جمله نوارهای ویدیویی. در نظریة زمینه‌ای نیز مانند سایر راهبردها می‌توان از داده‌های کمّی و یا ترکیب روش‌های تحلیل کیفی و کمّی استفاده کرد. همچنین پژوهشگرانی که از راهبرد نظریه زمینه‌ای استفاده می‌کنند، مانند سایر پژوهشگران کیفی، مسئولیت و نقشی را که در تفسیر داده‌ها بر عهده دارند، به خوبی می‌پذیرند و تنها به گزارش و بیان دیدگاه‌های افراد، گروه‌ها و سازمان‌های تحت مطالعه اکتفا نمی‌کنند، بلکه مسئولیت تفسیر دیده‌ها، شنیده‌ها و خوانده‌های خود را نیز بر عهده می‌گیرند.

تفاوت‌ها: تفاوت اساسی میان راهبرد نظریه زمینه‌ای با سایر راهبردهای پژوهش کیفی، تأکید این راهبرد بر تکوین نظریه است. نظریة زمینه‌ای در جهت تکوین نظریه، قایم به ذات است که به دلیل همین زمینه‌ای بودن و تکوین آن از طریق میان‌کنش با داده‌های گردآوری‌شده در یک موقعیت مشخص، متفاوت از نظریه‌های عمومی‌تر قیاسی است. (شاه حسینی، 1388)

محققانی که از تئوری داده‌بنیاد به عنوان روش تحقیق خود استفاده می‌کنند، دست به آزمایش یا اعتبارسنجی هیچ فرضیة از پیش‌تعیین‌شده‌ای نمی‌زنند. تئوری داده‌بنیاد روشی است برای توسعه نظریه‌های جدید بر اساس انجام تحلیل رویداد‌های جمع‌آوری‌شده به صورت سیستماتیک. در این روش تحقیق، محقق به جای داشتن فرضیه‌هایی برای آزمایش، سوالات تحقیقی دارد که به دنبال جوابگویی آنهاست (منصوریان، 2006). در تئوری داده‌بنیاد، یک محقق باید ذهنش را به روی هر نشانه‌ای که ممکن است در مجموعة داده‌ها وجود داشته باشد، باز نگه دارد. به گفته گلیزر (1992) تئوری داده‌بنیاد «به وجود آوردن نظریه به صورت استقرایی از طریق تحلیل کیفی داده‌های کیفی و/یا کمّی است». در حقیقت در اینجا بین تحلیل کیفی و داده‌های کیفی تمایزی وجود دارد و تحلیل کیفی را می‌توان بر روی داده‌های کمّی نیز انجام داد. برای مشخص کردن معنی واقعی تحلیل کیفی، گلیزر (1992) می‌گوید:

«تحلیل کیفی یعنی هر نوع تحلیلی که یافته‌ها یا مفاهیم و فرضیاتی را، مانند آنچه در تئوری داده‌بنیاد است، تولید می‌کند که توسط روش‌های آماری به دست نیامده‌اند.»

گلیزر و اشتراوس رویه‌های تئوری داده‌بنیاد را مختص یک زمینة علمی نمی‌دانند، و محققان را به استفاده از این رویه‌ها برای مقاصد مربوط به زمینه علمی خود توصیه می‌کنند. با وجود اینکه تئوری داده‌بنیاد یک روش تحقیق جاافتاده است، بیشتر رویکردی به تحقیق است تا اینکه یک شیوه تحقیق مفصل باشد. هدف کلی تئوری داده‌بنیاد، ساخت نظریه‌ها به منظور درک پدیده/پدیده‌های مورد مطالعه است. بنابراین، با وجود اینکه تئوری داده‌بنیاد در زمینه جامعه‌شناسی توسعه یافته و عمدتاً مورد استفاده قرار گرفته است، می‌تواند به شکلی موفق توسط افراد در زمینه‌های مختلف علمی به‌کارگرفته شود، و شده است (منصوریان، 2006).

تئوری داده‌بنیاد یک فرآیند استقرایی است زیرا نظریه از دل مجموعه داده‌ها به صورت استقرایی بیرون می‌آید. هرچند، پس از ظهور، نظریه می‌تواند به صورت استنتاجی با دیگر نظریات موجود در ادبیات آزموده شود تا پیدا شود که نظریه به‌دست‌آمده تا چه اندازه با بدنه ادبیات سازگار یا متفاوت است.[م.]

به نقل از آینده پژوهی