در جستجوی حقایق شهریور 1320، رقابت پنهان روس و انگلیس (6)

دهه بیست را می‌توان در ابعاد مختلف بررسی نمود، هرچندسال های 1320 تا اواخر 1324 را می‌توان دوران اشغال نام‏گذاری نمود ولی از لحاظ سیاسی شهر مشهد شاهد تحولات سیاسی- اجتماعی متعددی است. فتح‏الله پاکروان که بعد از قیام مسجد گوهرشاد سکان استانداری خراسان در دست داشت در خدمتگذاری به حکومت رضا خان کوتاهی نکرد و موضوع کشف حجاب را در شهر مذهبی مشهد عملی ساخت. با اشغال شهر مشهد وی نخستین مهره سیاسی است که در دوازدهم آذر ماه برکنار و روانه تهران می‌شود. پس از وی علی منصور به استانداری خراسان منصوب می‌شود. سیاست‌های منصور موجب شده تا اسکراین سرکنسول انگلیس در مشهد در توصیف وی بنویسد: «منصور الملک در مکتب سخت و با انضباط رضا شاه پرورش یافته... با مدیریت سخت منصور بر دستگاه اداری و رفتار ماهرانه که با مامورین و نیروهای شوروی در پیش گرفت، خراسان یکی از نخستین استان‌هایی بود که لااقل تا حدی آرامش و ثبات خویش را در وضعیت جدید به دست آورد»(1) .

مقارن اشغال مشهد توسط ارتش سرخ، نمایندگان دوره سیزدهم مجلس شورای ملی که در خرداد 1320-ژوئن 1941 آغاز به کار نموده بود همچنان به کارشان ادامه دادند زیرا محمدعلی فروغی موافقت خودش را در رسمیت بخشیدن به وکلای منتخب رضاخان اعلام نمود. بنابراین مجلس دوره سیزدهم با عضویت همان مهره‌های مورد تائید رضاخان تا دوسال به کارشان ادامه دادند.(2) ترکیب نهایی آن‌ها از چهار گروه تشکیل شده بود.(3)

گروه اول، فراکسیون اتحاد ملی نامگذاری شده بود. آن‌ها بزرگ‌ترین جناح مجلس بودند. نماینده بخشی از اشراف که در رژیم رضا شاه مشارکت موفقیت‏آمیزی داشتند. دومین گروه را فراکسیون میهن تشکیل می‌دادند. این گروه از قانون اساسی ناراضی بودند، از زمین‏داران و بازرگانان مناطق جنوب و جنوب غربی تحت اشغال انگلیس تشکیل می‌شدند. گروه سوم را فراکسیون آذربایجان تشکیل می‌داد و توسط تنی چند از اشراف قاجار رهبری می‌شد مخالف شاه و انگلیسی‌ها بودند. چهارمین گروه را فراکسیون عدالت در بر می‌گرفت. نماینده روشنفکران نسل قدیم و اعضای آن ازدولتیان عالی‏رتبه، تکنوکرات‏ها و روشنفکران قدیمی تشکیل می‌شد.
در اسفند ماه 1320 سه فراکسیون میهن، آذربایجان و عدالت برای برکناری فروغی متحد شدند. هر یک از فراکسیون‌های نامبرده یک نفر را معرفی کردند. فراکسیون میهن با حمایت انگلیس سیدضیاء را علم کردند و فراکسیون آذربایجان با حمایت شوروی قوام را پیشنهاد و فراکسیون عدالت با حمایت آمریکا سهیلی را پیشنهاد و در نهایت وی رای کافی اخذ کرد.

یکی از اقدامات مجلس سیزدهم در آبان 1321 استخدام مستشاران آمریکایی به سرپرستی دکتر میلسپو بود. از این میان فردی به نام پل کوردون به مدیریت دارایی خراسان انتخاب گردید.(4) با ورود وی به مشهد مهم‌ترین اقدامی که صورت گرفت، بهبود کیفیت نان در مشهد بود.(5) هر چند حضور کوردون در مشهد زیاد طول نمی‌کشد ولی با این حال بعدها آمریکائی‌ها در مشهد کنسولگری فعالی تشکیل دادند.(6) مجلس سیزدهم از دوازده کمیسیون تشکیل شده بود که عبارتند از: کمیسیون راه، دارایی، دادگستری، کشور، فرهنگ، هنر، بازرگانی، کشاورزی، بهداری، نظام، امور خارجه و پست وتلگراف. در مجموع از استان خراسان 14 نماینده در مجلس شورای ملی حضور دارند. که اغلب در کمیسیون‌های کشاورزی، فرهنگ، نظام، بهداری، پست و تلگراف، کشور و ... فعالیت داشته‌اند.

ردیف شهرستان نام نماینده
1 بجنورد سید داود طوسی
2 بیرجند و قائنات میرزامحمد علی خان منصف
3 تربت حیدریه دکترمیرزا آقا ضیاء
4 درگز عبدالله شهدوست
5 سبزوار احمد فریدونی و محمد تقی میرز
6 کاشمر میرزا ابراهیم خان کلالی (امیر تیمور)
7 تون، طبس وگلشن میرزا حسن خان مسعودی خراسانی
8 نیشابور شیخ محمدتقی ذوالقدر(امین الشریعه)
9 قوچان محمود فرخ

نمایندگان مشهد در دوره سیزدهم مجلس شورای ملی از چهار نفر تشکیل شده بودند که در کمیسیون‌های متفاوتی عضویت داشتند.
1- میرزا علی خان اقبال، در کمیسیون امورخارجه عضو بوده است.
2- دکتر قاسم غنی، کمیسیون بهداری
3- علی اکبر مجید فیاضی، کمیسیون فرهنگ
4- علی مؤید ثابتی، کمیسیون کشاورزی
خوشبختانه چون این انتخابات در زمان حکوت رضاشاه شکل گرفته بود بنابراین دولت‌های روسیه و انگلیس چندان نقشی در انتخاب آن‌ها نداشتند. سرانجام در تاریخ اول آذر 1322 دوره سیزدهم مجلس به پایان می‌رسد. ولی طوری که امیر تیمور کلالی در خاطراتش نوشته است در دوره پانزدهم روس‌ها نفوذ و نقش اساسی در معرفی آن‌ها داشته‌اند به طوری که بیش از شصت نفر از وکلای این دوره از حمایت کنسولگری روسیه برخوردار بوده‌اند.(7)

مردم مشهد انتظارات خاصی از مجلس چهاردهم داشتند. آنها می‌گفتند: نمایندگان این دوره باید افرادی باشند که به دستگاه وابستگی نداشته باشند.(8) این موضوع دور از دید روزنامه نگاران آن زمان نبوده است. «نماینده‌ای که فقط وقتش منحصر بکار چاق کنی و گرفتن حق حساب برای درست کردن پست‌های مختلف جهت اشخاص ناصالح و دزد است و از این راه پوست‌ها اندوخته است و عیش‌ها کرده است چرا دوباره نخواهد وکیل ملت شود؟»(9)

بولارد سفیر انگلیس در مشهد در مورد انتخابات دوره چهاردهم مجلس شورای ملی در سال 1322 چنین نوشته است: «به دلیل انجام انتخابات دوره جدیدی مجلس هیجان ناشی از فعالیت کاندیدها و هوادارانشان در همه جا به چشم می‌خورد. در این میان چون بعضی از مشتاقان وکالت و به خصوص سران عشایر چشم به راه حمایت‌های ما بودند، از سوی وزارت خارجه انگلیس دستورالعملی واصل شد که ما به هیچ وجه نباید در امور انتخابات دخالت کنیم».(10)

رقابت پنهان

سابقه حضور کشورهای استعماری در شهر مشهد به عصر قاجار می‌رسد. روسیه نخستین کشوری است که در مشهد اقدام به گشایش کنسولگری نمود. روس‌ها براساس مفاد عهدنامه‌ی ترکمنچای و نیز ماده‌ی 7 عهدنامه‌ی آخال که به این کشور اجازه می‌داد در پست‌های مرزی ایران نمایندگی داشته باشد، مصمم به تأسیس کنسولگری در مشهد شدند. آن‌ها در سال 1305 ق/1888م این تصمیم خود را به اطلاع ناصرالدین شاه رساندند. شاه قاجار باوجود مخالفت‌های اولیه، سرانجام ناگزیر از موافقت شد و اجازه داد مسیو ولاسف (Vlassef) که قبلا سرکنسول روسیه در رشت بود، دراین زمان به‌عنوان سرکنسول روسیه در مشهد معرفی شود. کنسولگری روسیه در سال 1306 ق/1889م در مشهد گشایش یافت و پرچم روسیه در ساختمانی واقع در محله‌ی چهارباغ مشهد نصب شد(11).

جورج کرزن که در سال 1889 م به ایران آمده، در کتاب ایران و قضیه ایران، در این‌باره نوشته است: «آقای ولاسف، کنسول روسیه در رشت که از لحاظ احاطه بر امور ایران، دیپلمات نامداری بود سرکنسول تزار در مشهد تعیین شد و به شاه اطلاع دادند که جز موافقت با این انتصاب چاره دیگری ندارد؛ بنابراین در بهار سال 1889م مسیو ولاسف در مشهد مستقر گردید. مسیو ولاسف (Vlassef) تا سال 1314 ق/1896م کنسول روسیه در مشهد بود. بعد از او م. پونامتیدین در ژوئیه‌ی 1897 م/1314 ق وارد مشهد شد. کنسولگری روسیه در سال 1316ش در دوره رضاشاه تعطیل شد، ولی پس از شهریور 1320، با حضور متفقین در مشهد، بار دیگر این کنسولگری بازگشایی شد.

در تاریخ 9 دی 1320، با حضور شخصیت‌هایی چون منصور استاندار خراسان، اسکرین سرکنسول انگلیس در مشهد، ماکسیموف سرکنسول شوروی و لوچینسکی فرمانده نیروهای شوروی در مشهد، ساختمان جدید کنسولگری شوروی در محل باغ خونی(12) واقع در خیابان امام رضا(ع)، کوچه عنصری شرقی افتتاح شد.

در این زمان ماکسیموف به‌عنوان سرکنسول شوروی در مشهد بود. وی مسلط به زبان فارسی بود وسال‏ها در کابل به‌عنوان مستشار سفارت روسیه کار می‌کرد. ماکسیموف در بدو ورود به مشهد چند تن از اتباع خارجی را که متهم به جاسوسی برای آلمان‌ها بودند بازداشت و تبعید کرد. پس از ماکسیموف، کوزلف و سپس آبراموف سرکنسول‌های شوروی در مشهد بودند. انتشار روزنامه «افکار خلق» از دهم شهریورماه 1320 نخستین اقدام فرهنگی روس‌ها در مشهد محسوب می‌شود.(13) همچنین این کنسولگری اقدام به انتشار روزنامه اخبار تازه روز نمود. این روزنامه به سردبیری سروان پیگولین، هفته‌ای دو شماره آن منتشر می‌شد و اولین شماره آن در 16 خرداد 1322 منتشر شد. این روزنامه حاوی اخبار جنگ دوم جهانی بود. از دیگر اقدامات کنسولگری شوروی در مشهد، تأسیس «بانک روس و ایران»، در خیابان تهران بود. همچنین، کنسولگری شوروی با نمایش فیلم‌هایی که معمولاً در سینما دیده‌بان مشهد نمایش داده می‌شد، می‌کوشید به نفع متفقین تبلیغات انجام دهد.

احداث چاه آب در محله‌ی عیدگاه، معالجه بیماران، اطعام فقرا، تشکیل کلاس‌های آموزش زبان روسی در دبیرستان شاهرضا، برگزاری جشن‌ها و مسابقات ورزشی، تأسیس نمایشگاه دائمی روبه‌روی باغ ملی و تأسیس خانه‌ی فرهنگی، از جمله اقدامات کنسولگری شوروی در مشهد بود. سرانجام روزنامه خراسان در تاریخ اول تیرماه 1328، خبر برچیده شدن و تعطیلی کنسولگری شوروی در مشهد را منتشر کرده است.

کنسولگری انگلیس

کشور استعمارگر انگلیس درسال 1898م تنها چند هفته پس از کنسول روس، سرهنگ چارلز مک‏لین را به‌عنوان کنسول انگلیس به مشهد فرستاد. مک‏لین از افسران ارتش هند بود و سابقه‌ی خدمت در کمیسیون مرزی ایران و افغانستان را داشت و این سبب شد تا بتواند در جریان جنگ هرات، بدون ایجاد سوء ظن، شبکه‌ی جاسوسی کارآمدی را برضد روس‌ها ایجاد کند. حالا هم باید همان کار را در مشهد می‌کرد وی نخستین فرد از سلسله‌ی مأموران اداره جاسوسی هند بود که در مشهد کار می‌کرد، یعنی در شهری که به خاطر موقعیتش کنسولگری آن در ایران دارای بیشترین اهمیت سیاسی بود.
وظایف سرکنسول انگلیس در مشهد عبارت بود از حل مشکلات هزاران زائر هندی که برای زیارت به مشهد می‌آمدند، تهیه گزارش بازرگانی سالیانه، و رابط قرارگرفتن میان حکومت‌های هرات و مشهد؛ هرچند نخستین و فوری‌ترین کار وی جمع‌آوری اطلاعات درباره‌ی فعالیت روس‌ها در آسیای مرکزی و زیر نظر گرفتن حرکات روس‌ها به سوی هند بود و برای این منظور، از هند بودجه‌ی محرمانه در اختیارش قرارگرفته بود.

سر چارلز ادوارد ییت که خود در ژوئیه‌ی سال 1893 کفیل کنسولگری مشهد و از سپتامبر 1896 تا دهم فوریه 1897 سرکنسول مشهد بوده، در توصیف محل کنسولگری انگلیس در مشهد آورده است:

«... محل کنسولگری بریتانیا واقع در گوشه‌ی جنوب غربی شهر (مشهد) بود. محلی که برای اقامت من در نظر گرفته شده بود، نزدیک به شش جریب مساحت داشت و دورتادور آن را دیوارهای بلندی احاطه کرده بود که در وسط آن ساختمان بزرگ کنسولگری که مربع شکل و به رنگ سفید بود، در دو طبقه قرارداشت. دورتادور طبقه‌ی پایین آن را ایوان زیبایی دربرگرفته بود. منزل مسکونی مخصوص سرکنسول، به‌تازگی و در سال گذشته ساخته شده و من اولین کسی بودم که در آن سکونت می‌کردم. مبلمان منزل به سرکنسول قبلی تعلق داشت که در جایی در شهر زندگی می‌کرد و اخیراً به این محل انتقال داده شده بود. دروازه‌ی اصلی باغ به سمت مرکز شهر باز می‌شد. در طرف دیگر باغ، درمانگاه، اداره‌ی کنسولگری، منزل وابسته‌ی سفارت، کارمندان و مستخدمین قرارداشت. در پشت اداره‌ی کنسولگری، اصطبل‌ها و منزل معاون کنسول قرار گرفته بود. سرانجام در گوشه‌ای از باغ که هنوز جای خالی بود، منزلی نیز برای اقامت دکتر ساخته شد. بدین‌ترتیب، کنسولگری، محل اقامت افراد، و تسهیلات مورد نیاز، همگی در یک‌جا جمع گردید و شرایطی خیلی بهتری در مقایسه با گذشته که هریک از این واحدها در قسمتی از شهر به‌طور پراکنده قرارداشتند، فراهم آمد.(14)

مقارن جنگ جهانی دوم کنسولگری انگلیس در مشهد اقداماتی انجام داده که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: تأسیس قرائت‏خانه در خیابان پهلوی که در آن کتاب‌ها ومجلاتی به زبان‌های گوناگون وجود داشت. برگزاری مسابقات ورزشی تحت عنوان جام پیروزی بین محلات مشهد. تشکیل انجمن‌های فرهنگی از جمله انجمن ایران و انگلیس و انجمن ادبی ایران و هند از اقدامات کنسولگری انگلیس در مشهد بود. سر کلار مونت اسکراین در کتاب جنگ جهانی در ایران برخی از اقدامات کنسولگری انگلیس را اجرای تئاتر خواستگاری اثر چخوف، نمایش فیلم و گشایش قرائت‏خانه ویکتوری (پیروزی) ذکر نموده است.(15)

از جمله اثرات جنگ جهانی دوم رونق سینماهای مشهد است. کنسولگری انگلیس و شوروی در مشهد اقدام به نمایش فیلم می‌کردند. معمولاً فیلم‌های که توسط کنسولگری بریتانیا در سینماهای مشهد به نمایش در می‌آمد توسط اداره کل اطلاعات سفارت بریتانیا در تهران انتخاب می‌شدند وسپس در اختیار کنسولگری مشهد قرار می‌گرفت. این فیلم‌ها در واقع به نوعی نشان دهنده قدرت رزمی و جنگی متفقین بود. کنسولگری انگلیس معمولاً فیلم‌ها را در سینما فردوسی به نمایش می‌گذاشت. نخستین فیلمی که به نمایش گذاشتند فیلم هدف برای امشب نام داشت. محل‌های خرید بلیط عبارت بودند از سرکنسولگری انگلیس، شرکت نفت انگلیس و ایران، بانک شاهی، قرائت‏خانه پیروزی.(16)

حتی انگلیسی‌ها برای مکان‌های که سینما نداشت اقدام به راه‏اندازی سینما سیار کردند. در تابستان 1321 نخستین کامیون سینما سیار وارد مشهد شد، در روستاها اقدام به نمایش فیلم می‌نمودند. از طرف دیگر روس‌ها هم بیکار نبودند با نمایش فیلم‌های متنوع بازار سینما در مشهد داغ نموده بودند. فیلم لنین در اکتبر، یکشنبه ماه مه و ... از فیلم‌های بود که از طرف روس‌ها در سینما دیده به ان مشهد به نمایش گذاشته می‌شدند.

1- قانعی، سعید. دو چهره مرموز. تهران: زریاب. 1377. ص111
2-بولارد، سرریدر واسکراین، سرکلارمونت. شترها باید بروند، ترجمه حسین ابوترابیان. تهران: البرز، 1369، ص107.
3- ابراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی، تهران: نی،1377، ص219.
4- اسکراین سرکلارمونت. جنگ جهانی در ایران، ترجمه غلامحسین صالحیار. ص325.
5- رمضانی، حمید رضا. «کنسولگریهای خارجی در خراسان»، ماهنامه زمانه سال پنجم، شماره 43. فروردین 1385، ص34.
6-آرشیو تاریخ شفاهی سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مدیریت اسناد آستان قدس رضوی .مصاحبه با غلامرضا سوالونی، مترجم کنسولگری آمریکا در مشهد. 6/2/1389
7- لاجوردی، حبیب. خاطرات امیر تیمور کلالی .ص81
8-جلالی، غلامرضا. «شهریور 1320حضور متفقین و آغاز فعالیتهای حزبی در خراسان»، فصلنامه 15خرداد، شماره 19و 20. زمستان 1374. ص40
9-روزنامه راستی، جمعه 10 مرداد ماه 1324. پیرامون اتمام دوره چهاردهم مجلس، مقاله «سرو کله نمایندگان تحمیلی مشهد پیدا می‏شود».
10- بولارد، سرریدر واسکراین، سرکلارمونت. شترها باید بروند، ترجمه حسین ابوترابیان. تهران: البرز، 1369. ص107
11- متولی حقیقی، یوسف. «نارضایتی مردم از تأسیس کنسولگری‌های روسیه و انگلیس در مشهد دوره ناصری»، روزنامه خراسان، 16 خرداد 1390
12- کلنل سی. ام. مک گرگر در سفری که سال 1875 به خراسان داشته و از مشهد دیدن کرده است. در رابطه با وجه تسمیه این باغ نوشته است. «در مراجعت به مشهد در باغ با صفایی در جنوب شهر اقامت کردم. نام باغ تا حدی برایم نفرت آور بود. باغ خونی یا باغ خون. نتوانستم بفهمم چرا این جور نامی بر آن نهاده اند.»
13- جلالی، غلامرضا. تقویم تاریخ خراسان، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 1377، ص84
14- ییت، کلنل چارلزادوارد. سفرنامه خراسان و سیستان. ترجمه قدرت الله روشنی زعفرانلو. تهران: یزدان1365. ص44-45
15-اسکراین،سر کلارمونت: جنگ جهانی در ایران، ترجمه غلامحسین صالحیار. ص319
16- رمضانی، حمیدرضا. مقاله «کنسولگریهای خارجی در خراسان»، زمانه سال پنجم، شماره 43 فروردین 1385. ص25

ادامه دارد ...

غلامرضا آذری خاکستر