نگاهی گذرا به کتاب تاریخ شفاهی علی اسحاقی

محمد درودیان

16 اردیبهشت 1399

فرصتی فراهم شد تا کتاب تاریخ شفاهی جناب آقای علی اسحاقی را مطالعه کنم. با توجه به تحقیقاتی که برای جلد دوم کتاب «مسائل اساسی جنگ در آثار ارتش و سپاه» دنبال می‌کنم، نکات بسیار جالب و کمیابی در کتاب یافتم که موجب نگارش این یادداشت شد. دلیل اهمیت و ارزش کتاب به نظرم فعالیت جناب آقای اسحاقی در حوزه «شنود» است که در درون ساختار اطلاعات سپاه شکل گرفت و بخش مهمی از توانمندی دفاعی- تهاجمی سپاه را برای طراحی و فرماندهی عملیات و تأمین اهداف نظامی فراهم کرد. در این زمینه اسحاقی یک «بنیانگذار» بی‌همتا با انباشتی از اطلاعات و تجربه است که در این کتاب بخشی از ابعاد و لایه‌های آن مورد پرسش قرار گرفته و راه را برای مباحث عمیق‌تری گشوده است که در این کتاب مورد بررسی قرار نگرفته است. البته قصد نقد و بررسی کتاب را ندارم، اما به نظرم با حذف برخی حواشی و کاهش صفحات، کتاب روان وخواندنی‌تر خواهد شد.

شاکله فعالیت آقای اسحاقی در شنود و ارزش آن، برابر آنچه در کتاب آمده است، بر سه پایه به هم پیوسته قرار دارد، هر چند در این گفت‌وگو به نحو مناسبی واکاوی و آشکار نشده است:

1- زندگی اسحاقی در عراق تا دوره بلوغ، علاوه بر فراگیری و تسلط بر زبان عربی، موجب شناخت از فرهنگ و ساختار عراق شده است. پیش‌زمینه یاد شده در تمایل به کار اطلاعاتی و شناخت از دشمن مؤثر بود و منجر به شکل‌گیری ساختار و سازمان شنود در سپاه شد.

2- گذراندن دوران سربازی در لشکر گارد شاهنشاهی، به لحاظ آموزشی به ویژه در بخش فنی و شنود، توانایی‌های وی را افزایش داده که آثار آن به صورت تدریجی آشکار شد.

3- شغل آزاد و مدیریت کارگاهِ تعمیر و خرید و فروش موتورسیکلت که موجب شناخت مناسبات اجتماعی و فراهم سازی امکان برقراری ارتباط با اقشار مختلف جامعه و فرماندهی بر نیروها برای مواجهه با بحران‌های امنیتی در کشور شده است.

به نظرم روش واقعه‌محوری در تاریخ‌نگاری جنگ ایران و عراق در مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، بر روش تاریخ شفاهی تأثیر گذاشته و به دلیل تمرکز بر وقایع، در عمل ساختار موضوعات بر محور تفکر و رفتار افراد، در مواجهه با موضوعات و مسائل، مورد واکاوی عمیق قرار نگرفته است. با فرض اینکه وقایع حاصل تعامل نقش فاعل و کارگزار در تصمیم‌گیری، با ساختار و شرایط است، در تاریخ شفاهی تمرکز بر وقایع در گفت‌وگو با فرماندهان و رزمندگان، مانع از شناخت ساختارها می‌شود. در هر صورت اصلاح و تکمیل روش‌ها از طریق برگزاری جلسات نقد و بررسی روش‌شناسی تاریخ شفاهی و کتاب‌های منتشر شده، امکان‌پذیر خواهد شد.

1399/2/3