گرامیداشت روز اسناد ملی در مشهد

مراسم گرامیداشت روز اسناد ملی، شنبه 19 اردیبهشت‌ماه در تالار اجتماعات جهاد دانشگاهی مشهد با حضور جمعی از پژوهشگران و کارشناسان حوزه سند برگزار شد. این نشست با تأکید بر معرفی و بررسی اسناد موقوفه عباسقلی خان شاملو(1) و با مشارکت سازمان اسناد ملی شعبه خراسان رضوی، مرکز اسناد آستان قدس رضوی و انجمن ایرانی تاریخ شعبه خراسان رضوی انجام شد. در ابتدای مراسم، تلاوت آیاتی از قرآن مجید، سپس پخش سرود جمهوری اسلامی و صلوات خاصهٔ امام رضا(ع) از برنامه‌های افتتاحیه این نشست بود.

اولین سخنران این نشست اکبر شیخ رییس مرکز اسناد ملی خراسان رضوی بود. وی ضمن تبریک روز اسناد ملی با اشاره به قوانین اسنادی، سبک‌سازی ادارات در حوزه اسناد و مکاتبات اصلی‌ترین مسئولیت مرکز اسناد ملی دانست و مهم‌ترین برنامه‌های مرکز اسناد مشهد را چنین تشریح کرد: «هدف اصلی این مرکز شناسایی، حفظ، ثبت و ضبط اسناد و آثار مکتوب برای دسترسی آسان محققین و پژوهشگران هست؛ بنابراین بررسی اسناد تمام ارگان‌ها و ادارات خراسان رضوی و انتقال آن‌ها از مراکز گوناگون به سازمان ملی اسناد خراسان از وظایف آن بوده است.»

رییس مرکز اسناد ملی شعبه خراسان رضوی اعم برنامه‌های سال جاری این مرکز را چنین بیان کردند: «عملیات اسباب‌کشی به ساختمان جدید در خیابان لادن به‌زودی انجام خواهد شد و تا پایان سال 1394 تلاش می‌شود تمام اسناد مربوط به خراسان که در تهران نگهداری می‌شوند به مشهد منتقل می‏شوند تا این اسناد به‌راحتی در اختیار محققان بومی قرار گیرند. یکی از اقدامات این مرکز، ایجاد کتابخانه ویژه نابینایان و ناشنوایان است که کاری بی‌نظیر و قابل‌توجه در راستای خدمت‌رسانی به این قشر از جامعه را انجام می‌دهد. وجود مرکز اسناد آستان قدس و مرکز اسناد ملی در مشهد موجب می‌شود تا پژوهشگران بتوانند مطالعات تکمیلی در زمینة تاریخ داشته باشند.»

همچنین رئیس مرکز اسناد ملی شعبه خراسان رضوی از تبادل کتاب و سند با دو کشور افغانستان و تاجیکستان در آینده خبر داد واز فعالیت کارگروه کمیته ملی حافظه در مشهد و راه‌اندازی اداره فیپا در مرکز اسناد ملی شعبه خراسان رضوی خبر داد.

دکتر علی سوزنچی کاشانی با موضوع «جایگاه اسناد در مطالعات تاریخی» به‌عنوان دومین سخنران این نشست بود. وی ضمن تبریک روز اسناد ملی، با اشاره به اهمیت اسناد و میراث مکتوب در راه شناسایی هویت ملی گفت: «مطالعات و مؤلفه‌های تاریخی در مشهد در مباحث آموزش، بناهای تاریخی، رجال و شخصیت‌های مطرح بررسی می‌شوند. مؤلفه‌های هویت فرهنگی در اسناد ملی بسیار زیاد است. ما نباید در عرصه توجه به هویت موجود در اسناد از سایر حوزه‌ها غافل شویم؛ هویت خراسان همراه با هویت اصفهان، فارس، شیراز، آذربایجان و... باید منجر به وحدت و ایجاد هویت ملی شود.

«امروزه مراکز اسنادی به‌عنوان مرزبانان تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین محسوب می‌شوند و درعین‌حال مأموریت خطیری بر عهده آنان واگذارشده است. چراکه با بهره‌گیری از آثار مکتوب برجای‌مانده می‌توان به هویت و فرهنگ اصیل ایرانی–اسلامی دست‌یافت. البته این امر حاصل نمی‌گردد مگر با بسترسازی و حمایت‌های شایسته از این مراکز که می‌توان بدین‌صورت به تهاجم‌های فرهنگی تبلیغاتی غرب که در حال خدشه واردکردن به هویت اصیل ایرانی و اسلامی هست پاسخ قانع و جامع داد.

«اگر تاریخ ایران را بخواهیم به‌خوبی بشناسیم، خراسان دروازه آن خواهد بود؛ قدیمی‌ترین آثار استان ما مربوط به دره کشف رود و دوره پارینه‌سنگی در 8000 سال پیش است. این آثار به قبل از ورود آریایی‌ها به ایران بازمی‌گردد؛ مهم‌ترین مقطع تاریخ استان نیز مربوط به مهاجرت آریایی‌ها به ایران از دروازه‌های خراسان است؛ قسمت اعظم این قوم نیز در خراسان ساکن می‌شوند.

«خراسان ازنظر تاریخی در وضعیت بی‌نظیری قرار دارد، در دوران پس از اسلام نیز بیشتر آثار 6 قرن اول با خراسان ارتباط مستقیم دارد و این استان به‌عنوان مرکز مهم سیاسی، علمی و فرهنگی آن زمان شناخته می‌شده است.»

دکتر سوزنچی با اشاره به قدیمی‌ترین اسناد موجود در مشهد گفت: «قدیمی‌ترین سند تک‌برگ خراسان که در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود؛ مربوط به اوایل قرن ششم حدود سال‌های 514 هجری قمری است، این سند نامه یکی از والیان به سلطان سنجر سلجوقی در خصوص اخذ مالیات از نواحی اسفراین و نیشابور است؛ و در آن به محصولات کشاورزی همچون گندم، جو و زعفران اشاره‌شده است.

«یکی دیگر از اسناد قدیمی مشهد مربوط به دوره ایلخانان مغول است که به مصالحه ملکی بین سادات موسوی در مشهد و خریدوفروش املاک ارتباط دارد، این سند قدیمی‌ترین سند مشهد شناخته‌شده که به قرن هشتم بازمی‌گردد.»

معاون موزه‌های آستان قدس رضوی در بخشی از سخنانش به مؤلفه آموزش پرداخت و از سوابق آموزشی مدارس علمیه مشهد چنین بیان کرد: «در حوزه آموزش مدارس علمیه باسابقه‌ای از دوره تیموریان مانند «مدرسه دو در» و «مدرسه پریزاد» باقی‌مانده است؛ پس ‌از آن نیز سوابقی از مدارسی نظیر «عباسقلی خان»، «نواب» و «میرزا جعفر» در اسناد موجود است. در این مدارس تاریخ، فقه، کلام، حدیث و... تدریس می‌شده است و مدرسان بزرگی نیز در این مجموعه‌ها حضور داشتند؛ حتی در برخی از اسناد دروس ارائه‌شده در این مدارس و نام اساتید دانشجویان ذکر گردیده است. با توجه به اسناد، آثار مسجد گوهرشاد و وقف‏نامه آن‌ که مربوط به دوره شاهرخ تیموری است، باقی‌مانده است؛ در این اسناد نحوه ساخت و تعمیرات این مسجد بیان‌شده است؛ در خصوص حرم مطهر رضوی از دوران شاه‌عباس اول صفوی به بعد اسناد مکتوب باقی‌مانده و در آن فرایند ساخت‌وسازها و توسعه حرم مطهر نگاشته شده است. در مشهد افرادی مانند مهدی‌قلی‌بیگ، عباسقلی خان شاملو و خواجه عتیق علی منشی به خصوص در حوزه وقف فعالیت فرهنگی می‌کردند؛ علاوه بر این مشهد از نظر تجاری و بازرگانی اهمیت بالایی داشت و قشر عظیمی از مسافران این شهر تجار بودند. دروازه ورود تجارت به آسیای مرکزی و میانه مشهد بود. در واقع بخشی از راه ابریشم از این شهر می‌گذشت.

«علاوه بر این خدمات بهداشتی و رفاهی زیادی در مشهد وجود داشت؛ با توجه به آنچه در اسناد آمده درمی‌یابیم که این شهر از جایگاه ویژه‌ای در این زمینه برخوردار بوده است؛ قدیمی‌ترین وقف‏نامه آستان قدس مربوط به خواجه عتیق علی منشی است که علاوه بر مداوای مجاورین به زائرین نیز خدمات درمانی در دارالشفاء حضرت ارائه می‌کردند.»

دکتر سوزنچی با اشاره به اهمیت اسناد دوره افشاریه در مشهد گفت. محتوای اسناد نشان می‌دهد نادرشاه در ساختن بنای کاخ خورشید کلات از معماران و هنرمندان مشهدی استفاده کرده است که چنین موضوعاتی نیاز به پژوهش دارند. وی در بخش پایانی سخنانش با بیان این که «آستان قدس بزرگ‌ترین نماد دینی و مذهبی ایران شناخته می‌شود» تأکید کرد: «این مجموعه سابقه‌ای 1200 ساله را در خود گنجانده و از عناصر مهم هویت‌بخشی مذهبی در کشور به شمار می‌رود.»

در ادامه این مراسم دکتر غلامرضا امیرخانی معاون کتابخانه ملی سخنرانی کرد و در زمینة اسناد و جایگاه آن گفت: «از لحظه‌ای که یک نامه دولتی شماره‌گذاری و امضا می‌شود سند است و وظیفه اسناد ملی نگهداری از این نامه است. تمامی مراکز موظف‌اند اسناد خود را بعد از 40 سال در اختیار مرکز اسناد ملی قرار دهند تا جلوی از بین رفتن حجم گسترده‌ای از آن‌ها به خاطر نگهداری در شرایطی بسیار غیراستاندارد گرفته شود. باوجود آن که حجم بسیاری از اسناد مفقودشده و در دسترس نیست، تمامی مراکز و مدیران دولتی نیازمند استفاده از آنها هستند تا با بررسی دقیق و موشکافانه، از تجدید اشتباهات گذشته جلوگیری گردد.» وی با اشاره به این که حوزه سند بسیاری از مشکلات کشور را رفع می‌کند، ابراز کرد: «سند جنبه تاریخی هم دارد اما متأسفانه نقش سند در جامعه ما بسیار کم‌اهمیت است؛ به‌گونه‌ای که مکاتبات بسیاری در دوره تیموری یا صفوی با پادشاهان اروپایی انجام‌شده است که اسناد آن در اروپا موجود است اما ما آن را در اختیار نداریم. یکی از مشکلات ما عدم استفاده از اسناد است. مسئولان باید در انجام پروژه‌ها و فعالیت‌ها از اسناد استفاده کنند تا برای مثال در پروژه سدسازی به منابع طبیعی آسیب وارد نشود.»

دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی مدیر مرکز اسنادو مطبوعات آستان قدس رضوی در سخنانی کوتاه با تبریک روز اسناد ملی گفت: «خراسان دارای ویژگی‌های خاص خود در بُعد اسنادی است و وجود دو مرکز مهم اسنادی در این شهر برای مستندسازی تاریخ خراسان یک مزیت است.»

دکتر حسن‌آبادی با ارائه آماری از حوزه‌های مختلف مرکز اسناد آستان قدس رضوی از انجام چهارده هزار ساعت مصاحبه در بخش تاریخ شفاهی این مرکز یادکرد و گفت. در حوزه تاریخ اجتماعی هم تاکنون حدود سه هزار ساعت مصاحبه در ارتباط با شهرهای مختلف خراسان رضوی، خراسان جنوبی و خراسان شمالی انجام‌شده است که در آینده مرکز اسناد آستان قدس رضوی مهم‌ترین منابع تاریخی را در اختیار علاقه‌مندان به پژوهش قرار خواهد داد.»

هادی خوش افتخار عضو هیئت‌مدیره خانه تاریخ مشهدآخرین سخنران این مراسم بود. او در سخنانی با موضوع معرفی اسناد موقوفه عباسقلی خان شاملو و نقش آن در تاریخ‌نگاری شهر مشهد پرداخت. وی ضمن معرفی وقف در دوره‌های مختلف به تأکید اسلام به وقف پرداخت و وجود امامزادگان را از محورهای اصلی وقف دانست. این پژوهشگر ارشد تاریخ با توضیح موقوفه و شخصیت عباسقلی خان به جایگاه این مدرسه در تعلیم علوم دینی پرداخت و ضمن اشاره به عدم توجه مسئولین به اسناد بیان داشت: «امروزه حجم گسترده‌ای از اسناد ملی ایران و به‌ویژه مشهد در شرایط بسیار نامطلوب و غیراستاندارد هستند. عدم نیروی کافی برای آماده‌سازی اسناد و طبقه‌بندی آن را از دیگر مشکلات حوزه اسناد است.»

خوش افتخار در ارتباط با تاریخ این موقوفه و مشکلات آن گفت: عباسقلی خان از قبیله شاملو، یکی از 9 قبیله ترک هواخواهشاه اسماعیل بنیان‌گذار صفویه بود. وی در دوره پادشاهی شاه صفی و در سال 1051 ه. ق از طرف او به منصب بیگلربیگی خراسان منصوب شد و در طی پادشاهی شاه‌عباس دوم و شاه سلیمان مأموریتش ادامه یافت و به مدت 34 سال این منصب را در اختیار داشت. منابع دست‌اول دوره صفویه از ایام حکمرانی او به نیکی یاد کرده‌اند. عباسقلی خان در ایام حکمرانی خود بناهای عام المنفه زیادی در خراسان احداث کرد که پهنه‌ای به گستردگی مشهد تا هرات، بادغیس و فراه افغانستان را شامل می‌شود. به‌گونه‌ای که هم‌اکنون بیش آر 40 درصد موقوفات وی در افغانستان قرار دارد. یکی از بناهای ماندگار وی مدرسه‌ای علمیه در ابتدای خیابان نواب صفوی در شرق حرم مطهر رضوی است که کتیبه سر در آن سال 1077 ه.ق، ایام حکومت شاه سلیمان را زمان احداث آن معرفی کرده است؛ اما آنچه هر روز به اهمیت این موقوفه می‌افزاید و کمتر به آن پرداخته‌شده، نقشی است که این موقوفه در حفظ و گسترش تشیع در خراسان داشته است. نقشی که نزدیک به 4 قرن از ایفای آن می‌گذرد. وجود این مدرسه، مشهد مقدس را به پایگاهی برای تربیت علمای دینی مبدل کرد و این امر هم‌اکنون نیز ادامه دارد. یکی از مسائل مهم در این ‌ارتباط وجود اسناد تاریخی مربوط به موقوفه است که شناسایی، جمع‌آوری و بازخوانی آن‌ها، ناگفته‌ها و زوایای نهفته‌ای از تاریخ خراسان و به‌ویژه مشهد را روشن می‌سازد.»

این پژوهشگر ارشد تاریخ در بخشی از سخنانش به پراکندگی اسناد این موقوفه پرداخت و یادآور شد: «پراکندگی اسناد این مدرسه بین مراکز مختلف آرشیوی مانند سازمان اسناد و کتابخانه ملی، اداره اوقاف و...یکی از مواردی است که متمرکز کردن آن‌ها توجه ویژه‌ای را طلب می‌کند. با توجه به این که نزدیک به 2 سال دیگر مشهد پایتخت فرهنگی جهان اسلام است اهمیت توجه به این مکان تاریخی مذهبی بیش ‌از پیش نمایان می‌شود. این مدرسه خود یک سابقه علمی فرهنگی با معماری تاریخی است که در ساخت‌وسازهای جدید خودنمایی کرده وهویت فرهنگی مورد تهدی دقرارگرفته مشهد را جانی تازه می‌بخشد. این مدرسه از زمان تأسیس تا کنون که 360 سال از آن می‌گذرد بی‌وقفه فعالیت داشته است؛ که از این نظر یکی از پر سابقه ترین مدارس علمی در جهان اسلام است. در این مدرسه هم‌اکنون 180 نفر از طلاب جوان در 90 حجره آن مشغول به تحصیل علوم دینی هستند. تولیت این مدرسه از سال 1387 بر اساس رأی دیوان عالی کشور به آقای مرتضی شاملو که فرزند ارشد از نسل هشتم واقف هستند، واگذارشده است.

در پایان این مراسم از مدیران برجسته استانی ازجمله دکتر مهرابی بهار رییس دانشگاه علوم پزشکی، دکتر سید جواد حسینی مدیرکل آموزش‌ و پرورش مشهد، سید سعید سرابی مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی و مهدی شاه قاسمی، مرکز خدمات بیمه‌ای خراسان رضوی و آقای زحمتکش سازمان حسابرسی و دیگر فعالان عرصه اسناد که فعالیت قابل‌توجهی در سال گذشته داشتند با اهدای لوح تقدیر شد. همچنین در حاشیه این نشست نمایشگاه تخصصی مشهد در آینه اسناد برگزار شد.

(1) عباس‌قلی‌خان پسر حسن‌خان شاملو، یکی از رجال سیاسی، نظامی، دانش‌دوست و خیر صفوی است. وی مدتی قورچی شمشیر و سپس داروغه قم و بعد از فوت پدرش به سال 1050 هجری قمری به دستور شاه صفی، حاکم مستقل هرات و بیگلر بیگی خراسان شد. عباس‌قلی‌خان در دوران شاه عباس دوم و شاه سلیمان در سمت مذکور باقی ماند و در سال 1058 هجری قمری که شاه عباس دوم به منظور تصرف قندهار به هرات وارد شد؛ عباس‌قلی‌خان از او پذیرایی شایانی کرد و در نبردهای او شرکت فعال داشت. وی نزدیک به 30 سال حاکم هرات و بیگلر بیگی خراسان بود و با مردم به کاردانی، عدل و مروت رفتار می‌کرد؛ در شعر به ویژه نوع معما دستی داشت؛ به طوری که مجلس او از اهل فضل و کمال خالی نبود و در مراعات این گروه، فقرا و مستحقان کوتاهی نمی‌کرد. از عباس‌قلی‌خان مدرسه علمیه‌ای در حاشیه جنوبی پایین خیابان مشهد باقی مانده که اکنون نیز دایر است.

طبق کتیبه‌ای که در پیشانی در ورودی آن با کاشی معرق و به خط نستعلیق به رنگ زرد نوشته شده، مدرسه مذکور به سال 1077 هجری قمری و در زمان شاه سلیمان صفوی به پایان رسیده است. این مدرسه دارای موقوفات مزروعی بی‌شماری بوده و املاک موقوفه آن از خارج دروازه شرقی مشهد تا هرات امتداد داشته است. عباس‌قلی‌خان پس از بنای این مدرسه املاکی را در مشهد از جمله (همگی و کل یک باب کاروانسرای معمور در پایین خیابان صحن روضه مقدسه متبرکه، کل دکاکین قیصریه و ...)، دارالسلطنه هرات، ولایت جام، باخرز، فراه و بادغیس وقف کرده است. اکنون از آن همه املاک تنها رقبات واقع در مشهد مقدس رضوی و نیز مزرعه یاقوتی در حوالی تربت جام در تملک وقف است. این مدرسه در حال حاضر دایر و دارای 90 حجره است و نزدیک به 250 نفر از طلاب ایرانی، افغانی، پاکستانی و جمهوری آذربایجان در آن به تحصیل علوم دینی اشتغال دارند. در سال‌های اخیر بخشی از قسمت جلو مدرسه در مسیر توسعه فلکه حضرت رضا(ع) قرار گرفت و سر در ورودی آن به سبب ارزش تاریخی نگهداری توسط مهندسان آستان قدس رضوی با ریل به عقب کشیده و به مدرسه متصل شده است. (به نقل از «موقوفه عباسقلی‌خان و رقباتی که تا افغانستان امتداد یافت»، خبرگزاری فارس، 28/10/1392)

غلامرضا آذری خاکستر