نگاهی به سریال «جاودانگی»

سریال «جاودانگی» چند روزی خانواده‌های ایرانی را به گذشته‌ نه چندان دورِ دوران دفاع مقدس و به فضای نه چندان ناآشنای ایثار و شهادت برد و زندگی و زمانه‌ آزاده شهیدی را به تصویر کشید که غریبانه و پس از تحمل سالها شکنجه در اسارت چون «یاسی در قفس» پژمرد و پیکر پاکش چند سال بعد به ایران اسلامی بازگشت و در بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد. گویا تقدیر وی آن بود که از یارانش در کابینه شهید محمدعلی رجایی دور نیفتد. او وزیر نفت کابینه شهید رجایی بود؛ وزیری که پس از گذشت چهل روز از وزارتش در کوران روزهای خون و آتش در حالی که برای بازدید از مناطق و پالایشگاههای نفتی به جنوب رفته بود در داخل خاک ایران اسلامی به اسارت نیروهای رژیم بعث عراق درآمد؛ شهید محمدجواد تندگویان.
در نگاه عامه‌ مردم این سریال از این جنبه که زندگی غم‌انگیز شهید تندگویان را به تصویر کشیده و ابعاد و زوایای تازه‌ای از زندگی او را به مردم نمایاند توفیقات زیادی به دست آورد اما سؤال اینجاست که سریال مزبور تا چه حد در بیان و روایت دقیق واقعیت‌ها و رخدادهای زندگی شهید تندگویان موفق بوده است؟ از مباحث فنی و مسائل حاشیه‌ای آن به ویژه‌نامه‌ پر محتوای فرزند شهید خطاب به رئیس سازمان صدا و سیما ـ که بگذریم، به فیلمنامه سریال می‌رسیم که بسیاری بر این باورند که روند آن به گونه‌ای حرکت کرده که شخصیت اول فیلم و حوادث و وقایع دوران زندگی او در حاشیه محور اصلی سریال قرار گرفته و نویسنده یا نویسندگان بیشتر به مسائل حاشیه‌ای و بعضاً بی‌ارتباط با موضوع پرداخته‌اند که به نظر می‌رسد عمده‌ترین دلیل این امر عدم بهره‌گیری از منابع و مآخذ متقن تاریخی به ویژه «روش تاریخ شفاهی» بوده است. گرچه تاکنون درباره‌ زندگی و زمانه شهید تندگویان کار جامع و کاملی صورت نگرفته ـ که خود همین موضوع جای سؤال دارد ـ ولی به نظر می‌رسد همین اندک پژوهشهای انجام شده و انتشار یافته هم در سناریوی سریال «جاودانگی» نادیده گرفته شده یا به خوبی مورد استفاده و اعتنا قرار نگرفته است، چرا که عوامل سریال در تیتراژ پایانی، نامی از منابع مورد استفاده نبرده‌اند؛ امر مرسومی که در فیلمها و سریالهای تاریخی دارای اهمیت و اعتبار است.
شاخص‌ترین نکته در این سریال همانا در حاشیه قرار گرفتن زندگی سوژه اصلی آن یعنی شهید تندگویان است و به نظر می‌رسد نباید آن را ناشی از ضعف نگارش فیلمنامه دانست بلکه ضعف منابع و استنادات و نبود خمیرمایه‌های پژوهشی مستند. فیلمنامه‌نویسان را مجبور کرده با افزودن داستانک‌ها و موضوعات فرعی و حاشیه‌ای به سریال از هدایت دقیق و درست زندگی شهید دور بیفتند. این در حالی است که زندگی شهید تندگویان به روایت استنادات تاریخی به خودی خود چنان جذاب و گیرا پرداخت و خیز است که اگر درست دیده شود هیچ فیلمنامه‌نویسی در تدوین فیلمی برای شهید نیازمند افزودن چاشنی موضوعات فرعی برای بالا بردن بار دراماتیکی قصه اصلی نخواهد بود.
از زاویه و منظر دیگر شاید بتوان نقیصه سریال «جاودانگی» را متوجه مرکز و نهادهایی دانست که در حوزه و عرصه‌ایثار و شهادت فعالند اما با گذشت بیش از دو دهه هنوز پژوهش شاخصی با محوریت زندگی شهید تندگویان انجام نداده‌اند. گرچه محمدجواد در بین ما نیست اما اسناد و مکتوبات بسیاری از سوابق مبارزاتی و فعالیتهای سیاسی مذهبی او در سالهای پیش از انقلاب و منابع زیادی از فعالیتهای او در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و از مهمتر شاهدان عینی بسیاری با اطلاعات و خاطرات ارزشمند از برهه‌های گوناگون زندگی این شهید بزرگوار به یادگار مانده‌اند و بالاتر از همه وجود ارزشمند خانواده آن شهید است که بحمدالله در قید حیاتند و برای یک پژوهشگر وجود چنین منابعی برای تدوین اثری جامع و کامل کافی است. گرچه نباید از سختی‌های پژوهش و جمع‌آوری اطلاعات از دورانی که شهید در اسارت و در زندان‌های رژیم بعث عراق بود غافل ماند.
ضمن ادای احترام به آفرینندگان سریال ارزشمند «جاودانگی» که به انصاف در حد بضاعت خود تصویر ماندگاری از شهید تندگویان ارائه کرده‌اند معتقدم در صورت تدوین یک اثر پژوهشی مستند، در آینده شاهد آثار شاخص‌تری درباره‌ شهید تندگویان در عرصه هنر و رسانه خواهیم بود.
فرصت را غنیمت شمرده ضمن گرامی‌داشت سالروز شهادت محمدجواد تندگویان و ادای احترام به ساحت بزرگوار ایشان، آثار منتشر شده درباره شهید تندگویان را برمی‌شمرم.

به نقل از خبرگزاری کتاب ایران (IBNA):

مهم‌ترین کتاب‌هایی که تاکنون درباره شهید محمدجواد تندگویان منتشر شده،‌ عبارتند از:
ـ زندگی‌نامه وزراء / دفتر روابط عمومی نخست وزیری / نخست‌وزیری، دفتر روابط عمومی، تحقیقات و انتشارات / 1360.
ـ آزادگان در بند / محسن یحیوی / 1367.
ـ زخم‌یاد اسارت‏ / احمد بخشی پور / دفتر ادبیات و هنر مقاومت‏ / 1369.
ـ صنوبرهای سرخ (جلد 1)‏ / غلامعلی رجایی / دفتر ادبیات و هنر مقاومت‏ / 1373.
ـ شهید غریب‏ (روایتی از اسارت شهید تندگویان‏) / جلیل جباری / ارتش جمهوری اسلامی ایران، سازمان عقیدتی سیاسی، معاونت تبلیغات و روابط عمومی / 1373.
ـ مأموریت تمام‏ / احمد دهقان‏ / دفتر ادبیات و هنر مقاومت‏ / 1373.
ـ زنده عشق‏ (زندگی‌نامه شهید محمدجواد تندگویان‏) / وزارت نفت، اداره کل روابط عمومی / 1378.
ـ تندیس مقاومت‏ (داستان زندگی شهید محمدجواد تندگویان‏) / احمد عربلو؛ تصویرگر ایرج خانبابالو / خانه قلم‏ / 1379.
ـ ده سال تنهایی / سیدمحسن یحیوی / دفتر نشر فرهنگ اسلامی / 1379.
ـ من یک خاطره ازلی هستم‏ / میترا بیات‏ / وداد / 1379.
ـ حکایت آن مرد غریب‏ / محمود جوانبخت‏ / نشر شاهد / 1380.
ـ یاس در قفس‏ (داستان زندگی و شهادت غریبانه محمد جواد تندگویان‏) / جواد کامور بخشایش‏ / مرکز اسناد انقلاب اسلامی / 1380.
ـ دولت عشق (ویژه‌نامه بزرگداشت وزیران و پانزده هزار شهید دولت) / ستاد بزرگداشت وزیران و پانزده هزار شهید دولت / 1381.
ـ نفت و ایثار (زندگی‌نامه و یادواره شهیدان و مفقودین شرکت ملی نفت ایران) / موسسة فرهنگی و هنری شقایق روستا / 1381.
ـ دلتنگی آسمان‏ (سوگ‌سرودهایی در اندوه شهادت مهندس محمد جوادتندگویان‏) / به انتخاب سیدضیاءالدین شفیعی / هزاره ققنوس‏ / 1384.
ـ پرنده‌ای که با قفس پرواز کرد (زندگی‌نامه داستانی شهید محمد‌جواد تندگویان) / احمد عربلو / نشر شاهد / 1385.

جواد کامور بخشایش