زنان نسل جدید در ازبکستان

THE NEW WOMAN IN UZBEKISTAN: ISLAM, MODERNITY, AND UNVEILING UNDER COMMUNISM. By Marianne Kamp. Seattle: University of Washington Press, 2006. 332 pp. Softbound, $25.00.

زنان نسل جدید در ازبکستان: اسلام، مدرنیته و کشف حجاب در دوران کمونیسم.
نوشته ماریان کمپ، سیاتل: انتشارات دانشگاه واشنگتن، 2006، 332 صفحه. جلد نرم، 25 دلار.

این کتاب در نوع خود یک کار بزرگ به حساب می آید. خانم ماریان کمپ، استاد تاریخ در دانشگاه وایومینگ Wyoming، تا به حال مطالعات زیادی را در رابطه با تغییر نقش زنان و نیز فشارهای وارده بر آنان در طول قرن بیستم به خصوص در جوامع اسلامی انجام داده است. کمپ در این کتاب برداشتی کاملاً متفاوت از وضعیت زنان در ازبکستان به نمایش می گذارد.

او لحن پرسش‏کنندگان خود و نیز فضایی که در آن قرار گرفته‏اند را به خوبی مورد توجه قرار داده است. کتاب کمپ مروری تاریخی از تغییرات اجباری اجتماعی را نشان می‏دهد. توصیفات او از تبعات این تغییرات بسیار روان است و با نثری شیوا خواننده را مجذوب خواندن موفقیت‏ها ‏و شکست‏های زنان ازبک در جامعه خود می‏کند. البته موفقیت این مطالعه تا حدی از نظرگاه تاریخ شفاهی زیر سوال است. یقیناً خانم کمپ با کار خود سنگ بنای یک کار اساسی را قرار داده است ولی چیزی که غایب است صدای مداوم زنانی است که با آنها مصاحبه انجام شده است. البته این بدان معنا نیست که هیچ موردی ذکر نشده باشد. تنها منظور این است که روایت این زنان به حدی زیبا و تأثیرگذار است که خواننده باز هم می‏خواهد از آنها بداند. به نظر می‏رسد کمپ محدودۀ این مبحث را به مرزهای تازه ای گسترش داده است.
این کار، خود بخشی از مجموعه فعالیت‏های انتشارات مدرسه جکسون Jackson  در دانشکده مطالعات بین الملل است و در دامنه متنوعی از مطالعاتی چون سیاست و جامعه در صربستان و جنبش کارگری چین قرار دارد. در این میان، زن جدید در ازبکستان  The New Woman in Uzbekistan اولین کتاب در این زمره است که مشخصاً در مورد زنان نوشته شده است. مطالعات کمپ دوران پیش از شوروی و آغازین آن را در ازبکستان در اولین سال‏های قرن بیستم مورد بررسی قرار می‏دهد. اساس مباحثی که در کتاب مطرح می‏شود مصاحبه های شفاهی او با زنانی است که نوجوانی تا دهه ششم زندگی خود را در ازبکستان گذرانده‏اند‏. اما این تنها زیرساخت کار کمپ به شما می‏رود نه بدنه اصلی آن. مورخان سنتی از این دوران به عنوان دوران پذیرش یا  ردّ برنامه های مدرنگرایی شوروی یاد می‏کنند. اما کتاب کمپ پا را از این فراتر گذاشته و از طریق زندگی این زنان، فحوای تغییرات اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی را توضیح می‏دهد. به اعتقاد کمپ، زنان ازبک شرکت‏کنندگان فعال در اندیشه‏های تحول‏خواه در ازبکستان بودند. یکی از این موارد از ساختن مفهومی است که با چادر یا پارانجی گره خورده است. در حالی که بسیاری از صاحب نظران غربی صرفاً واژه  حجاب را واژه‏ای سنتی برای پوشش در سنت اسلامی می‏دانند، کمپ پارانجی را با آنکه نوعی حجاب اسلامی ترسیم می‏کند ولی آن را منحصر به اسلام نمی‏داند. به عقیده وی پوشیدن پارانجی بیشتر جنبه فرهنگی دارد که جامعه [ازبک] آن را به عنوان بخشی از روابط اجتماعی خود تعریف کرده است. پارانجی، یا پوشش سنتی زنان ازبک، در عین آنکه مایه رنج است، مایه آزادی نیز هست، و در عین آنکه برای تقویت هویت ازبک مورد استفاده است، نهایتاً برای تغییر این مفهوم نیز کاراست.
در سال‏های ابتدایی قرن بیستم، بلشویک‏ها ‏خواهان مدرنیته بودند تا به واسطه آن جوامع [سنتی داخل شوروی] را وادار به ورود به دنیای جدید کنند. یکی از نشانه های این مدرن سازی تلاش گسترش سواد، خارج کردن از انزوا و تشویق زنان به کشف حجاب بود. تعدادی از فصل‏های کتاب کمپ راجع به مجله یانگی یول Yangi Y’ol و ناشران آن است. یانگی یول ارگان زنان حزب کمونیست شوروی بود. کمپ در این بخش از کار خود برخی پیام‏های ضد و نقیض منتشره در این نشریه را بارز ساخته است. در حالی که مدرنیزاسون زنان را به اجتناب از انزوا و دوری از چادر ترغیب می‏کرد، طبعات برداشتن حجاب، مواردی چون قتل و تعرض را پیش روی زنان قرار می‏داد که آن‏ها ‏را به سوی نظام حقوقی رهنمون می‏کرد که در ایفای حقوق آن‏ها ‏مردد بود.
با این که این کار خوب نوشته شده و  مستدل است،‌ اما حاوی برخی مفاهیم نظری گنجانده شده در متن  قدری عجیب هستند. برای مثال توجه به این نکته جالب است که استفاده از نتایج مطالعات کارول اسمیت روزنبرگ  Carol Smith Rosenbergدرباره  ویکتوریایی‏های آمریکا نابجا بوده است. ممکن است جنبش زنان ویکتوریایی آمریکا محدود بوده باشد، اما در جامعه آنها هرزگساری و سالن های مختلط از نظر اجتماعی پذیرفته شده بود. تبعیض و انزوای زنان در آمریکایی را به سختی می‏توان به اندازه انزوای زنان در ازبکستان دانست. بهتر بود کمپ استدلال خود را مبتنی بر  نظریات افرادی  چون نوال السعداوی و الیزابت وارنوک فرنی Elizabeth Warnock Fernea قرار می‏داد که به صراحت به فصل مشترک باور اسلامی و خواسته‏های فمینیستی پرداخته‏اند.  استدلال کمپ که واکنش خشونت آمیز نسبت به چادر قابل مقایسه با دارآویختن بدون محاکمه (lynching) است که در جنوب آمریکا صورت می‏گرفت، نیز به همین نسبت خالی از اشکال نیست. علاوه بر این، در حالی که مردان ازبکستان از خشونت برای ایجاد و یا تقویت آداب و رسوم اجتماعی استفاده می‏کردند، به دارآویختن بدون محاکمه در جنوب آمریکا نه تنها آداب و رسوم را تحت تأثیر خود قرار می داد، بلکه خود اعمال قانون نیز تلقی می‏شد. در زمانی که اصل قانون به هر نحوی مورد تهدید قرار می‏گرفت، به دارآویختن بی محاکمه  به عنوان بازوی فراقانونی در دست صاحبان قدرت عمل می‏کرد. بعنوان مثال، خانه فانی لو هامر Fanny Lou Hamer سوخت زیرا این زن قوانین حاکم برای رأی دادن را زیر سوال برده بود. در پایان لازم به ذکر است که این‏ها تنها نکاتی کوچک در مورد کتابی است که هر علاقمند به مباحث مربوط به زندگی زنان در انزوا و فرآیندهای مدرنیزاسیون اسلامی باید آن‏را بخواند. مورخان شفاهی همچنان خواستار کارهایی بیش از این اثر هستند، اما این اثر ارزش یک کار تازه و پیشگامانه را دارد.

لیندا م. بائزا پورتر  Linda M. Baeza Porter
دانشگاه داکوتای شمالی University of North Dakota
ترجمه عباس حاج هاشمی