رو‌ش‌شناسی و موضوع‌یابی مطالعات شهری در تاریخ شفاهی

ابوالفضل حسن‌آبادی، دکتری تاریخ محلی و سرپرست گروه اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی را با کتاب تاریخ شفاهی ایران می‌شناسیم.
او در زمینه تاریخ شفاهی، تاریخ محلی و اسناد مقالات بسیاری دارد که در نشریه‌های معتبری چون کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، فصلنامه گنجینه اسناد و...  منتشر شده‌اند.
پنجمین همایش تاریخ شفاهی ایران، 15 اسفند 1387 در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با مشارکت گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی برگزار شد. (رئیس همایش، محمدهادی زاهدی، ریاست سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس دبیر علمی: ابوالفضل حسن‌آبادی، اعضای کمیته علمی: دکتر مرتضی نورایی، علی‌رضا کمری، ابوالفضل حسن‌آبادی، دبیر اجرایی: مهدی قیصری) در این همایش، متخصصان تاریخ شفاهی حضور داشتند و مقالاتی درباره «رو‌ش‌شناسی و موضوع‌یابی مطالعات شهری در تاریخ شفاهی» ارائه دادند.

ابوالفضل حسن‌آبادی در مقدمه کتاب، به تحلیل موضوع آن می‌پردازد:

«شهرها به مثابه موجود زنده بستری برای پدیدار شدن هویت‌های اجتماعی هستند و ترکیب‌های جمعیتی آن متشکل از گروه‌ها، اقوام، اقلیت‌ها، مهاجران و... بر شخصیت آنها تأثیر مستقیم دارد. چه بخواهیم و چه نه، ما جزیی از حیات شهری هستیم که کنش و واکنش‌های این عناصر تأثیر مستقیم بر حیات ما دارد. در بررسی تاریخ یک شهر موضوعات متنوعی مانند اینکه چه مردمی از کجا و چگونه به شهرها آمده‌اند، چگونگی نیروی انسانی، نژاد، امورات دینی، اشتغالات فکری، اماکن، تفریحات، عوارض و مالیات، مؤسسات تمدنی، پیشرفت‌های زندگی بشر همه در محلی به نام تاریخ شهری شکل می‌گیرد. شکی نیست که انتقال همه این زوایای زندگی شهری خصوصاً در ابعادی که مربوط به روابط انسانی و ارتباط آن‌ها با محیط می‌باشد از طریق اسناد رسمی ممکن نمی‌باشد و بسیاری از آن‌ها هیچ‌گاه ثبت نمی‌گردد.
یکی از مهم‌ترین ابزارهایی که قابلیت ثبت و ضبط این اطلاعات را به محققان در این حوزه می‌دهد تاریخ شفاهی است که به علت ماهیت بین رشته‌ای خود مورد توجه پژوهشگران در حوزه‌های مختلف تاریخ، جامعه‌شناسی، علوم اجتماعی و روان‌شناسی قرار داشته و آن‌ها را قادر می‌سازد تا با استفاده از آن از طریق پژوهش‌های مشترک یا انفرادی در زمینه تاریخ شهری به فعالیت بپردازند. متأسفانه علی‌رغم چند دهه فعالیت در حوزه تاریخ شفاهی در ایران هنوز به مباحث ارتباط بین تاریخ شفاهی و تاریخ شهری پرداخته نشده است و جا دارد تا توجه بیشتری به آن صورت گیرد.»

او درباره آرشیو تاریخ شفاهی مطبوعات سازمان اسناد آستان قدس رضوی و گزارش برگزاری همایش چنین آورده است:

«آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی یکی از بزرگترین مراکز تاریخ شفاهی در ایران محسوب می گردد که با بیش از 2000 ساعت مصاحبه در زمینه تاریخ آستان قدس و مشهد، اطلاعات شفاهی با ارزشی را در این زمینه تاریخ شهری در موضوعات متنوعی گردآوری کرده است. این آرشیو تاکنون حضور فعالی را با شرکت و ارائه مقاله در نشست‌های قبلی داشته است. در انتهای نشست چهارم که در اسفند 86 در تهران توسط مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری حوزه هنری سوره برگزار شد، برگزاری پنجمین نشست به آستان قدس واگذار گردید و سازمان‌های مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری حوزه هنری سوره، سازمان اسناد و کتابخانه ملی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی و گروه تاریخ دانشگاه اصفهان برای همکاری اعلام آمادگی نمودند. این موضوع در انجمن تاریخ شفاهی ایران  مطرح و بعد از بحث و گفت‌وگو، فراخوان اولیه با موضوع روش‌شناسی و موضوع‌یابی مطالعات شهری در تاریخ شفاهی تهیه گردید.
اهمّ موضوعات فراخوان عبارت بود از:
ـ رویکرد مطالعات شهری به تاریخ شفاهی؛
ـ موضوع ‌شناسی مطالعات شهری در تاریخ شفاهی؛
ـ ویژگیهای شناختی تاریخ شفاهی در شهرهای زیارتی؛
ـ پیشینه‌شناسی و روند تکوین جمعیت‌ها، انجمن‌ها، احزاب و گروه‌ها؛
ـ سیر و سرگذشت مؤسسات و نهادهای اقتصادی و پولی؛
ـ اصناف و حرف سنتی؛
ـ بقاع متبرکه، بازشناخت نهادها و مکان‌های فرهنگی زیارتی؛
ـ بافت عمارت جابجایی‌های رخداده در بافت شهری گذشته؛
ـ پیامد وقایع رخداده مهاجرت روستائیان به شهر؛
از مجموع مقالات رسیده به دبیرخانه همایش فرستاده شد و بیست مقاله نیز در نهایت ارسال گردید که بعد از بررسی نه مقاله انتخاب شد. همایش در روز پنج شنبه 15 اسفند 1387 در محل تالار اجتماعات بنیاد پژوهشهای اسلامی برگزارگردید و مقالات منتخب طی چهار نشسست جداگانه در صبح و بعدازظهر برگزار گردید و در خاتمه جمع‌بندی از همایش صورت گرفت و از ارائه‌دهندگان مقالات و سازمان‌های شرکت‌کننده با اهدای تندیس و هدایای جانبی تقدیر گردید. مقالات این ویژه‌نامه مجموعه‌ای از سخنرانی‌ها و مقالات پذیرفته شده برای چاپ می‌باشد که به منظور استفاده محققان و پژوهشگران به چاپ رسیده است. جا دارد تا از جناب آقای زاهدی ریاست محترم سازمان، اعضای انجمن تاریخ شفاهی در ایران، سازمان‌های مشارکت‌کننده دربرگزاری همایش و اعضای کمیته‌های علمی و اجرایی همایش  تشکر گردد.
امید است تا مجموعه فراهم شده ضمن فراهم‌سازی زمینه بیشتر تحقیقات در این مورد سهمی در گسترش تاریخ شفاهی در ایران داشته باشد.»

این کتاب، مرجعی برای شفاهی‌کاران، مصاحبه‌کننده‌ها، پژوهشگران، دانشجویان، کارمندان سازمان‌های اسناد و دیگر علاقه‌مندان تاریخ، تاریخ شفاهی و حوزه مطالعات شهری به شمار می‌رود.

علیرضا کمری در مقاله نخست، «مدخلی بر تاریخ شفاهی و مطالعات شهری»، تاریخ شفاهی را به عنوان رشته، رویکرد یا روش ـ ماهیتی میان‌رشته‌ای ـ فرارشته‌ای؛ یعنی با حوزة علوم اجتماعی (جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی، روان‌شناسی)، ادبیات و زبان‌شناسی و فلسفه هم‌پیوند می‌داند. سپس ضمن بیان ارتباط جامعه‌شناسی و شهرنشینی با تاریخ شفاهی و عنوان مقالات، هدف همایش را بیان کرده است: «از منظر مطالعات شهری این جریان تبدُّل و گذار شتابزده مسأله‌شناسی شده، روش‌های مطالعاتی آن به دست ‌آید، تا مقدمه‌ای باشد برای احصای موضوعات و اهتمام و اقدام به عمل در مسیر تاریخ‌پژوهی بر شیوه تاریخ‌ شفاهی.»

دکتر مرتضی نورایی از دانشگاه اصفهان در مقاله خود با عنوان «کالبد شکافی موضوع و موضوع‌یابی در تاریخ‌نگاری شفاهی»، این گونه آورده است:

«در عرصة تاریخ‌نگاری موضوع یابی منعطف به ضرورت‌های زمان است. به بیان دیگر، تحقیقات تاریخی در اَشکال مختلف، پاسخی به پرسش‌های موجود می‌باشد. اما موضوعات در سبک‌های تاریخی موجود به روش‌های بازیابی و بازنمایی متفاوتی نیاز دارند. تاریخ شفاهی از مبدأ تا مقصد، بیانگر روش متمایزی در حیطة تاریخ‌نگاری است؛ چنان‌که پدیدة مصاحبه فعال خود می‌تواند دربردارندة موضوعات متنوع و متعدد باشد. از این رو میان شفاهی‌کاران، کار تحقیق یک روند (پروسه) در نظر گرفته می‌شود تا هدف. از سوی دیگر محوریت مصاحبه در تاریخ شفاهی بیان‌کنندة آن است که تخلیة اطلاعاتی در باب گذشته متکثر است؛ یعنی مصاحبه‌شونده به عنوان منبع آگاهی‌های متنوعی در نظر گرفته می‌شود. از این جهت است که محصول موفق، باید نمایشی از موادی باشد که از زوایای گوناگون بتوان به تفسیر آن پرداخت. بدین صورت مورخ (مصاحبه‌کننده) باید توجه داشته باشد که موضوعات مدّ نظر او باز و انعطاف‌پذیر بوده و در واقع دایره‌ای از احتمالات هستند. در مصاحبه همچنین مسیر کار پیوسته به جهت‌هایی منتهی می‌شود که در بسیاری از موارد حاوی روایتی کم و بیش مستقل از پرسش‌های مبنایی اولیة مصاحبه هستند. این مقاله بر آن است تا در قالب محورهای، زیر به چگونگی موضوع‌ یابی و موضوع پروری در تاریخ شفاهی بپردازد:
ـ پروژه‌های شفاهی سؤال محور است نه فرضیه محور؛
ـ چگونگی چرخش موضوع محوری به پروسه محوری؛
ـ چرخش از پرسش: آن واقعه چه بود؟ به آن واقعه چگونه فهمیده می‌شد؟
فرایند محورهای بالا پاسخ‌گوی ایجاد فرصت های متکثر برای بازیابی جهان‌های گم شدة پیرامون ما است.»

علی‌اکبر کجباف از دانشگاه تهران در مقاله «اهمیت تاریخ شفاهی خانوادگی در بازسازی هویت شهری» آورده:

«تاریخ شفاهی به عنوان یک روش میان رشته‌ای در دهه‌های اخیر مورد توجه محققان و پژوهشگران قرار گرفته است و با توجه به قابلیت‌های وسیع توانسته در زمینه‌های مختلفی مورد استفاده قرار گیرد که یکی از آن ها بررسی تاریخ شهرهاست. از گذشته‌های دور تاریخ خاندان‌ها یکی از منابع مهم بررسی تاریخ شهرها بوده است که متأسفانه در دوره معاصر با توجه به گسترش جمعیت و پراکندگی آن، گردآوری این نوع منابع کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در این مقاله با بررسی اهمیت تاریخ خانوادگی و چگونگی گردآوری اطلاعات مرتبط با آن سعی خواهد شد به جنبه‌های مختلف اهمیت تاریخ شفاهی خانوادگی پرداخته شود.»

برای آشنایی بیشتر با این کتاب، فهرست مقالات در ادامه می آید:

•مدخلی بر تاریخ شفاهی و مطالعات شهری (15 اسفند 1387): علیرضا کمری
•کالبد شکافی موضوع و موضوع یابی در تاریخ‌نگاری شفاهی: مرتضی نورایی
•تاریخ شفاهی، خاطرات جمعی و هویت شهری: ابوالفضل حسن‌آبادی و مرتضی دهقان‌نژاد
•جایگاه تاریخ شفاهی در تداوم هویت شهری: سید ابوالفضل رضوی
•نقش تاریخ شفاهی در پیشینه‌شناسی و روند تکوین جمعیت‌ها، انجمن‌ها و..: غلامرضا عزیزی
•اهمیت تاریخ شفاهی خانوادگی در بازسازی هویت شهری: علی اکبر کجباف
•اهمیت تاریخ شفاهی در مستندسازی تاریخچه مؤسسات تمدنی: محمد نظرزاده
•اهمیت تاریخ شفاهی در انجام مصاحبه‌های حوزه علوم اجتماعی: حسین سنابادی عزیز
•جایگاه تاریخ شفاهی در مستندسازی گروه‌ها و انجمن‌های مختلف زنان در مشهد: شکوه‌سادات سمیعی
•کاربست روش و بینش تاریخ شفاهی در بازکاوی تأسیس نهادهای جدید در مشهد: محمدتقی ایمانپور، زهیر صیامیان گرجی
•نقش آستان قدس رضوی در جذب پزشکان خارجی: غلامرضا آذری خاکستر
•نقش تاریخ شفاهی در حفظ هویت تاریخی اماکن مذهبی: غلامرضا آذری خاکستر
•تاریخ شفاهی پست و تلگراف خراسان: علی نجف‌زاده
•بافت سنتی محلات، تعارضات در منابع مکتوب و شفاهی: مهدی ابوالحسنی

از نقاط قوت کتاب، داشتن مخاطبان خاص یا به نوعی مخاطب‌گزینی آن است؛ همچنین بیشتر شفاهی‌کاران فعال در آن مقالات تخصصی ارائه داده‌اند. اما با توجه به تاریخ نشست و سال انتشار و قدیمی‌ شدن برخی اطلاعات، 4 سال انتظار، کمی طولانی است؛ البته ممکن است موانعی منجر به این وقفه شده باشند که خود، بحثی مجزا است.

این کتاب در ۲۲۱ صفحه و قطع وزیری منتشر شده و مقاله‌های آن در آینده در سایت و هفته‌نامه تاریخ شفاهی ثبت خواهند شد.

ملیحه کمال‌الدین