درآمدی بر پژوهش و نگارش تاریخ در عصر دیجیتال

حسین حاتمی

در کنار «موضوعِ» تاریخ (رویدادها و فرایندهای گذشته)، «روش» (Method) نیز یکی دیگر از دو رکن اساسی دانش تاریخ است. روش را می­توان حتی از یک منظر مهم­تر و اساسی­تر از موضوع تاریخ دانست. چرا که بدون در پیش گرفتن روشی درست، اصولی و مبتنی بر قواعد عام نمی­توان شناختی کامل و صحیح از موضوع مورد پژوهش حاصل نمود. دانش شناخت روش­های گوناگون تحقیق در هر علمی را «روش­شناسی» (Methodology) نام نهاده­اند. روش­شناسی­ها عمدتاً در دو سطح نظری (Theoretical) و کاربردی راهنمای پژوهشگران در تحقیقات تاریخی هستند. در سطح نظری، روش­شناسی، از نظریه­ها و رویکردهای (Approaches) روش­شناختی بحث می­کند که هرکدام با پیش­فرض­ها و اصول مورد قبول خود، مبانی نظری «روشِ» تحقیق و پژوهش در تاریخ را فراروی پژوهشگر تاریخ قرار می­دهد. روش پوزیتیویستی (تحصلی) و روش هرمنوتیکی (تأویلی ـ تفهمی)، دو رویکرد عمده و فراگیر روش­شناختی در حوزه تاریخ و علوم انسانی است. اما در سطح کاربردی، روش­شناسی، اصول و قواعدی عملی و عینی را پیشنهاد و وضع می­نماید که تاریخ­پژوه برای ارجاع و استناد دقیق و صحیح که لازمه هر پژوهش تاریخی است، از آن­ها استفاده می­کند. ارجاع (Reference / Footnote) می­تواند به صورت پانوشت، پی­نوشت، درون­متنی و یا به شیوه­های دیگرِِ مورد قبول باشد. همچنین تقسیم­بندی منابع و مآخذ به دست اول (اصلی) و دست دوم (تحقیقات و مطالعات) و چگونگی استفاده از آن­ها در این سطح قرار دارد. اگرچه در ابتدا دشواری و پیچیدگی سطح نظری روش­شناسی­ها، به درستی قابل قیاس با سطح کاربردی آن به نظر نمی­رسد، اما نظریات روش­شناسانه تاریخ را نمی­توان بدون کمک شیوه­های درست ارجاع­دهی و آشنایی با منابع دست اول و دست دوم تاریخی و چگونگی استفاده صحیح از آن­ها، در حیطه عمل آزمود. البته از سوی دگیر نیز رعایت این شیوه­ها بدون قرارگیری در یک چارچوب مشخص نظری نمی­تواند منتج به تحقیقی کامل و جامع گردد. بنابراین آشنایی و به­کارگیری هر دو سطح نظری و کاربردی روش­شناسی برای یک پژوهشگر تاریخ امری ضروری و آنی است.

کتاب «درآمدی بر پژوهش و نگارش تاریخ در عصر دیجیتال» (Doing History: Research and Writing in the Digital Age ) از معدود کتبی است که تقریباً هر دو سطح روش­شناسی تاریخی را همزمان مورد بحث قرار داده است. مؤلفان این کتاب سه تن از محققان و استادان دانشگاه James Madison هستند که یکی از زمینه­های اصلی تحقیقتاتی شان، روش­های تحقیق در تاریخ است. Michael J. Galgano  استاد تاریخ و رئیس گروه تاریخ دانشگاه James Madison است. حوزه­های تحقیقاتی وی بیشتر تاریخ خانواده، تاریخ اجتماعی و تاریخ اروپای مدرن و روش­های تحقیق در تاریخ است. J. Chris Arndt  استاد تاریخ دانشگاه James Madison و متخصص تاریخ آمریکای قبل از جنگ داخلی و انقلاب آمریکا و روش­های تحقیق تاریخ است و Raymond M. Hyser نیز استاد تاریخ دانشگاه James Madison و متخصص تاریخ اجتماعی و تاریخ تجارت عصر طلایی تاریخ آمریکا و روش­های تحقیق در تاریخ است.

نویسندگان کتاب با انتخاب این عنوان برای کتابشان نشان داده­اند که روش­شناسی­ای نوین و منطبق با نیاز­های پژوهشگران عصر حاضر را مد نظر دارند که متفاوت از روش تحقیق سنتی است. قید «عصر دیجیتال» در عنوان اصلی کتاب به ابزارها و پدیده­های مدرنی اشاره دارد که امروزه در جهت تسهیل امر دسترسی به اطلاعات مورد نیاز محقق تاریخ در اختیار او قرار گرفته است. اینترنت، رادیو، تلوزیون، ابزارهای آرشیوی پیشرفته، میکروفیلم، عکس، کتاب­های الکترونیکی، ضبط صوت و... از جمله این ابزار­ها هستند. بدیهی است که چگونگی به­کارگیری این ابزارها در پژوهش تاریخی نیازمند فراگیری شیوه­های درست و صحیح استفاده از آن­ها است. تصویر روی جلد کتاب نیز با هوشمندی مضمون و محتوای کتاب را برای خواننده تداعی می­نماید. میز کار یک محقق به­اضافه رایانه­ای متصل به اینترنت با پس­زمینه­ای از آثار و ابنیه و نقشه­های تاریخی به ارتباط تنگاتنگ و سودمند این ابزارها و پدیده­های نوین با روش­شناسی تاریخی اشاره دارد. این ابزار­های نوین در کنار منابع اصلی و سنتی تحقیق تاریخی (کتب، مقاله­ها، اسناد، کتیبه­ها، آثار و ابنیه تاریخی) می­تواند پژوهشگر تاریخ را در نزدیکی هرچه بیشتر به حقیقت و واقعیت تاریخی یاری دهد. دانشجوی علاقمند تاریخ پس از مطالعه این کتاب نکات راهگشایی در مورد مراحل مختلف تحقیق تاریخی می­آموزد. او ابتدا می­آموزد که چگونه برای انتخاب یک موضوع برای تحقیقش مانند یک مورخ فکر کند. چگونگی استفاده محققانه و کامل از کتاب­خانه­ها با تأکید­های خاص روی تازه­ترین کاربردهای فناوری، اصلاح موضوع تحقیق بر مبنای موارد در دسترس و گسترده در طول تحقیق، گسترش مهارت­های تفکر انتقادیِ مورد نیاز برای تحلیل منابع دست اول و دست دوم، فهم اهمیت و کاربرد متون تاریخی و تاریخ­نگارانه، آماده­سازی یک متن پرداخته­شده از داده­ها از طریق فرایند پیش­نویسی، ویراستاری، تحقیقات بیشتر و بازنویسی، ارزیابی نوشته­ها و کتاب­شناسی صحیح از جمله این مهارت­های لازم است.

این اثر در مجموع متشکل از یک مقدمه، 6 فصل و دو ضمیمه است. فصل اول با عنوان «تاریخ چیست؟» عناوینی چون سوء­استفاده (Misuse) از تاریخ؛ ما در مورد گذشته چقدر می­توانیم بدانیم؟ مسائل پژوهش تاریخی؛ ماده (Stuff) تاریخ؛ طرحی کلی (Overview) از تاریخِ تاریخ­نویسی؛ فرضیه و نظریه؛ انواع تاریخ؛ دنیای تاریخ و کار دشوار تاریخ: تحقیق، تحلیل، نگارش را مورد بحث قرار داده است. در این فصل مؤلفان خطر سوء­استفاده اربابان قدرت را از تاریخ در جهت اهداف و منافع سیاسی یادآور شده و راهکارهایی را برای رفع این خطر ارائه داده­اند. سپس دو عامل کیفیت و کمیت اسناد و منابع در دسترس و رویکرد­های متفاوتی که مورخان به گذشته دارند در پاسخ به پرسش ما در مورد گذشته چقدر می­توانیم بدانیم؟ مورد تأکید قرار داده شده است. در قسمت ماده تاریخ، تقسیم­بندی مشهور منابع تاریخی به دست اول (Primary Sources ) و دست دوم (Secondary Sources) به طور مختصر شرح داده شده است. وقایع­نامه­ها یا کتب تحقیقاتی و مطالعاتی که پس از وقوع رویداد به نگارش درآمده­اند جزو منابع دست دوم هستند. تک­نگاری­ها (Monographs)، زندگی­نامه­ها، مقالات تاریخی، فرهنگ­ها و  دایره­المعارف­های تاریخی، وب­سایت­ها، درس­گفتارها و... از جمله این منابع­اند. اما منابع دست اول، اسناد و مکتوبات همزمان با رویداد یا فرایند مورد پژوهش است. برخی از این منابع چاپی و برخی دیگری خطی (Manuscript) اند. یادداشت­های روزانه (Diaries)، سفرنامه­ها، اسناد دولتی، مکاتبات محرمانه، روزنامه­ها، زندگی­نامه­هایِ خودنوشت و اسناد مالیاتی جزو منابع دست اول محسوب می­شوند. در قسمت طرحی کلی از تاریخِ تاریخ­نویسی، انواع مکاتب تاریخ­نگاری مشهور و فراگیر مانند تاریخی­گری (Historicism)، پوزیتیویسم (مکتب تحصلی)، اندیشه ترقی و پست­مدرنیسم به صورتی مختصر و موجز طرح شده است. بحث از انواع تاریخ (تاریخ نظامی، تاریخ سیاسی، تاریخ اقتصادی، تاریخ اجتماعی) نیز در صفحات پایانی فصل نخست کتاب آمده است. مؤلفان کتاب در پایان این فصل هم فهرستی از منابعی برای مطالعه بیشتر موضوعات مطرح شده در این فصل برای خواننده کتاب فراهم آورده­اند. به طور کلی فصل اول کتاب هرچند به صورت فشرده، مربوط به مباحث نظری روش­شناسی تاریخ و تاریخ­نگاری است که مبنایی برای مباحث کاربردی فصول بعدی کتاب است.

«جایگاه منابع» عنوانی است که برای فصل دوم کتاب انتخاب شده است. در ابتدا به روش درست انتخاب یک موضوع مناسب برای پژوهش اشاره شده است که چگونه یک محقق تازه­کار می­تواند موضوعی مناسبِ تحقیقش برگزیند. پس از گزینش موضوع، نوبت به «طرح اولیه (Prospectus)» می­رسد. طرح اولیه یا همان فهرست ابتدایی تحقیق شامل ثبت و نگارش پرسش­ها، فرضیات، ایده­ها، اصول کلی و عنوان اولیه و پیشنهادی بخش­های مختلف پژوهش برای آغاز تحقیق است. طرح اولیه در طول تحقیق و با دست­یابی پژوهشگر به داده­ها و منابع بیشتر می­تواند در جهت تکمیل تحقیق اصلاح شود. طرح اولیه تحقیق معمولاً چارچوبی برای پژهشگر فراهم می­آورد تا با نظم و هدفی مشخص مراحل مختلف پژوهش را طی کند. در ادامه این فصل و در بخش مسیرِ (Trail) تحقیق، روش درست اجاع­دهی و شیوه صحیح کتاب­شناسی توضیح داده شده است. آنچه برای دانشجوی تاریخ جالب توجه است، روش تحقیق تاریخی در وب­سایت­ها و محیط­های مجازی است که به گونه­ای رسا و واضح شرح داده شده است. نویسندگان کتاب برای نمونه چگونگی استفاده از وب­سایت کتاب­خانه بزرگ کنگره آمریکا (Library of Congress American Memory ) به نشانی http://memory.loc.gav/ammem/amhome/.html   را شرح داده­اند. برای مورخان ایالات متحده آمریکا، بزرگترین و اصلی­ترین کتاب­خانه آن­لاین به منظور شناسایی منابع دست اول تاریخی این وب­سایت است. ده­ها وب­سایت و نشانی اینترنتی دیگر که در حوزه تاریخ به ارائه خدمات به محققین مشغول­اند به همراه معرفی مختصری از هریک از آن­ها نیز در صفحات پایانی فصل دوم کتاب، راهنمای مناسبی برای خواننده علاقمند خواهد بود.

فصل سوم با عنوان «ابزارهایی برای تحلیل: منابع دست دوم» شرح مفصل، مستند و کاملی است پیرامون منابع دست دوم و مسائل مربوط به آن­ها. در ابتدا نویسندگان در پاسخ به پرسش منبع دست دوم چیست؟، تلاش دارند تا تعریفی صحیح از این­گونه منابع به دست دهند. از نگاه آنان منابع دست دوم تحلیل و تفسیر­های (Interpretations) مورخان است بر نوشته­های گذشته با تکیه بر اسناد دست اول که گزارش­های همزمان یک رویدادند. زمینه (Context) تاریخی؛ زمینه تاریخ­نگارانه؛ کدام یک از منابع دست دوم بهترند؟ بازنگری مقدماتی؛ اینترنت: فرصت و مسأله؛ مطالعه منابع دست دوم؛ مطالعه انتقادی؛ گذشته قلمروی بیگانه است: مطالعه زمینه تاریخی؛ مطالعه زمینه تاریخ­نگارانه؛ مطالعه منابع؛ بازنگری؛ پیش­نویس (Annotated) کتاب­شناسی؛ فیش کتاب­شناختی و یادداشت­برداری عناوین قسمت­های دیگر فصل سوم هستند. آنچه در طول این فصل نویسندگان کتاب بر آن تأکید دارند دیدگاه یا نظرگاه (Pointe of View) مورخان یا همان مؤلفان منابع دست دوم است. به باور مؤلفانِ کتاب هر منبع دست دومی به واسطه فاصله زمانی که از رویداد­های مورد بحثشان دارند و همچنین تأثیر بدیهی که شرایط محیطی مورخ بر ذهن و قلم او دارد، تفسیر­ها و تحلیل­های یک مورخ از رویداد­های گذشته متأثر از نظرگاه و ذهنیت اوست و وظیفه ضروری محققان هنگام ارزیابی منابع دست دوم فهم و شناخت نظرگاه­های موجود در آن­هاست. از دید نویسندگان کتاب، معمولاً می­توان دیدگاه­ها و ذهنیت­های مورخان را تا حدودی از مقدمه و پیش­گفتار کتاب­هایشان به دست آورد. بدین سان استفاده از منابع دست دوم نیازمند مطالعه انتقادی آن­ها است چرا که بدون تفکر و نگاه انتقادی قادر به شناسایی ذهنیت­های حاکم بر یک کتاب تاریخی نیستیم و در این صورت به راحتی این ذهنیت­ها، تحقیقات و پژوهش­های ما را تحت تأثیر قرار می­دهند و آن­ها را از مسیر درستشان منحرف می­کنند.

فصل چهارم کتاب با عنوان «مدرکِ (Evidence) دست اول» نیز گزارش مفصل و عمیقی است پیرامون منابع دست اول (اصلی) که در این کتاب بیشتر با نام «مدرک» از آن­ها یاد می­شود. در آغاز فصل همانند فصل قبل مؤلفان کتاب ابتدا تلاش کرده­اند تا با پاسخ به پرسش منبع دست اول چیست؟ تعریفی درست از این اصطلاح به دست دهند. از نگاه آنان منبع دست اول، هر سند یا نوشته همزمان با یک رویداد یا یک دوره زمانی است. مدرک دست اول ممکن است مکتوب، شفاهی، مشهود (Visual) و یا فیزیکی (Physical) باشد. در این قسمت میان منابع دست اولِ مقصود/ ارادی (Intentional) و منابع دست اول غیرمقصود/ غیرارادی (unintentional) تفاوت گذارده شده است. منابع مقصود/ ارادی منابعی­اند که آگاهانه برای آیندگان و حفظ آن­ها در آینده به وجود آمده­اند. مانند اسناد دولتی، اسناد کلیسا­ها، زندگی­نامه­های خودنوشت و یادداشت­های روزانه. اما منابع غیرمقصود/ غیرارادی آن دست از منابع­اند که بدون قصد و نیت (Intention) قبلی برای حفظ و نگهداریشان برای آینده پدید آمده­اند. مانند مکاتبات خصوصی و محرمانه، اسناد فیزیکی شامل سازه­ها، البسه و ابزارهای دست­ساز بشر.

از دید نویسندگان کتاب برای «ارزیابی (Evaluating) مدرک مکتوب» و «ارزیابی مدرک شفاهی» باید به مؤلفه­هایی چون شخصیت نویسنده، نظرگاه و ذهنیت او، مخاطب، هدف، آهنگ، زبان و اهمیت مدرک توجه شود. همچنین برای «ارزیابی مدرک مشهود (Visual)» نیز می­بایست نقاشی­ها، عکس­ها، تصاویر، فیلم­ها و این قبیل مدارک را مورد توجه قرار داد. قسمت دیگری از فصل چهارم به «ارزیابی مدرک فیزیکی (Physical)» اختصاص یافته است. منظور از مدارک فیزیکی سلاح­ها، ابزار­ها و دیگر مصنوعات بشری است. پس از تشریح دسته­های مختلف مدارک و منابع دست اول، به منظور تأکید بر همراهی تحلیل با مدرک از «تأملات نهایی درباره عناصر تحلیل» بحث شده است. سپس به «انواع و کاربرد منابع» پرداخته شده است. مکاتبات، یادداشت­های روزانه، خاطرات، زندگی­نامه­های خود نوشت، اسناد دولتی، وصیت­نامه­ها، فهرست­های مالی و تجاری، اسناد آماری (Statistical Records)، روزنامه­ها و مجلات (Periodical)، مصاحبه­های شفاهی (Oral Interviews)، عکس­ها و نقشه­های تاریخی و مصنوعات بشری (Artifacts) از جمله این مدارک و اسناد دست اول هستند.

پنجمین فصل کتاب به یکی از مهم­ترین و اساسی­ترین موضوعات تاریخ­نگاری اختصاص دارد؛ «نگارش». در در این فصل نیز به موضوعات مختلف مرتبط با بحث اصلی فصل در قالب عناوین آغاز فرایند نگارش؛ داوری همتایان (The Jury of Our Peers)؛ مقاله کوتاه غیررسمی؛ پاراگراف اول؛ عناصر نگارش مؤثر؛ راهنمایی­هایی برای نگارش مؤثر؛ انواع نگارش؛ سازماندهی؛ پیش­نویس ابتدایی؛ بازبینی و ویراستاری؛ ارائه شفاهی پرداخته شده است. در این فصل نگارش فرایندی مداوم و مستمر (Ongoing) دانسته شده است که با آغاز پژوهش شروع می­شود. اگرچه به نظر می­رسد که تحقیق و نگارش وظایفی مستقل از هم­اند؛ اما درواقع چنین نیست. نگارش در برابر تحقیق تاریخی به­زعم مؤلفان کتاب، به­منزله­ی اکسیژن برای موجود زنده در طبیعت است، چرا که تحقیق بدون نگارش نمی­تواند صورتی عینی و خارجی به خود بگیرد و یا در دسترس عموم قرار گیرد. نگارشی صحیح و مبتنی بر اصول و قواعد مورد قبول همه برای فهم و درک تحقیقات به عمل آمده امری ضروری و الزامی است. در قسمت انواع نگارش چهار رویکرد بنیادی روایت (Narration)، توصیف (Description)، تفسیر (Interpretation) و اقناع (Persuasion) که مورخان برای نگارش به کار می­برند، مطرح شده است. روایت و توصیف که اغلب ارتباط بیشتری با هم دارند، مفهومی درونی (Visceral Sense) از یک رویداد یا یک دوره به دست می­دهند. تفسیر و اقناع هم به همین نحو وابسته به هم­اند اما کارکرد آن­ها بیشتر در سطح فکری و ذهنی (Intellectual) است. یک نگارش درست و مؤثر مستلزم به کارگیری هر چهار روش فوق است. در پایان فصل پنجم کتاب هم منابعی برای مطالعه بیشر به خوانندگان پیشنهاد شده است.

واپسین فصل کتاب «تکمیل تحقیق» است. این فصل دو موضوع اصلی ارجاعات (Footnotes) و کتاب­شناسی را مورد بحث قرار داده است. در قسمت ارجاعات سه پرسش محققان چرا ارجاع می­دهند؟ محققان به چه چیزی ارجاع می­دهند؟ و محققان چگونه ارجاع می­دهند؟ مطرح شده است. در پاسخ به پرسش نخست میان سه نوع ارجاع اسنادی (Citation)، تبیینی (Explanatory) و تاریخ­نگارانه تفاوت قائل شده است. ارجاعات اسنادی، ارجاعاتی­اند که مورخ برای استناد داده­ها و تحلیل­هایش از رویداد­های گذشته به منابع دست اول و دوم از آن­ها استفاده می­کند. این نوع ارجاع برای افزایش اعتبار و اعتماد به یک تحقیق ضروری است. ارجاعات تبیینی، زمانی صورت می­گیرد که مورخ و محقق در نگارش تحقیقش از اصطلاحات و عبارات تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی، فلسفی و... استفاده نماید و بخواهد برای توضیح و تشریح مفهوم و معنای آن­ها ـ به صورت ارجاعی و حاشیه­ای ـ برای خواننده توضیح دهد. در قسمت بعد بحث اصلی مؤلفان، سرقت داده­ها (Plagiarism) است. جلوگیری از استفاده بدون نام و ارجاع از داده­های موجود در منابع دست اول و تحقیقات و مطالعات در پژوهش­های تاریخی از سوی پژوهشگران، یکی از عوامل اصلی وجود ارجاعات صحیح و کامل در تحقیقات تاریخی است. در قسمت محققان چگونه ارجاع می­دهند؟ به طور مفصل و به صورت عملی، روش­های صحیح و کامل ارجاع به منابع مختلف همراه با نمونه­های بسیار از کتب، مقالات، نشریات، منابع الکترونیکی و... توضیح داده شده است.

قسمت دوم این فصل به کتاب­شناسی اختصاص یافته است. در این قسمت نویسندگان کتاب ابتدا نکات راهنمایی را برای چگونگی تنظیم کتاب­شناسی پیشنهاد می­کنند. سپس نمونه­هایی از انواع استنادهای (Citations) کتاب­شناختی ارائه شده است تا خواننده با نمونه­های عملی ارجاع کتاب­شناختی آشنا گردد. «پیش­نویس کتاب­شناسی»، «مقاله کتاب­شناختی (Bibliographical)»، «مقاله تاریخ­نگارانه» و «فهرست نهایی» عناوین قسمت­های بعدی فصل ششم هستند.

مؤلفان کتاب عنوان گویای «گفت­وگوی مداوم» را برای نتیجه نهایی کتابشان انتخاب نموده­اند که به درستی به استمرار و تداوم مناقشات و مجادلات بی­پایان پیرامون مباحث نظری تاریخ و تاریخ­نگاری اشاره دارد. دو ضمیمه «راهنمای کتاب­خانه­ای برای کتاب­های تاریخی مرجع» و «مرگ یک شهر آرمانی: بازسازی لندن بعد از 1660» پایان بخش کتاب درآمدی بر پژوهش و نگارش تاریخ در عصر دیجیتال است.

با توجه به مباحث نوین مطرح شده در این کتاب در زمینه روش­شناسی تاریخی و تاریخ­نگاری، این اثر می­تواند برای محققان حوزه تاریخ و تاریخ­نگاری و به­ویژه دانشجویان تاریخ بسیار مفید و سودمند باشد. مخصوصاً آموزش شیوه­های استفاده از منابع نوین و مجازی تاریخ ـ که البته هنوز در آغاز راه است ـ برای دانشجویان تاریخ جالب توجه خواهد بود.