تاریخ شفاهی شرکت ملی گاز ایران

احمدرضا امیری سامانی

صنعت نفت کشور ایران در سال 1329 ملی شد، اما چهارده سال طول کشید تا شرکت گاز ایران در اواخر سال 1343 به ثبت برسد. فعالیت‌‌های این شرکت در اوایل سال 1344، با احداث مرحله اول خط انتقال سراسری یکم به طول 1120 کیلومتر آغاز شد که گاز را به اتحاد جماهیر شوروی سابق صادر می‌کرد. منبع اولیه تامین خوراک خط اول لوله سراسری اول، گاز‌های همراه میدان نفتی آغاجاری  و چند نقطه دیگر بودند که در قدیمی‌ترین پالایشگاه گاز ایران یعنی بید بلند 1 تصفیه می‌شدند.
اگر دوران شکوفایی شرکت گاز پس از پیروزی انقلاب اسلامی‌را دوره طلایی گاز ایران قلمداد کنیم، دوره پیش از انقلاب که پایه ‌های شرکت گاز مستحکم می‌شد، دوران نقره‌ای شرکت گاز محسوب می‌شود. درست است که ظرفیت پالایش گاز طبیعی در دوره قبل از انقلاب، روزانه حدود 36 میلیون متر مکعب بود و در مقایسه با ظرفیت کنونی که روزانه بیش از 500 میلیون متر مکعب است رقمی‌ناچیز به حساب می‌آید. اما مقاطع اولیه فعالیت ‌های شرکت ملی گاز ایران بیش از آنکه از نظر آماری اهمیت داشته باشد، دارای ارزش تاریخی هستند؛ به‌ویژه آنکه اسناد آن به صورت تاریخ شفاهی در مرکزی دور دست بایگانی شده باشند.
شرکت ملی گاز ایران،  توانست این اسناد ارزشمند را از «کتابخانه بنیاد مطالعات ایران» در امریکا استخراج کند و درپی آن کتاب «تاریخ شفاهی شرکت ملی گاز ایران» را منتشر سازد.
آن‌طور که در مقدمه کتاب آمده است، مرکز مطالعات خاورمیانه دانشکاه ‌هاروارد و بنیاد مطالعات ایران، مهمترین مراکز تدوین تاریخ شفاهی ایران در خارج از کشور به شمار می‌آیند (میراث مدیریت، صفحه 10) و در این میان، عمده فعالیت ‌های تاریخ شفاهی بنیاد تاریخ ایران، به دوران زمامداری محمدرضا پهلوی باز می‌گردد. اگر جانبداری ‌ها و گرایش‌های سیاسی مرسوم در این مراکز را به کنار بگذاریم، می‌توانیم واقعیت‌های تاریخی بکری را از دل اسناد آنها صید کنیم.
مبنای کتاب، تجارب شخصی محسن شیرازی است که طی گفت و شنود‌هایی که در چند نشست در سپتامبر 1998 انجام گرفت، ضبط شد و اکنون اصل آن در آرشیو تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران موجود است. محسن شیرازی آخرین مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران در دوران پهلوی و یکی از کارشناسان برجسته صنعت گاز است که از ابتدا در تأسیس صنعت گاز ایران و سپس در برنامه ریزی و اداره آن مشارکت داشته است. پیش از او، هوشنگ فرخان و تقی مصدقی بر این مسند بودند که متأسفانه هر دوی آنها رخ در نقاب خاک کشیده اند. شیرازی پس از انقلاب اسلامی‌به امریکا مهاجرت کرد و یکی از مدیران ارشد بانک جهانی شد. او گاه و بیگاه به ایران سر می‌زنند و جویای اوضاع و احوال داخلی کشور می‌شود.
خاطرات مهندس شیرازی مربوط به روز‌های شکل گیری و توسعه فعالیت‌های شرکت ملی گاز ایران هستند. البته او بازگویی خاطرات را از دوران کودکی و نوجوانی آغاز می‌کند تا از دلیل ورودش به دانشکده نفت آبادان بر خلاف میل خانواده اش برای ما بگوید. اما تمرکز خاطراتش بر روی سال‌های 1330 تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی‌است. کتاب پر از مطالب فنی و تخصصی حوزه نفت و گاز است. حتی عناوین فصل‌ها هم از این واژه ‌ها بی نصیب نیستند. در هر حال این کتاب توسط روابط عمومی‌شرکت گاز به مناسبت یکصدمین سالگی صنعت نفت و برای ا‌هالی حوزه ‌های نفت و گاز نگاشته شده است و وجود واژه ‌های تخصصی و لاتین در این کتاب طبیعی ‌است.
متن کتاب به صورت پرسش و پاسخ است و دکتر شیرازی با درایت و حضور ذهنی عالی بر روی صندلی مصاحبه نشسته است. او مرز شفافی بین خبر و تحلیل قرار داده است و خیال خواننده و مصاحبه کننده را از این بابت راحت کرده است. در زمانی که دکتر شیرازی واقعیت ‌های تاریخی را روایت می‌کند، هیچ خبری از علاقه‌مندی‌‌ها، گرایش‌ها و داوری‌های فردی او نمی‌بینیم. او به پیروی از ضوابط تاریخ شفاهی، بیشتر آن‌چه را که خود می داند و شخصاً شاهد بوده بیان کرده است. تاکید کتاب بر تاریخچه و ویژگی‌های شرکت ملی گاز ایران است: این که چرا و چگونه تأسیس شد، ساخت و عملکردش چه بوده، رابطه‌اش با محیط اداری، سیاسی و اقتصادی داخلی و خارجی چگونه بود، و چه کسانی بر امکانات و نیز رفتارش تاثیر گذاشته اند.
از ویژگی‌های بارز این مصاحبه نگرش کارشناسانه به مسایل فنی و اقتصادی گاز رسانی به شهر‌ها و روستا‌ها و مجموعه ‌های صنعتی و تجاری کشور است. شیرازی با دقت و موشکافی که نتیجه آگاهی فنی به ریزه کاری ‌های صنعت گاز است ابعاد این صنعت را می شکافد و خواننده را در جریان تاثیر گذاری متقابل نیاز‌های فنی- حرفه ای، الزامات اقتصادی، و خواسته ‌های سیاسی دست اندرکاران قرار می دهد. دراین راستا، او دو عامل- بازدهی اقتصادی و سازمان دهی مناسب- را در استقرار و گسترش صنعت گاز تعیین کننده می‌داند. در ایران این دو عامل تقریباً هم زمان از قوه به فعل درآمدند. قرارداد فروش گاز به شوروی در سال 1966، کشیدن شاه لوله اول گاز و همراه با آن بازدهی اقتصادی  ناشی از گاز رسانی به شهر‌ها و روستا‌ها درمسیر شاه‌لوله، از عمده دلایل این فعلیت بودند. چندی بعد، قرارداد فروش گاز به اروپا از طریق شوروی شالوده شاه‌لوله دوم گاز را پایه گذاشت.
در انتهای کتاب تصاویری چند از پالایشگاه‌های گاز، تصاویر روزنامه، خط لوله‌‌ها و محیط‌های کارگری به چاپ رسیده اند. نبود توضیح و پانویس در پای این تصاویر، باعث سردرگمی‌خواننده می‌شود. در انتها باید گفت که به نظر می‌رسد مطالب این کتاب تکه‌هایی از یک مجموعه و یا پازل بزرگتر باشند که با توجه به مناسبت آن برای شرکت گاز، دستچین شده‌اند. کتاب «تاریخ شفاهی شرکت ملی گاز ایران» در سال 1387 در 144 صفحه توسط انتشارات بن و به همت روابط عمومی شرکت ملی گاز ایران، راهی بازار نشر شد.