انگلیس و اشغال ایران در جنگ جهانی اول

محمود فاضلی

کتاب انگلیس و اشغال ایران در جنگ جهانی اول نوشته دکتر محمد قلی مجد، ترجمه مصطفی امیری که ناشر آن مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی است؛ ترجمه‌ای از اثر تحقیقی نویسنده و پژوهشگر ایرانی با نام Persia in World War I and Its Conquest by Great Britain است که در 2003 منتشر شد.
کتاب یاد شده پنجمین کتاب از مجموعه آثار نویسنده است که توسط این مؤسسه ترجمه و منتشر شده است. پیش از این کتاب‌های قحطی بزرگ، تاراج بزرگ، رضا شاه و بریتانیا و از قاجار تا پهلوی از این نویسنده در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته بود.
محمد قلی مجد در 26 اسفند 1324 ش. در تهران به دنیا آمد. تحصیلات خود را در دانشگاه های سن اندریو (1970)، منچستر (1975) و کرنل (1978) با درجه دکترا به پایان برد و به تدریس در برخی از دانشگاه های ایالات متحده آمریکا، از جمله دانشگاه پنسیلوانیا (1993 -1998)، پرداخت. در این سال‌ها مقالات متعددی از دکتر مجد در نشریاتی همچون مجله آمریکایی اقتصاد کشاورزی، مجله مطالعات دهقانی، مجله بین المللی مطالعات خاورمیانه، مطالعات خاورمیانه، و مجله خاورمیانه انتشار یافته است.
مؤسسه یاد شده دلیل ترجمه ‌این آثار را فقر اسناد در دوره 1292 تا 1320، بهره‏گیری از اسناد منتشره آمریکایی و خودداری وزارت جنگ انگلیس از انتشار اسناد درباره اشغال ایران در این دوره اعلام داشته است. کتاب 603 صفحه‌ای  انگلیس و اشغال ایران  به شرح مستند اشغال ایران به دست نیروهای انگلیسی براساس اسناد منتشره نشده آمریکایی پرداخته و برای اولین بار پرده از کشتار مردم بی دفاع ایران برداشته است. مجد اولین محقق ایرانی ‏است که بر اساس اسناد علنی شده دولت آمریکا به تحقیق درباره تاریخ ایران در دوران ‏رضاشاه پرداخته است. این اسناد بی نظیر است. مجد معتقد است که انگلیسی‏ها علاقه‏‏ای به علنی کردن اسناد تاریخی مداخلات استعماری شان ندارند و هیچ قانونی نیز آنها ‏را مجبور به این کار نمی‏کند. برعکس، در آمریکا دولت طبق قانون موظف است اسناد را پس از مدت محدودی علنی کند و ‏اگر چنین نکند محقق می تواند از طریق دادگاه علیه سازمان مربوطه اقامه دعوی کند و با ‏حکم دادگاه سند را به دست بیاورد.
توصیف چگونگی قتل عام ایل سنجابی، عشایر سوسنگردی، سرکوب جنبش مردمی‌جنگل، تحمیل پلیس سرکوبگر جنوب، کشتار عشایر فارس، تشکیل پلیس شمال، حمایت از ورود شبه نظامیان مسیحی به ‌ایران، که منجر به کشتار مردم آذربایجان گردید، و شرح سایر مظالم دیگر دولت استعماری بریتانیا از جمله مسائل مطرح شده در این اثر است. نویسنده مدعی است جنگ جهانی اول و قحطی بزرگ سال‌های 1917 الی 1919 میلادی که گریبانگیر ملت ایران شد، بزرگترین مصیبت تاریخ این کشور از حمله مغول بوده است. به گفته وی قحطی ناشی از اشغال ایران یکی از بزرگ‌ترین و دردناک‌ترین قحطی‌های تاریخ و ایران بوده است اما همزمان معتقد است درک تاریخ ایران بعد از جنگ اول بدون آگاهی از این قحطی به درستی قابل فهم نخواهد بود. نویسنده در کتابش نتیجه می‌گیرید ایران در عین اعلام بی‌طرفی، بی‌شک بزرگ‌ترین قربانی جنگ جهانی اول بود چرا که تلفات سایر کشورهای متخاصم چه از لحاظ نسبی و چه مطلق با تلفات ایران قابل مقایسه نبوده است.
کتاب تلاش دارد نقاط ابهام انگیزی که‌این دوره تاریخی ایران را فراگرفته است، روشن سازد. نویسنده دلایل زیادی برای پرداختن به‌این موضوع ارائه می‌دهد از جمله ‌اینکه کتاب‌هایی که در دهه 1940 و 1950 میلادی و بیست سال اخیر در این زمینه منتشر شده و نویسنده به اسامی‌آنها نیز اشاره نموده، فاقد اطلاعات لازم و مهم در زمینه نظامی‌ و سیاسی است. با خواندن این کتاب‌ها این احساس به خواننده القا می‌گردد که‌ این جنگ تأثیر چندانی بر ایران نداشته است. به گفته نویسنده، آخرین باری که تاریخ ایران در جنگ جهانی مورد توجه محققان قرار گرفت حدود 50 سال پیش بود که چند تن از مورخان انگلیسی مقالاتی در ردّ دیدگاه‌های میروشنیکف، مورخ روس، نوشتند. مورخان انگلیسی با نوشتن مقالات خود که در روسیه با عنوان گسترش نفوذ بریتانیا در ایران به چاپ رسید به میروشنیکف حمله کردند. نویسنده روس نیز در سال 1964 و با همکاری آکادمی‌علوم اتحاد جماهیر شوروی در پاسخ به‌این ابهامات کتابی با عنوان  ایران در جنگ جهانی منتشر کرد. نویسنده روس در این کتاب ضمن اشاره به وضعیت نامطلوب ایران در جریان جنگ جهانی اول تاکید کرده است که دو دهه نخست قرن بیستم برای ایران بسیار مهم و سرنوشت ساز بوده است. چرا که در آن سال‏ها وقایع مهمی‌ چون انقلاب مشروطه و تقسیم ایران بین روسیه تزاری و انگلیس تأثیرات شگرفی در این سرزمین برجای گذاشتند. درباره تاریخ ایران در میان دو جنگ جهانی و تاثیرات جنگ اول در ایران، تحقیقات اندکی صورت گرفته است. نویسنده در این بخش دیدگاه ‌این مورخ روس از جمله نقش انگلیس در پنهان ماندن زوایای تاریک این دوره و توجیه تجاوز انگلیس به خاورمیانه و اشغال ایران به بهانه دفاع از هند را مورد بررسی قرار داده است که میروشنیکف در کتابی با عنوان  تهدید هند از سوی آلمان و ترکیه، اشغال ایران توسط بریتانیا و مداخله بریتانیا در قفقاز جنوبی  منتشر نموده است.
نویسنده در فصل سیزده کتاب جدید خود و براساس اسناد وزارت امور خارجه آمریکا تأکید دارد که بین 10 الی 13 میلیون ایرانی در طول جنگ بر اثر گرسنگی و بیماری جان باخته و ایران یکی از قربانیان اصلی نسل‏کشی در قرن بیستم بوده است. دکتر مجد پیش‌تر این موضوع را به‌طور مفصل در کتاب خود با عنوان قحطی بزرگ که در 1387 ترجمه فارسی آن را مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی منتشر کرد، بررسی کرده و نشان داده است که چگونه نزدیک به 40 درصد از جمعیت ایران به سبب گرسنگی و سوء تغذیه و بیماری‌های ناشی از آن از صحنه روزگار محو شدند. هیچ کشوری خسارتی در این ابعاد را در نگاه مطلق و یا نسبی تحمل نکرده است و همچنان این قحطی بزرگ و نسل کشی ایرانیان طی این سالها ناشناخته و پنهان باقی مانده است. نتایج جنگ جهانی اول برای ایران صرفا مشکلات اقتصادی نبود بلکه در طول این مدت ایران استقلال خود را از دست داد و به مدت 30 سال مستعمره انگلیس بوده و سپس آمریکا جایگزین آن شد. کودتای 1921 انگلیس نیز موجب سلطۀ 60 ساله انگلیس بر ایران شده و مردم ایران بار دیگر محکوم به تحمل بیش از نیم قرن حکومت دیکتاتوری شدند.
هدف نویسنده شرح وقایع سیاسی و نظامی ‌ایران در طول جنگ جهانی اول است و انتظار دارد این کتاب به همراه تحقیق دیگرش قحطی بزرگ تا حدودی به روشن تر شدن هرچه بیشتر تاریخ ایران در طول جنگ جهانی اول کمک کند. اصلی ترین منبع نویسنده در کتاب جدیدش اسناد وزارت امور خارجه آمریکاست که از طبقه بندی خارج شده است و برای اولین بار مورد استفاده قرار گرفته است. نویسنده همچنین از چهار جلد تاریخ رسمی‌جنگ در بین النهرین در طول سال‌های 1914 الی 1918 که دولت بریتانیا در سال‌های 1927-1923 منتشر کرده بهره برده است. این چهار جلد شامل 2000 صفحه و به قلم سرتیپ اف. جی موبرلی و برگرفته از اسناد دولت بریتانیا است. این چهار جلد بخشی از مجموعه تاریخ جنگ بزرگ براساس اسناد رسمی ‌است. این کتاب اطلاعات زیادی در خصوص عملیات نظامی ‌بریتانیا در جنوب ایران به ویژه در سال‌های 1915 و 1916 و همچنین عملیات نظامی ‌روسیه در ایران در سال‌های 17- 1916 است. نویسنده همچنین از خاطرات مقامات نظامی ‌انگلیس که در طول جنگ جهانی اول در ایران بوده‌اند و بلافاصله پس از جنگ خاطرات و تجربیات خود به ثبت رسانده‌اند، استفاده نموده است.
دکتر مجد تلاش نموده است با استفاده از منابع آمریکایی، انگلیسی، روسی و ایرانی و همچنین بهره‌برداری از روزنامه‌های فارسی زبان آن دوران شرحی مفصل از تاریخ نظامی ‌و سیاسی ایران در طول جنگ جهانی اول ارائه نماید. بی شک کتاب انگلیس و اشغال ایران در جنگ جهانی اول تلاشی دقیق و تحسین برانگیز از سوی نویسنده برای ثبت مهم ترین وقایع این دوره تاریخی است.