«در مشروطه چه گذشت؟»

آناهید خزیر

تحلیل رویدادهای تاریخ معاصر ایران و جنگ‌های ایران و روس

«در مشروطه چه گذشت؟» عنوان کتابی پژوهشی است که به بررسی و تحلیل رویدادهای تاریخ معاصر ایران، از جنگ‌های ایران و روس تا حوادث مشروطیت می‌پردازد. این کتاب دربردارنده یک مقدمه، چهار بخش و گزیده‌ای از اسناد، با عنوان «پیوست‌ها» است.

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، «مشروطیت را باید درست تبیین کنیم. آن چه من بر آن اصرار دارم مسأله تاریخ‌نگاری مشروطه است. ما واقعا به تاریخ مستند، قوی و روشنی از مشروطه نیاز داریم.» گفته بالا فرمایشات مقام معظم رهبری درباره تاریخ مشروطه است که سال گذشته در این باره سخن گفته‌اند.

شمار منابع و مآخذی که درباره انقلاب مشروطیت ایران نگاشته شده‌اند (شامل پژوهش‌ها، خاطرات، اسناد، تک‌نگاری‌ها، تحقیقات ادبی و...) آنچنان گسترده است که حتی بررسی عناوین مهم آن نیز کاری دشوار به نظر می‌رسد. کتاب‌شناسی مختصری که «حافظ فرمانفرمائیان» در سالیان پیش فراهم کرده بود (1345)، یا آنچه علی پورصفر به نام «کتاب‌شناسی انقلاب مشروطیت» (مرکز نشر دانشگاهی ـ 1373) منتشر کرد، تنها گوشه‌ای از انبوه کتاب‌ها و مقالاتی است که پیش روی محققان آن دوره از تاریخ ایران قرار دارد. با این همه هنوز تحقیق و تحلیلی جامع و فراگیر، که همه جوانب سیاسی و اجتماعی انقلاب مشروطیت را در بربگیرد، صورت نگرفته است.

گاه ملاحظات شخصی، غرض‌ورزی‌های سیاسی، تمایلات حزبی و موارد دیگر، نویسندگان و پژوهندگان مشروطیت را دچار برداشت‌های نادرست و کم و کاستی‌های فراوان کرده است. خوشبختانه در سال‌های اخیر تعداد فراوانی از اسناد مشروطیت و حوادث پس از آن، به شیوه‌ای طبقه‌بندی شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است. به ویژه چاپ خاطرات مردانی که خود در حوادث مشروطیت دست داشته‌اند، دسترسی علاقه‌مندان به منابع پایه‌ای مشروطیت را میسر ساخته است اما این نیز گفتنی است که متاسفانه برخی از رجال نقش‌آفرین آن دوره از بازگویی بی‌پرده خاطرات خود سرباز زده‌اند، یا آنچه که نوشته‌اند دربردارنده همه حقایق نیست. برای نمونه می‌توان به کتاب «خاطرات احتشام السلطنه» اشاره کرد که می‌توانست بسیار پر بارتر و حاوی مطالب ارزنده‌تری باشد.

ناشر در مقدمه ابتدا به فرازهایی از بیانات رهبر معظم انقلاب در همایش صدمین سالگرد مشروطیت (اردیبهشت 1385) اشاره می‌کند و می‌نویسد که کتاب «در مشروطه چه گذشت؟» بر اساس چارچوب‌ها و تاکیداتی که رهبر انقلاب در سخنرانی خود به آنها اشاره داشته‌اند، فراهم آمده است.

ناشر، پژوهش خود را تلاشی برای تبیین و تدوین جامع‌تر و کامل‌تر تاریخ مشروطه دانسته است. سپس مبانی و اساسی را که در تالیف کتاب مورد توجه قرار گرفته‌اند، برشمرده است. تحلیلی کوتاه از منابع مشروطیت و ارزیابی آنها، بخشی دیگر از مقدمه ناشر را شکل می‌دهد.

پس از این مقدمه، مشروح بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار شورای مرکزی و کمیته‌های علمی همایش صدمین سالگرد مشروطیت آورده شده است. رهبر انقلاب به نقش مهم و سرنوشت‌ساز روحانیت در مشروطیت اشاره می‌کنند و تاکیدشان بر این است که باید درباره نهضت علما در رویدادهای مشروطیت پژوهش گسترده‌تری انجام بگیرد تا به درک درست وقایع آن دوره بیانجامد.

به خصوص وجه عدالت‌خواهی علما، نکته‌ای است که راه‌گشای شناخت مسایل مشروطیت و حرکت ضد استعماری علما خواهد بود. موضوع دیگری که رهبر معظم انقلاب مورد توجه قرار می‌دهند، کامیابی غربی‌ها، به ویژه انگلیسی‌ها، در انقلاب مشروطیت و علل آن است. استفاده از تجربه مشروطیت و پرهیز از اشتباهاتی که در آن برهه زمانی پیش آمد، پایان بخش بیانات رهبر معظم انقلاب است.

زمینه‌ها و علل جنبش مشروطه
«وقایع و حوادث زمینه‌ساز مشروطیت» عنوان بخش اول کتاب «در مشروطه چه گذشت؟» است. این بخش اختصاص به بررسی و شناخت رویدادهایی دارد که سرانجام آنها به حوادث مشروطیت کشیده شد. برخی از آن رویدادها عبارت بودند از پیمان‌نامه‌های گلستان و ترکمانچای با روسیه، قرارداد ایران و انگلیس (معروف به قرارداد «مجمل»)، واقعه قتل گریبایدوف، امتیاز رویتر، قرارداد تنباکو (رژی)، تشکیل فراموشخانه و فراماسونری در ایران، قتل ناصرالدین شاه، تشکیل انجمن ملی یا هسته انقلاب مشروطیت، وقایعی که به فرمان مشروطیت منجر شد و نیز بررسی و شناخت عملکرد صدراعظم‌هایی که در مقدمات مشروطه و حوادث آن دوران، عهده‌دار مقام صدارت بودند. علاوه بر آن برخی از نکات دیگر نیز که هر کدام در زمینه‌سازی انقلاب مشروطیت تاثیر گذار بودند، در همین بخش بررسی شده است.

تاثیری که هر کدام از آن رویدادها، به خصوص امتیازات استعماری که به بیگانگان داده می‌شد، بر جامعه ایران داشت و بستر شکل‌گیری مشروطیت را فراهم می‌کرد، از خلال وقایعی که در این بخش شرح داده شده‌اند، قابل پیگیری است. واقعه قرارداد تنباکو و تحریم آن، که نمونه‌ای از ایستادگی علما و مردم در برابر سلطه‌جویی انگلیسی‌ها بود، خود موضوع تحلیل و شرح سلسله رویدادهای جنبش تنباکو شده است.

یک نمونه دیگر از حوادثی که بر جامعه ایران تاثیر گذاشت و راه را برای ایجاد تفکر مادی غرب هموار کرد، مسافرت‌های ناصرالدین شاه قاجار به اروپا بود. این مساله، خود فصل جداگانه‌ای از کتاب را شکل می‌دهد.

بخش دوم کتاب «در مشروطه چه گذشت؟»، «تحلیل مستند مقدمات و زمینه‌های نهضت مشروطه» عنوان دارد و شامل سه فصل است. در فصل اول مسایل سرزمینی و جغرافیایی و نقش علما، منورالفکران و انگلیس در این مسایل، بررسی شده است. در فصل دوم، مسایل مالی، قراردادهای اقتصادی و نقش علما، منورالفکران و انگلیس مورد توجه قرار گرفته است، و بخش سوم اختصاص به مسایل فکری و فرهنگی، تحلیل و ارزیابی آنها دارد.

می‌دانیم که جریان منورالفکری، در این دوره بیشترین تلاش خود را در جهت تغییر نگاه دین و ایجاد نگاه مثبت به غرب، به کار گرفت. بنابراین تحلیل عملکرد آنها برای شناخت رویدادهای پیش از مشروطیت، ضرورت دارد. میراث فکری که از منورالفکرانی همانند فتحعلی آخوند‌زاده، میرزا آقاخان کرمانی، ملکم خان و دیگران به جای ماند، در نهادینه کردن افکار و عقاید غرب‌گرایانه، نقشی غیر قابل انکار داشت.

از سویی دیگر نقش بیگانگان، به ویژه انگلیس، در مسایل فکری و فرهنگی و دیگر موضوعات آن دوره، قابل ردیابی است. یک نمونه آن تشکیل مجمع فراماسونری در ایران بود. اقدامات آشکار و پنهان آنها در حوادث مشروطیت نیز خود فصلی مهم از تاریخ آن دوره است.

فعالیت بیگانگان برای تشکیل فرقه‌های بابی و بهاییت نیز از حوادثی است که در کتاب «در مشروطه چه گذشت؟» مورد توجه و تحلیل قرار گرفته است. اعضای فرقه‌های بابی و بهاییت، از همان آغاز دست به تلاش گسترده‌ای برای تبیلغ فرقه خود زدند و در میان همه ادیان و مرام‌ها به کار تبیلغ پرداختند. یکی از آن ادیان، دین زرتشتی بود. اما به گواه اسناد و مدارک تاریخی، بهاییان هرگز در میان زرتشتیان موفقیت و پیروانی پیدا نکردند و جز شماری انگشت‌شمار، کسی از زرتشتیان به فرقه آنها گرایش پیدا نکرد. پس چه بسا بهتر آن بود که در بخشی از کتاب، که به تبیلغ بهاییان در میان پیروان دین زرتشتی اشاره شده است، این موضوع مورد توجه قرار می‌گرفت.

نقش علما در چالش‌های فکری و فرهنگی این دوره و رهبری آنها برای زمینه‌سازی نهضت عدالت‌خواهانه مردم، در این دوره پی‌ریزی می‌شود. عملکرد علما و روحانیون در برابر فرقه‌های شبه دینی، عملکرد آنها در برابر مستشرقان و یورش‌های فرهنگی و آموزشی منورالفکران و نیز علما و دولت، مسایلی است که در پایان بخش دوم بررسی شده‌اند.
دیدگاه‌های امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب اسلامی درباره مشروطیت

بخش سوم کتاب «در مشروطه چه گذشت؟» شامل دو فصل است. در فصل اول دیدگاه‌های حضرت امام خمینی (ره) درباره حوادث و رویدادهای دوره مورد بحث آورده شده است و در فصل دوم دیدگاه‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی مورد توجه قرار گرفت است. امام خمینی در بخشی از بیانات خود به نقش بزرگ و اثرگذار میرزای شیرازی در واقعه تحریم تنباکو اشاره کرده‌ و از ضربه‌های سنگینی یاد کرده‌اند که استعمار انگلیس از روحانیون دید.

همچنین به موضوعاتی چون نقش زنان در جنبش تحریم تنباکو، پیشگامی روحانیت در این حادثه و اقدام میرزای شیرازی برای حفظ استقلال کشور نیز اشاره فرموده‌اند. مساله تحصن مشروطه‌خواهان در سفارت انگلیس نیز بخشی از بیانات امام خمینی درباره آن دوره تاریخی است که در ادامه این فصل آورده شده است.

دیدگاه‌های رهبر معظم انقلاب، فصل دوم از سومین بخش کتاب «در مشروطه چه گذشت؟» است. آن دیدگاه‌ها دربردارنده مسایل مهم و راه‌گشایی است، همانند حرکت بنیادی میرزای شیرازی، تحریم تنباکو که مقام معظم رهبری آن را مظهر دخالت روحانیون در سیاست دانسته‌اند.

نقش میرزا جواد مجتهد در تبریز، استعمار انگلیس و خیانت به منافع ملت ایران، ماجرای قرارداد دارسی، همدلی مردم و روحانیت در برابر دست اندازی‌های اقتصادی، روشنفکران و همسوی آنها با استعمار انگلیس و نقش آنها در قراردادهای تجاری در دوره قاجار و پهلوی و مسایل مهم دیگر، بخش هایی از بیانات رهبر انقلاب است که شناخت زمینه‌ها و پیامدهای حوادث مشروطیت را میسر می‌سازد.

بخش چهارم کتاب، اختصاص به شرح حال مراجع و علما و برخی از منورالفکران موثر در دوره پیش از مشروطیت دارد. اندیشه‌ها و زندگی علمایی همانند آیت‌الله محمدحسن میرزای شیرازی، آیت‌الله حاج ملا علی کنی، آیت‌الله حاج میرزا محمدحسن آشتیانی، میرزا مسیح استرآبادی و برخی دیگر از علما در این بخش به کوتاهی تحلیل شده است. زندگی و تاثیرات افکار شماری از منورالفکران نیز در ادامه آمده است.

پیوست‌ها، بخش پایانی کتاب «در مشروطه چه گذشت؟» را می‌سازند. این پیوست‌ها و افزوده‌ها، شمال اسناد تاریخ معاصر ایران است. همانند، متن عهدنامه‌های گلستان، فین کن اشتاین، ترکمانچای، امتیازنامه رویتر و نیز دیگر اسنادی است که در متن کتاب به آنها استناد شده است. منابع، نمایه اشخاص، نمایه جای‌ها و مکان‌ها و نیز نمایه موضوعی، صفحات انتهایی کتاب است. بخش عکس‌ها نیز شامل تصاویری از اسناد و رجال آن دوره است.

جلد نخست کتاب «در مشروطه چه گذشت؟»، از انتشارات موسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، با شمارگان 5 هزار نسخه و به بهای 9 هزار تومان در دسترس علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران قرار گرفته است.