بایدها و نباید‌ها در تاریخ شفاهی

عباس آقایی

چکیده

این مقاله در دو بخش مقدمه و بایدها و نبایدها تنظیم شده است. نویسنده در مقدمه آورده است که: فارغ از این که تاریخ شفاهی یک متولد کهن یا امری جدید است، در این مقاله سعی شده است تا صرفاً به برخی از شیوه‌های مصاحبه در تاریخ شفاهی پرداخته شود و آنچه تحت عنوان بایدها و نباید‌ها در تاریخ شفاهی می‌گنجد، حاصل چندین سال تجربه نگارنده در مصاحبه با افراد و شخصیت‌های گوناگون و در قالب چند صد ساعت مصاحبه در مرکز اسناد انقلاب اسلامی و ده‌ها ساعت مصاحبه در قالب پروژه برای وزارت علوم و دانشگاه آزاد اسلامی است. بیشتر مطالبی که در این مقاله درج شده تجارب و دستاوردهای شخصی است که از راه آزمون و خطا به دست آمده و به همین منظور سعی شده است تا برخی نکات را که برای انجام یک مصاحبه خوب لازم است، یادآور شود.

مقدمه

وقایع، رویدادها، افسانه‌ها و حکایات در گذشته‌های دور، پیش از آنکه مکتوب و مدون شوند در اذهان مردم نسل به نسل حفظ می‌گردید. منتها بسیاری از این رویدادها، پس از مدتی دچار تحریف و یا به کلی در اذهان محو می‌شد و چه بسا وقایع مهم تاریخ جهان که می‌توانست روشنگر بسیاری از حقایق باشد، الان دیگر هیچ مفهومی از آن در اذهان بشر باقی نمانده است.

تاریخ شفاهی یکی از شیوه‌های پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی براساس دیدگاه‌ها، شنیده‌های شاهدان و ناظران و مهم‌تر از همه براساس عملکرد و اقدمات فعالان یک ماجرا از طریق ضبط و ثبت و با وسایل و تجهیزات صوتی و تصویری می‌پردازد.1

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران با انباشت رخدادهای تاریخی فراوان و در عین حال سرنوشت‌ساز رو به رو شد و توجه به همه گونه منابع برای محققان و مورخان در جهت بالا بردن فهم و شناخت این رخدادها اعتبار یافت و در این میان تاریخ شفاهی جایگاه روشنی پیدا کرد. یکی از مراکزی که با جدیت به این مهم دست زد مرکز اسناد انقلاب اسلامی است.2

فارغ از این‌که تاریخ شفاهی یک مقوله کهن یا امری جدید است3 در این مقاله سعی شده است تا صرفاً به برخی شیوه‌های مصاحبه در تاریخ شفاهی پرداخته شود و آن‌چه تحت عنوان «بایدها و نبایدها در تاریخ شفاهی» می‌گنجد حاصل چندین سال تجربه نگارنده در مصاحبه با افراد و شخصیت‌های گوناگون و در قالب چند صد ساعت مصاحبه در مرکز اسناد انقلاب اسلامی و ده‌ها ساعت مصاحبه در قالب پروژه برای وزارت علوم و دانشگاه آزاد اسلامی است. بیشتر مطالبی که در این مقاله درج شده تجارب و دستاوردهای شخصی است که از راه آزمون و خطا به دست آمده و به همین منظور سعی شده است تا برخی نکات را که برای انجام یک مصاحبه خوب لازم است، یادآور شود. البته همه آن‌چه که راجع به یک مصاحبه می‌شود مطرح کرد به مراتب بیش از آن است که در این‌جا ذکر شده و شاید هر «باید و نباید» و مقوله‌ای که در اینجا درج شده، خود به تنهایی موضوع یک مقاله باشد.

بایدها و نبایدها

«بایدها و نبایدها» در قالب 30 نکته مهم درباره مصاحبه و در قالب 30 شماره به قرار زیر ذکر شده است:

1. مصاحبه‌گر باید بداند مهم‌ترین رکن تاریخ شفاهی مصاحبه است و در فرایند تاریخ شفاهی دو عامل مصاحبه کننده و مصاحبه‌شونده ارتباط تنگاتنگ با هم دارند. ولی در مرحله انجام مصاحبه نقش مصاحبه‌گر به مراتب بیش از مصاحبه‌شونده است. دلیل آن این است که مصاحبه‌شونده مطابق میل مصاحبه‌گر عمل خواهد کرد. یعنی مطالبی را بازگو می‌نماید که مصاحبه‌گر از او می‌خواهد و اگر چنانچه مصاحبه کننده نتواند شیوه‌ها و روش‌های درست مصاحبه را اجرا نماید از کارایی و ارزش مصاحبه کاسته خواهد شد. به عبارت دیگر مصاحبه موفق به شرایط مصاحبه کننده بستگی دارد و به این‌که او تا چه اندازه در کار خودش مهارت، خلاقیت و آگاهی و ظرافت داشته باشد.

2. مصاحبه‌گر راجع به موضوع مصاحبه باید آگاهی لازم را داشته باشد. زیرا اطلاع و آگاهی در مصاحبه باعث ایجاد مهارت در پرسش و تسلط بر روند مصاحبه می‌گردد و هر چه مصاحبه کننده راجع به موضوع با اطلاع‌تر باشد، حرفه‌ای‌تر جلوه می‌نماید و احتمالاً در مقابل سؤالاتش جواب بهتر و کامل‌تری از راوی خواهد گرفت.

3. علاقه و خلاقیت یکی از مهم‌ترین شرایطی است که یک مصاحبه‌گر باید داشته باشد. صرف آگاهی و اطلاع درباره یک موضوع دلیل کافی برای انجام مصاحبه نیست. افراد زیادی هستند که از سطح علمی بسیار بالایی برخوردارند و یا کتاب‌های زیادی تألیف نموده‌اند. ولی از عهده انجام یک مصاحبه خوب بر نمی‌آیند و نسبت به مصاحبه بی‌علاقه‌اند و ترجیح می‌دهند مطالب آماده شده را مطالعه نمایند. به این ترتیب اگر علم و آگاهی راجع به یک موضوع شرط لازم برای مصاحبه باشد، علاقه، ابتکار و مهارت جزء شروط کافی است و مصاحبه‌گر بدون داشتن شروط کافی از عهده انجام یک مصاحبه خوب بر نمی‌آید.

4. مصاحبه‌گر قبل از شروع مصاحبه باید از طریق مختلف به شناسایی راویان خود بپردازد. زیرا شناسایی و مطالعه باعث طرح پرسش‌های مفید و هوشمندانه می‌گردد. شناسایی افراد برحسب زمان و مکان، سن، در دسترس بودن و اهمیت موضوع مصاحبه است. به طور طبیعی مصاحبه‌گر در روند مصاحبه ابتدا باید سراغ اشخاص مسن‌تر و پیشکسوت موضوع مصاحبه خود برود. ولی بعضی اوقات افرادی هستند که دسترسی به آن‌ها آسان‌تر و آمادگی آن‌ها برای مصاحبه بیشتر و راجع به موضوع نیز اطلاعات خوبی دارند. در اینجا نباید فرصت را به دلیل مسن نبودن آن‌ها از دست داد. چه بسا اگر مصاحبه انجام نشود بعداً ممکن است دسترسی به همین افراد نیز به دلایل مختلف مقدور نباشد.

5. مصاحبه‌گر باید وقت شناس باشد، به موقع و سر وقت حاضر شدن در محل مصاحبه، نشانه اهمیت به راوی و موضوع صحبت اوست. اگر تأخیر در جریان مصاحبه ایجاد شود بعضاً باعث ناراحتی مصاحبه شوندگان می‌شود.4

6. یک اصل مهم در مصاحبه این است که با یک روش خاص و واحد نمی‌شود با همه راوی‌ها یکسان مصاحبه کرد. به این خاطر که مصاحبه شوندگان به واسطة خصلت‌های متفاوت انسانی و به جهت مشاغل و مناصب گوناگون، شخصیت‌های متفاوتی دارند و از همین رو مصاحبه کننده باید با هر کدام از راویان مطابق شخصیت، شغل، صنف و تحصیلات او رفتار نماید و با توجه به این‌که وی در چه گروهی قرار دارد باید آداب مخصوص به همان فرد را داشته باشد. به عبارت دیگر در تاریخ شفاهی و در مصاحبه از یک الگوی واحد نمی‌شود پیروی کرد و در این‌جا نقش مصاحبه کننده بارز می‌شود. او باید با هر کدام از راویان اخلاق مخصوص به او داشته باشد و سؤالات و مباحث مربوط به هر راوی نیز با در نظر گرفتن این تفاوت‌ها، فرق خواهد کرد.5

7. بهترین راه برای نزدیک شدن به یک الگوی مناسب و یک روش واحد در مصاحبه، طبقه‌بندی راویان براساس شغل، صنف و موضوع مورد مصاحبه است و تنها از این طریق است که می‌شود تا اندازه‌ای از یک الگوی واحد پیروی کرد. برای نمونه مصاحبه‌گر باید مصاحبه‌شوندگان را رده‌بندی کند و مثلاً بعد از تقسیم‌بندی راویان به نظامیان، روحانیون، رجال دهه سی، فعالان سیاسی، مردم عادی و ... سؤالات مربوط به هر گروه را طرح نماید. البته باید در نظر داشت حتی سؤالات مربوط به هر راوی که در یک گروه واحد قرار دارد، نیز عیناً نمی‌تواند یکسان باشد.

8. مصاحبه کننده وظیفه دارد قبل از انجام مصاحبه، هدف از انجام مصاحبه و اقداماتی را که بعد از مصاحبه انجام می‌شود به طور دقیق و کامل برای راوی تشریح نماید. این‌که مصاحبه منتشر می‌شود یا نمی‌شود، آرشیو خواهد شد یا نه و نظایر آن را حتماً باید به راوی اعلام دارد. چون راوی ممکن است با توجه به اهداف مصاحبه‌گر مطالب خود را بازگو نماید.6

9.مصاحبه‌گر حق ندارد مصاحبه انجام شده را در مواردی غیر از آنچه که در ابتدای انجام مصاحبه برای راوی عنوان نموده استفاده نماید و یا بدون اجازه او به مراکز و اشخاص دیگر انتقال دهد. این امر باعث سلب اطمینان راوی می‌گردد و به تاریخ شفاهی لطمه وارد می‌کند و به لحاظ اخلاقی نیز صحیح نیست. بنابر این استفاده از مصاحبه راوی در مواردی غیر از آنچه به راوی گفته شده، حتماً منوط به اجازه از راوی است.

10. مصاحبه کننده قبل از انجام مصاحبه باید از تجهیزات و وسایل ثبت و ضبط خود آگاهی کامل داشته باشد. زیرا اگر در ضبط مصاحبه نقصی ایجاد شود باعث ناراحتی راوی، هدر رفتن وقت و از دست رفتن مطالب گفته شده می‌گردد و معلوم نیست که بعداً دوباره آن فرصت ایجاد شود.

11. هر چند معمول آن است که در تاریخ شفاهی وسیله ضبط و ثبت مصاحبه، ضبط صوت باشد. ولی اگر امکانات و هزینه ضبط تصویری برای مصاحبه کننده یا مؤسسه‌ای که به این کار مشغولند کافی باشد، ضبط تصویری بر صوتی ارجحیت دارد. تجربه نشان داده غالب راویان وقتی مصاحبه تصویری باشد، در بازگویی خاطرات دقت بیشتری می‌کنند و از انجام آن لذت می‌ببرند و آن را حمل بر اهمیت خود می‌کنند.7

12. بسیار اتفاق می‌افتد که راویان پس از انجام مصاحبه از مصاحبه‌گر بخواهند که کپی مطالب ضبط شده را برای او بیاورد. مصاحبه‌گر وظیفه دارد این کار را انجام دهد و اگر قبل از شروع جلسه بعدی، کپی نوار جلسه قبل را به او بدهد، باعث خاطرجمعی و اعتماد راوی شده و او در جلسات بعدی با اطمینان بیشتری صحبت می‌کند.

13. مصاحبه‌گر باید اطمینان و اعتماد راوی را جلب نماید و تنها در این صورت است که می‌تواند وارد مباحث ریز و جزییات حوادث گردد. زیرا مصاحبه‌شونده مطالبش را برای فردی بازگو می‌کند که به او اطمینان دارد و اگر بین راوی و پرسش‌گر اعتماد حاصل نگردد، مصاحبه‌شونده از بازگویی مطالب خود امتناع خواهد کرد و یا حداقل همه مطالب و مباحث را عنوان نخواهد کرد.

14. مصاحبه‌گر حتی‌المقدور باید زمان تعیین مصاحبه و مدت آن را بر عهده راوی بگذارد و برای این‌که مصاحبه از شرایط مطلوب‌تری برخوردار گردد نباید از راوی بخواهد تا مطالب و مباحثش را در یک چارچوب زمانی معین بگوید8 و یا برعکس طول مصاحبه نباید به اندازه‌ای باشد که مصاحبه‌شونده احساس خستگی نماید.

15. یکی از نکاتی که مصاحبه‌گر باید به آن توجه نماید مکان مصاحبه است. محل انجام مصاحبه باید از هر لحاظ برای گفت‌وگو مناسب باشد. به طوری که مصاحبه‌شونده در آن‌جااحساس سکوت و امنیت نموده و آماده برای مصاحبه باشد. فراهم کردن محیط مناسب یکی از ملزومات مصاحبه خوب است و به سادگی نباید از کنار آن گذشت. مصاحبه‌گر نمی‌تواند برای انجام مصاحبه همواره یک مکان را برای همه مصاحبه شوندگان در نظر داشته باشد. زیرا گاهی اتفاق می‌افتد که خود راوی محل انجام مصاحبه را تعیین می‌نماید. به عنوان مثال خیلی‌ها دوست دارند که مصاحبه در منزلشان صورت پذیرد. چون در آن‌جاراحت‌ترند یا این‌که برخی راویان به دلیل اشتغالات فراون ترجیح می‌دهند مکان مصاحبه محل کارشان باشد. مصاحبه‌گر باید به این نکته مهم توجه داشته باشد که مکان خوب برای انجام مصاحبه جایی است که راوی احساس راحتی و آرامش نماید.9

16. اگر محل انجام مصاحبه، مؤسسه یا استودیویی است که مصاحبه‌گر در آن مشغول به کار است، باشد، مصاحبه کننده باید اسباب پذیرایی از راوی را فراهم نماید. تجربه نشان داده پذیرایی و استقبال و احترام به راوی و برخورد متواضع با وی در ایجاد صمیمیت و احساس راحتی مصاحبه‌شونده در بیان خاطرات نقش مؤثری ایفا می‌کند.10

17. مصاحبه‌گر لازم است در آغاز مصاحبه یا در اولین جلسه یک بیوگرافی اجمالی از راوی بخواهد، این کار چندین حسن دارد:

الف: باعث ارزش گذاشتن و اهمیت دادن به راوی و در نتیجه کسب اعتماد و اطمینان می‌گردد.11

ب: باعث شناخت بیشتر مصاحبه‌گر از راوی می‌گردد و طرح سوالات جدید را آسان می‌نماید.

ج: بیان بیوگرافی برای شناساندن و معرفی راوی به مخاطبین که از گفته‌ها و شنیده‌های او جهت سندیت مطلبی استفاده می‌‌کنند، اهمیت و ضرورت دارد. به عبارتی وقتی ما مطلب یا موضوعی را به نقل از فردی مطرح می‌کنیم ضرورت دارد که آن فرد را برای مخاطبین و خوانندگان معرفی نماییم و این بر غنای کار خواهد افزود.

18. مصاحبه‌گر نباید به محض دیدار با راوی مصاحبه را شروع نماید. بلکه همیشه باید در هر جلسه دقایقی قبل از انجام مصاحبه و زمانی را بعد از پایان مصاحبه به او اختصاص دهد. قبل از شروع مصاحبه می‌شود ضمن احوالپرسی و صحبت راجع به موضوع مورد علاقه راوی، مروری به مطالب جلسه قبل داشت و سؤالات مطرح در آن جلسه طرح شود و در پایان هر جلسه نیز سؤالات و سرفصل‌های جلسه بعدی را نیز طرح نمود.12

19. اگر مصاحبه‌کننده از آگاهی و اطلاعاتش به خوبی استفاده نکند ممکن است مصاحبه دچار نقصان شود به این معنی که مصاحبه‌گر به دلیل اطلاع شخصی از یک موضوع ممکن است مانع صحبت راوی در آن زمینه گردد. مصاحبه کننده تاریخ شفاهی باید به خاطر داشته باشد که هدفش گردآوری و جمع‌آوری اطلاعات به عنوان منبع و سند تاریخی است نه شخصی و این حق را ندارد که چون خود درباره موضوعی اطلاع دارد راجع به آن موضوع طرح پرسش ننماید و دیگران را از داشتن اطلاعات راجع به آن محروم سازد. ضمن این‌که راوی ممکن است در طرح مسئله‌ای که مصاحبه‌گر فکر می‌کند درباره آن اطلاعات کافی دارد، مطالب جدید و تازه‌ای را عنوان نماید که تا آن زمان جایی بازگو نشده باشد.13

20. مصاحبه‌گر در جریان مصاحبه نباید به گونه‌ای عمل کند یا وانمود نماید که راوی گمان کند، پرسش کننده راجع به موضوع مورد سؤال بیش از او آگاهی دارد. این امر به شدت از غنای مصاحبه می‌کاهد. چون باعث می‌شود مصاحبه کننده فکر کند مطالبی که برای گفتن دارد، اهمیت چندانی ندارد و چه بسا خیلی از خاطرات و دیده‌ها و شنیده‌های خود را بازگو نکرده و حذف نماید.

21. هدف از مصاحبه‌ در تاریخ شفاهی ضبط و ثبت و جمع‌آوری منابع تاریخی است مصاحبه‌گر در طرح پرسش‌ها باید ماهرانه و با اطلاع عمل نماید تا این امر تحقق یابد. سؤالات به هیچ وجه نباید جنبه مچ‌گیری و بازجویی داشته باشد. این مسئله باعث ناراحتی راوی و از دست دادن اطمینان وی به مصاحبه کننده می‌شود. در این گونه مواقع راوی ترجیح می‌دهد راجع به موضوع سؤال جوابی ندهد تا به دردسر نیفتد.14

22. مصاحبه کننده در هر جلسه باید مطالب عنوان شده در جلسه یا جلسات قبلی را مطالعه نموده و نسبت به موضوعات آن آگاهی کامل داشته باشد. این مسئله باعث می‌شود که از تکرار مطالب توسط راوی جلوگیری گردد. ضمن این‌که بسیاری از راویان قبل از شروع مصاحبه در هر جلسه از موضوع صحبت در جلسات گذشته و این‌که مطلب را تا کجا گفته‌اند از مصاحبه کننده سؤال می‌کنند. اگر مصاحبه‌گر به پرسش او پاسخ مناسب ندهد غالباً ناراحت می‌شود و آن را حمل بر کم توجهی نموده و نسبت به ادامه مصاحبه دلسرد می‌شود و بر عکس اگر راوی یقین حاصل نماید که مصاحبه کننده به حرف‌های او توجه و اهمیت داده، برای ادامه گفت‌وگو مشتاق‌تر می‌شود.

23. هر چه تعداد دیدارها و جلسات مصاحبه بیشتر شود، صمیمیت، دوستی و شناخت و اطمینان بین مصاحبه کننده و مصاحبه‌شونده نیز بیشتر می‌گردد. بنابراین در مصاحبه به یک جلسه نباید قناعت شود. زیرا اگر تعداد جلسات زیادتر و میزان صمیمیت و شناخت بیشتر شود سؤالات مشکل و حساس را راحت‌تر می‌توان طرح کرد و جواب مصاحبه‌شونده نیز کامل‌تر و بهتر خواهد بود.15

24. مصاحبه کننده ممکن است به دلیل این‌که راجع به یک موضوع از افراد زیادی مصاحبه کرده، مطالب تکراری بشنود. در این گونه مواقع وی نباید به دلیل تکرار مطالب احساس خستگی و بی‌حوصلی نماید. اگر این احساس وی به راوی منتقل شود بر او تأثیر منفی می‌گذارد. شنونده خوب بودن یکی از وظایف اصلی مصاحبه‌گر است که هیچ‌گاه نباید آن را فراموش کند. ضمن این‌که راوی گمان می‌کند مطالبش برای اولین بار بازگو می‌شود و اگر بفهمد راجع به موضوع صحبتش دیگران سخن گفته‌اند، ممکن است به بهانة این‌که راجع به سایر مطالبش نیز صحبت شده برخی موارد را حذف نماید یا اشتیاق صحبت از وی گرفته شود.

25. مصاحبه‌گر نباید پرسش‌هایی را مطرح نماید که پاسخ آن با جواب‌های کوتاه «بله» و «خیر» داده شود کلماتی مثل «تشریح کنید»، «توضیح دهید»، «دلیلش چه بوده است» و نظایر آن در انتهای هر پرسش می‌تواند راه‌حل مناسبی برای جلوگیری راوی از پاسخ کوتاه به سؤال باشد.16

26. یک مصاحبه خوب وقتی انجام می‌گردد که مصاحبه کننده بعد از دارا بودن تمام شرایط مصاحبه، تجربه این کار را هم داشته باشد. یعنی قبلاً تعدادی مصاحبه انجام داده باشد تا ترس انجام مصاحبه در وی فرو ریخته باشد. به همین دلیل مصاحبه‌گر نباید در اولین جلسه سراغ افراد صاحب نام برود.

27. در تاریخ شفاهی بحث زمان وقوع حادثه با زمان بازگویی و شرح آن حادثه توسط راوی اهمیت بسیار دارد. زیرا مواقع زیادی اتفاق می‌افتد که افراد در جریان یک حادثه به نفع گروه خاص و یا به نفع یک جریان وارد شده یا فعالیت نموده‌اند. ولی بعداً آن گروه یا جریان خاص به مسیر نادرستی رفته یا به دلایل مختلف مطرود و منفور جامعه قرار گرفته است. راوی ممکن است در زمان بازگویی و نقل خاطراتش درصدد توجیه آن بر آید یا با اطلاع از وضعیت بعدی آن جریان یا گروه از طریق ذهنیت‌های بعدی خود به تشریح آن واقعه بپردازد. وظیفه محقق و مصاحبه‌گر تاریخ آن است به راوی یادآور شود که هدف ضبط تاریخ شفاهی واقعیات زمان وقوع آن حادثه است و راوی نباید متأثر از پیامدها و نتایج بعدی و تحت تأثیر زمانه، وقایع را نقل و توجیه نماید. زیرا این چیزی جزء تحریف تاریخ نیست.17

28. مصاحبه‌گر لازم است در جریان مصاحبه از راوی بخواهد تا چنانچه اسناد و مدارک و عکس‌هایی راجع به موضوع صحبتش دارد، در اختیار او قرار دهد و با اجازه او یک نسخه کپی از آن مدارک بردارد. این کار بر غنای کار مصاحبه می‌افزاید. زیرا علاوه بر تکمیل صحبت‌ها و مستند شدن گفته‌های راوی، سبب جمع‌آوری اسناد و معرفی بهتر و کامل‌تر موضوع و مصاحبه شوندگان خواهد شد.

29. برخی راویان به دلیل شرایط سیاسی حاکم بر جامعه از گفتن برخی مطالب واهمه دارند و یا این‌که گمان می‌کنند گفتن مطالبشان باعث ریختن آبروی فردی می‌شود. بنابر این از انجام مصاحبه خودداری می‌کنند. وظیفه محقق و مصاحبه‌گر است که ترس او را فرو ریزد. به عنوان مثال می‌تواند به او قول دهد که مطالب وی در جایی بازگو و منتشر نخواهد شد و حالت آرشیوی و محرمانه خواهد داشت و یا این‌که می‌تواند از او بخواهد جریان آن واقعه مهم را بدون ذکر اسامی افراد شرح دهد. زیرا معرفی و توضیح یک واقعه بدون ذکر برخی اسامی بهتر از نگفتن آن رخداد و یا حذف آن است. چه بسا بعدها شرایط مناسب برای بازگویی آن واقعه از سوی راوی فراهم گردد. البته وظیفه مصاحبه‌گر است که به قول‌های خود در زمینه محرمانه بودن و منتشر‌نشدن آن مطالب عمل نماید و در صورت توانایی انجام این کار به راوی قول دهد.

30. مصاحبه کننده باید از اعمال نظر و طرفداری کردن در جریان مصاحبه بپرهیزد تا خاطرات راوی را تحت‌الشعاع قرار ندهد. زیرا گاهی مصاحبه شوندگان ممکن است چیزی را بگویند که فکر می‌کنند مصاحبه کننده دوست دارد بشنود. بنابر این مصاحبه‌گر باید تلاش کند تا از ابراز نظر شخصی یا هر گونه تأثیرگذاری بپرهیزد.18

پی‌نوشت‌ها:

1ـ برای اطلاع بیشتر از مفهوم تاریخ شفاهی ر.ک: نیکلاس جس، چگونه تاریخ را اجرا کنیم، ترجمه مجید یوسفی؛www.azari.blogfa.com؛ ترور لومیس، تاریخ شفاهی، ترجمه کامران عاروان، فصلنامه تخصصی نامه تاریخ پژوهان؛ نورایی، مرتضی، درآمدی بر پاره‌ای مشکلات نظری و کارکردی تاریخ شفاهی، فصلنامه گنجینه اسناد، شماره 64، 1385، صص 147- 163.

2- در مرکز اسناد انقلاب اسلامی راجع به تاریخ معاصر و انقلاب بالغ بر 10 هزار ساعت مصاحبه ضبط و ثبت شده است.

3- بین مورخین و محقیقین درباره زمان شکل گیری تاریخ شفاهی توافق و اتفاق وجود ندارد. برخی سابقه آن را به اندازه عمر بشر می‌دانند و بعضی دیگر به وجود آمدن تاریخ شفاهی را از زمان پیدایش ضبط صوت می‌دانند. به نظر دسته اخیر سابقه شکل گیری تاریخ شفاهی حتی به یک قرن پیش نمی‌رسد و هر کدام از این دو گروه برای ادعای خود دلایلی دارند. برای اطلاع بیشتر ر.ک: تاریخ شفاهی نیازمند بررسی همه جانبه است. Mehrnews com- iran ترور لویس؛ تاریخ شفاهی، پیشین.

4- البته اگر تأخیر از جانب راوی باشد مصاحبه‌گر نباید ناراحت شود و یا به وی تذکر دهد. زیرا نکته اساسی در تعیین زمان مصاحبه این است که زمان مصاحبه به عهده راوی باشد.

5- به عنوان مثال در موضوع تاریخ شفاهی انقلاب، سؤالاتی که از یک روحانی می‌شود با پرسش‌هایی که از یک افسر ارتش مطرح می‌گردد فرق می‌کند. ضمن این‌که طرز برخورد و آداب مصاحبت با یک ارتشی، با یک روحانی نیز یکسان نخواهد بود و همین طور چگونگی مصاحبه و طرح پرسش با یک تحصیل کرده و افراد کم سواد هم متفاوت است.

6- به عنوان مثال یک راوی بین مطالبی که قرار است در روزنامه منتشر شود و بین مطالبی که قرار است بعدها منتشر شود فرق می‌گذارد. در همین رابطه بسیاری از راویان در جریان مصاحبه در مرکز اسناد انقلاب از مصاحبه‌گر خواسته‌اند مطالبی را که مطرح می‌نمایند محرمانه است و لازم است آرشیو شوند. بدیهی است مطالبی که او در مرکز اسناد بازگو می‌نماید با مطالبی که قرار است در روزنامه چاپ شود متفاوت خواهد بود.

7- نکته مهم در مصاحبه تصویری این است که طرز بیان راوی، حالات و احساسات او، حرکات دست و زبان و چهره او و نحوه بیانش برای بینندگان جذابیتی را ایجاد می‌کند که در متن‌های پیاده شدة همان مصاحبه به هیچ وجه وجود ندارد.

8- مثلاً نباید به راوی بگوید فقط 5 دقیقه فرصت دارد تا راجع به این سؤال پاسخ دهد. با این کار هر چند ممکن است در زمان و هزینه صرفه‌جویی شود. ولی باعث دستپاچگی و آشفتگی راوی می‌گردد و چه بسا ناچار گردد به خاطر تعیین زمان و فرصت محدود، برخی مطالب را حذف نماید.

9- البته این به آن معنا نیست که مصاحبه‌گر در تعیین محل مصاحبه راوی را راهنمایی نکند، یا این‌که جایی را که مصاحبه‌شونده انتخاب می‌کند حتماً مناسب مصاحبه باشد. در این رابطه یک بار به پیشنهاد یکی از مصاحبه شوندگان و با تأکید او، مکان مصاحبه محل کار او انتخاب شد. اما محل کارش اصلاً محیط مناسبی برای انجام مصاحبه نبود. اتاق‌ها با پارتی‌شن‌های سر باز از هم جدا شده بود و امکان این‌که همکاران وی صحبت‌های او را بشوند به راحتی میسر بود. به طوری که خود راوی نیز معذب بود. بعد از پایان جلسه از راوی خواسته شد که محل انجام مصاحبه استودیوی مرکز اسناد باشد که این دفعه با کمال میل پذیرفت و مصاحبات بعدی در استودیو برگزار شد.

10- بحث پذیرایی یکی از مهم‌ترین راه‌های ارتباط و ایجاد صمیمیت با راوی است که متأسفانه در محافل علمی کمتر به آن توجه می‌شود.

11- راوی در بیان بیوگرافی خود با طرح مباحث خصوصی با مصاحبه‌گر ایجاد صمیمیت خواهد کرد.

12- در همین رابطه بسیاری از راویان به محض شروع شدن مصاحبه و ضبط برنامه حالت رسمی به خود می‌گیرند اما قبل و بعد از مصاحبه از حالت رسمی خارج می‌شوند و این زمان‌ها، موقع مناسبی برای گفت‌وگوی دوستانه و جلب اعتماد مصاحبه شوندگان است.

13- البته اگر مصاحبه برای تحقیق شخصی باشد این ایراد چندان وارد نیست.

14- در همین رابطه مصاحبه‌گر باید این مطلب را به یاد داشته باشد که راوی به خواهش او یا مؤسسه‌ای که او در آن مشغول است برای بازگویی خاطراتش آمده است. بنابر این نباید با حالت طلبکارانه از او سؤال نماید. حتی اگر فکر کند که راوی در مورد موضوعی طفره می‌رود و یا این‌که اشتباه کرده و احیاناً دروغ می‌گوید، نباید از دایره ادب خارج شود و مچ‌گیری نماید. در این گونه موارد او باید با مهارت و خلاقیت و در نهایت ادب و با طرح مباحث خاص، راوی را متوجه اشتباهش نماید و او را آگاه سازد. این کار باعث جلب اطمینان راوی و دقت وی در مباحث بعدی می‌گردد.

15- البته تعداد مصاحبه‌ها ضرورتاً و حتماً نباید زیاد باشد. زیرا افزایش تعداد جلسات بستگی به حجم اطلاعات راوی دارد. بسیار اتفاق می‌افتد که راوی بیش از یک جلسه راجع به موضوع مطلبی ندارد. در اینجا دیگر نیازی نیست که مصاحبه کننده تعداد جلسات را افزایش دهد. تشخیص این امر بر عهده مصاحبه‌گر است.

16- برای اطلاع بیشتر از انواع سؤال و چگونگی پرسش ر.ک: سوزان دان و علی ایثاری کسمایی، شیوه‌های مصاحبه در مطبوعات، تهران، مؤسسه ایران، 1376، صص 79 تا 92.

17- یکی از معضلات و مشکلات تاریخ شفاهی دقیقاً همین مسئله است که افراد متأثر از وقایع بعدی به نقل خاطرات قبل می‌پردازند و یا به خاطر ترس از سابقه بد ترجیح می‌دهند مصاحبه انجام ندهند. راجع به تاریخ انقلاب کسانی که عضو مجاهدین خلق یا حزب توده بودند، غالباً از این دسته‌اند.

18- برای اطلاع از عدم تأثیرگذاری مصاحبه‌گر بر راوی ر.ک: جان هاندر و دیگران، شیوه‌نامه تاریخ شفاهی، ترجمه شفیقه نیک نفس، گنجینه اسناد، فصلنامه تحقیقات تاریخی و مطالعات آرشیوی، شماره 64، زمستان 1385، صص 172 ـ 186.