مراحل انجام مصاحبه از دیدار نخست تا پایان مصاحبه

مرتضی میردار

چکیده

این مقاله به نظر نویسنده‌اش مراحل انجام مصاحبه را از آغاز تا خاتمه دربرمی‌گیرد و نتیجه تجربه‌ای است که نگارنده در مدت ده سال مصاحبه با راویان متعددی از همه اقشار و گروه‌ها در مرکز اسناد انقلاب اسلامی انجام داده است.

مراحل انجام مصاحبه در این مقاله، چنین طبقه‌بندی شده است: معرفی و تعریف موضوع، مرحله شناسایی و طبقه‌بندی افراد، طرح سوال، ارتباط با راوی، تشکیل جلسه فرهنگی، جلب اعتماد و اطمینان، تشکیل اولین جلسه، پایان مصاحبه.

□

نوشته پیش‌رو که مراحل انجام مصاحبه را از آغاز تا خاتمه دربرمی‌گیرد نتیجه تجربه‌ای است که نگارنده در مدت 10 سال مصاحبه با راویان متعددی از همه اقشار و گروه‌ها در مرکز اسناد انقلاب اسلامی انجام داد و بالغ بر چند هزار ساعت مصاحبه می‌شود.

مصاحبه مهم‌ترین رکن تاریخ شفاهی است که اگر خوب انجام شود می‌توان آن را به عنوان یک سند تاریخی استفاده کرد و به عبارتی هر چه مصاحبه‌ها بهتر و دقیق‌تر انجام شود به همان اندازه نیز با ارزش‌تر و قابل استنادتر خواهد بود. مهارت مصاحبه‌گر در توانایی انجام یک مصاحبه خوب با در نظر گرفتن همة پارامترها و روش‌های آن است. واقعیت این است که انجام مصاحبه مستلزم علاقه و هدفمند بودن مصاحبه‌گر و اشتیاق او به انجام این کار است و تا اندازه‌ای هم نیازمند استعداد ذاتی است. یعنی هر کس از عهده این کار برنمی‌آید. پس از ایجاد علاقه و تأمین هزینه‌های لازم مصاحبه روش‌ها و مراحلی دارد که در اینحا به آن پرداخته می‌شود.

الف ـ معرفی و تعریف موضوع

یعنی آن‌چه قرار است راویان و مصاحبه‌شوندگان دربارة آن صحبت نمایند. تعریف موضوع مصاحبه یا دورة تاریخی کاملاً باید روشن باشد. مصاحبه‌گر تا موضوع مصاحبه و دورة مورد بحث را نشناسد و محدودة زمانی و مکانی خود را نداند، نمی‌تواند وارد مراحل بعدی یعنی مرحلة شناسایی شود و همین‌طور آگاهی و شناخت از موضوع باعث سهولت در ایجاد سؤالات و پرسش‌ها می‌شود. در این رابطه اگر موضوع تاریخ شفاهی محدودة زمانی برهه تاریخی دهه 20 باشد نمی‌توان سراغ کسانی رفت که فعالیت‌هایشان محدود به دهه 50 است. بنابراین نخستین گام در تاریخ شفاهی تعریف و معرفی موضوع است. در این مرحله لازم است تا مصاحبه‌گر با رجوع به منابع و کتاب‌های موجود دربارة موضوع مربوطه اطلاعات و آگاهی خود را بالا ببرد.

ب ـ مرحلة شناسایی و طبقه‌بندی افراد

پس از تعریف و مشخص شدن موضوع تاریخ شفاهی گام بعدی شناسایی افرادی است که در زمینة موضوع و در حوزه‌های مختلف آن با ابعاد سیاسی، مذهبی، اجتماعی و فرهنگی، خاطرات و مطالب ناگفته‌ای دارند. شناسایی افراد از لابه لای کتاب‌ها، نوشته‌ها و آثار راوی، رجوع به اسناد (در صورت وجود این اسناد در مؤسسات مختلف و امکان دسترسی به آن‌ها) یا از طریق اقوال شفاهی یا خاطرات دیگران امکان‌پذیر است.

تهیه یک بیوگرافی یک صفحه‌ای با استفاده از منابع موجود در شناساندن و معرفی بیشتر راوی کمک خواهد کرد. بعد از شناسایی شخصیت‌ها نوبت طبقه‌بندی وتقسیم‌بندی راویان بر اساس اهمیت، شغل، صنف، گروه، سن و مواردی نظیر آن‌هاست. بعد از آن چگونگی تعیین اولویت مصاحبه با راویان است.

ج ـ طرح سؤال

سؤال مهم‌ترین رکن مصاحبه است و درتهیه آن باید دقت و وسواس زیادی داشت. بعد از شناسایی و تقسیم‌بندی رجال و شخصیت‌ها، مرحلة بعدی تهیه و طرح سؤالات کلی و عمومی با توجه به منابع موجود است. سؤالات کلی در این مرحله با توجه به رده‌بندی و تقسیم‌بندی راویان تا اندازه‌ای متفاوت خواهد بود. به این معنا که فرضاً سؤالات تهیه شده راجع به معلمین، بازاریان، نظامیان، روحانیون و مردم عادی از یک دست نخواهد بود. با هم فرق خواهند داشت. سؤالات اختصاصی از هر راوی غالباً بعد از اولین ارتباط و آشنایی با هر راوی و با توجه به حوادث زندگی او تهیه و تنظیم می‌گردد.

د ـ ارتباط با راوی

بعد از پایان این فرآیند مرحله بعدی ارتباط با راوی است. چگونگی تماس و جلب موافقت راوی برای انجام مصاحبه ممکن است تلفنی یا حضوری باشد و از تماس اول تا برگزاری اولین جلسه چند ماه طول بکشد حتی گاهی اوقات به سال نیز می‌کشد. مصاحبه‌گر باید با صبر و حوصله و با مهارت و روش‌های مختلف مصاحبه‌شونده را به انجام مصاحبه راضی نماید.

ذ ـ تشکیل جلسه هماهنگی

در اولین جلسه لازم نیست مصاحبه انجام شود. در جلسه هماهنگی موارد ذیل باید انجام شود :

1ـ معرفی مصاحبه و سازمان یا مؤسسه‌هایی که مصاحبه‌گر در آن‌جامشغول به کار است.

2ـ گزارشی از کارهای انجام شده به راوی اعلام نماید.

3ـ برای اطمینان بیشتر راوی افراد و شخصیت‌هایی که وی به آن‌ها اطمینان دارد و قبلاً خاطراتشان ضبط شده به او معرفی گردد.

4ـ هدف و انگیزه انجام مصاحبه برای راوی تشریح شود.

5ـ امکانات مصاحبه‌کننده یا مؤسسه‌ای که این کار را انجام می‌دهد برای مصاحبه‌شونده توضیح داده شود.

6ـ در صورت نیاز به راوی فرصت داده شود تا بیشتر فکر کند.

7ـ پرسش‌های کلی به راوی تقدیم گردد.

8ـ در صورت مساعد بودن و جلب موافقت راوی زمان و مکان مصاحبه با نظر وی مشخص شود.

رـ جلب اعتماد و اطمینان

اگر در جریان مصاحبه بین راوی و مصاحبه‌گر اعتماد برقرار نگردد مصاحبه‌شونده در بازگویی خاطراتش احساس راحتی نمی‌کند و چه بسا خیلی از حقایق را نگوید. بنابراین مصاحبه‌گر باید از طرق و راه‌هایی نظیر کمک گرفتن از افراد مورد اعتماد راوی، تماس و پیگیری مصاحبه، تهیه مدارک و موضوعات مورد علاقه راوی، اظهار همدردی و ابراز شادمانی در حوادث ناگوار و مراسم شادی راوی، بیان نکات مثبت دربارة او و مانند آن در این راه بکوشد.

‍

زـ تشکیل اولین جلسه

قبل از شروع جلسه، چنانچه محل مصاحبه، مؤسسه یا سازمانی است که مصاحبه‌گر در آن‌جا مشغول است، اقدامات زیر انجام شود:

1ـ هماهنگی لازم با قسمت‌هایی که با امر مصاحبه مرتبطند.

2ـ مهیا نمودن وسیله ایاب و ذهاب راوی در صورت نداشتن وسیله.

3ـ اطمینان از آماده بودن وسائل و تجهیزات صوتی یا تصویری.

4ـ استقبال از راوی با احترام تمام و حفظ شأن و جایگاه او.

5ـ گفت‌وگو با راوی با اشراف و کاربرد اصطلاحاتی که راوی از آن قشر یا طبقه است.

6ـ بیان نکات مثبت که دیگران دربارة راوی گفته‌اند.

7ـ پذیرایی مختصر از راوی.

بعد از انجام این مراحل راوی را باید به استودیو یا مکانی که برای این منظور آماده شد، راهنمایی نمود. در محل مورد نظر باید قبل از شروع مصاحبه از راوی جهت آغاز مصاحبه اجازه گرفت. بعد از آن مصاحبه با صحبت مصاحبه‌گر و ذکر تاریخ شروع می‌شود. در ابتدا از راوی جهت حضور و بازگویی خاطرات تشکر می‌گردد. سپس از وی خواسته می‌شود تا یک بیوگرافی اجمالی و کلی از خود از آغاز تا زمان حال تعریف نماید. این کار باعث شناخت کلی و یک تصویر منسجم از راوی در ذهن مصاحبه‌گر می‌شود و به مصاحبه‌کننده در تهیه سؤالات تخصصی مطابق با زندگی راوی و نقش وی در حوادث کمک می‌نماید. در این مرحله مصاحبه‌گر باید با به دست‌آوردن نکات مهم زندگی راوی و گوش دادن کامل به حرف‌های وی و یادداشت برداری از مطالب، او را در یادآوری اماکن و اسامی یاری نماید.

مصاحبه‌گر در جریان مصاحبه باید سؤالات و پرسش‌ها را به‌گونه‌ای تنظیم نماید که راوی بر اساس کرونولوژی تاریخی هدایت شود و در صورت احساس خستگی در راوی مصاحبه را خاتمه داده به جلسات بعدی موکول نماید و سرفصل‌ها و سؤالات جلسه بعدی را ذکر نماید. در پایان جلسه اول عکسی را که از راوی هنگام مصاحبه‌گرفته شده به وی تحویل دهد و در هنگام خداحافظی قرار جلسه بعدی را نیز تنظیم نماید.

س ـ پایان مصاحبه

جلسات بعدی مصاحبه معمولاً با فاصله‌ای یک هفته‌ای و با هماهنگی راوی به همان ترتیب جلسه اول برگزار می‌گردد. با این تفاوت که در جلسات بعدی پرسش‌های اصلی مطرح می‌گردد. زیرا در این موقع اطمینان کامل راوی جلب شده و آماده پاسخ به هر نوع سؤالی خواهد بود. تعداد جلسات تا پایان به تشخیص مصاحبه‌گر و با توجه به حجم اطلاعات و خاطرات راوی مشخص شده و ادامه می‌یابد.