راویان بی‌ادعا

غلامرضا آذری خاکستر

چکیده

یکی از مباحث مطرح در تاریخ شفاهی، مقوله مصاحبه شوندگان و میزان اطلاعات آن‌ها می‌باشد. پژوهشگران تاریخ شفاهی در برخی از موارد به نکاتی اساسی توجه دارند، بخصوص با چه کسانی باید مصاحبه کرد؟ و اطلاعاتی که از راویان مختلف به دست می‌آید از چه درجه اهمیتی برخوردار است؟

ثبت و ضبط خاطرات از جمله شیوه‌های پژوهشی است که محققان تاریخ شفاهی با استناد به اسناد و مدارک آرشیوی اقدام به جمع‌آوری آن می‌کنند. از بررسی مصاحبه‌های انجام شده در مراکز تاریخ شفاهی داخل و خارج کشور که در ارتباط با تاریخ ایران کار کرده‌اند چنین نتیجه‌‌گیری می‌شود که اغلب این مراکز به خاطره نگاری فردی اقدام کرده‌اند و اندک مراکزی هستند که اقدام به ضبط خاطرات در قالب پروژه های تعریف شده نموده باشند.¹ بیشتر مراکز تاریخ شفاهی مصاحبه با رجال و افراد سرشناس در دستور کارشان می‌باشد.

در بررسی کارنامه تاریخ شفاهی چنین استنباط می‌شود که گفت‌وگوهای صورت گرفته با توجه به عملکرد افراد و پستهای اقتصادی ـ فرهنگی و سیاسی که داشته‌اند صورت می‌گرفته است. رویکرد به عموم مردم بخصوص طبقات میانی که فقط نظاره‌گر حوادث بوده‌اند انجام‌نشده، حتی فراتر از این مسئله بحث حضور مهاجران جنگ ایران و عراق و آواره‌های افغانی در ایران، حضور پزشکان خارجی و. .. می‌باشد که تا کنون پژوهشگران تاریخ شفاهی به این مسئله توجه نکرده‌اند. گفت‌وگوهای هدف‌مند در قالب پروژه‌هایی مفید به طور قطع و یقین تاریخ شفاهی را به سوی مکتبی جدید سوق خواهد داد که در این شیوه پژوهشگر تاریخ شفاهی در چارچوب مداخلی کلی به سراغ نسلی می‌رود که تا کنون فرصت نقل خاطراتش را نداشته است. حتی شاید فکر نمی کرده‌اند که روزی مصاحبه‌کننده‌ای به سراغ آن‌ها بروند.² این گروه راویان بی‌ادعایی هستند که تحلیل‌هایشان براساس دیده‌ها و شنیده‌هایشان می‌باشد.

انجام مصاحبه با افراد رده میانی که در بطن اجتماع زندگی کرده‌اند ومهم‌ترین دغدغه زندگیشان امرار معاش بوده نه مسائل و پست‌های سیاسی، کاری است اساسی که کمتر مرکز تاریخ شفاهی به آن پرداخته است³.

بانی انجام مصاحبه‌های آگاهانه و هدف‌مند در جهت روشن‌سازی نقاط تاریک تاریخ معاصر و تبیین و تفهیم آن، مسلماً آلن نوینز امریکایی بود. ابتدا براساس فضای فکری آن زمان، توجه به نخبگان در اولویت قرار گرفت، اما با رشد دموکراسی و پست مدرنیسم، بررسی اقلیت‌های قومی و نژادی، التفات به زنان، کارگران، جنگ‌های جهانی و نزاع داخلی و مسائل اجتماعی و فرهنگی و در مجموع، نگاه به توده بی‌سخن، اولویت اول شد. هر چند هدف هر دو اولویت توجه به بخش‌هایی از تاریخ بود که منابع مکتوب در مورد آن خاموش بود.⁴

روایتگران عادی که به دور از هرگونه مسائل و ملاحظات به نقل خاطرات می‌پردازند اطلاعات ارزنده ای در مسائل تاریخی ـ اجتماعی ارائه می‌کنند. نگاه تیزبین توده مردم به مسائل مختلف موجب می‌شود تا تاریخ شفاهی از منحصر فرد بودن خارج شده و عموم طبقات اجتماعی در تدوین تاریخ سهیم باشند.⁵

در ابتدا بر این باور بودیم که مصاحبه با رجال و شخصیت‌های طراز اول صورت گیرد. ولی با انجام چند پروژه به این واقعیت رسیدیم که اگر خواسته باشیم تاریخ به دور از هرگونه غرض ورزی تدوین شود باید از لایه‌های زیرین اجتماع شروع کرد. بخصوص سهیم نمودن عموم مردم در تاریخ واقعیتی است که باید به آن پرداخته شود. هر چند تاریخ کشور‌مان بر پایه شخصیت‌سالاری تدوین شده ولی مورخان معاصر باید به این نکته توجه داشته باشند که بسیاری از مسائل اجتماعی بخصوص سنت‌های فراموش شده را باید در اذهان عمومی ریشه‌یابی و پیدا کرد.⁶

شاید عموم مردم براین باور باشند که تاریخ فقط سرگذشت پادشاهان و درباریان است. ولی تاریخ شفاهی با رویکرد نوین به مسائل اجتماعی بخصوص ریشه‌یابی حوادث از منظر عموم سعی دارد تا مکتب جدیدی درعرصه تاریخ نگاری نمایان سازد. در تدوین تاریخ شفاهی محققان این شیوه به دور از هرگونه مسائل حاشیه‌ای پای صحبت افرادی می‌نشینند که آنچه را دیده‌اند بیان می‌کنند و سوال‌های تاریخ شفاهی‌دانان فقط به مثابه فصول کتابی می‌ماند که واقعیت‌های مستور را نمایان می‌سازد.

کلید واژه‌ها: مکان مصاحبه، راوی، عدم مصاحبه.

راوی

در پژوهش‌های تاریخ شفاهی آن‌چه سبب می‌شود تا اطلاعات جامعی پیرامون موضوعات تاریخی‌ ـ سیاسی و اجتماعی به دست آید، میزان شناخت راوی و مصاحبه‌کننده می‌باشد. مصاحبه‌کننده اگر شناخت کافی از زندگی و اقدامات روایت کننده‌ها داشته باشد مصاحبه هایی منظم و بر پایه اهداف مشخص انجام خواهد داد.بنابراین شناخت مصاحبه‌شوندگان و اینکه در چه موضوعی با آن‌ها مصاحبه شود مهم‌ترین اقدام در مصاحبه شفاهی می‌باشد.

از ویژگی‌های این طرح شفافیت و عدم ابهام، جامع و مانع و بی‌طرفانه بودن می‌باشد. در طرح تاریخ شفاهی تشکیلات اداری آستان قدس رضوی با روایت کننده‌هایی مصاحبه شد که به دور از هرگونه مسئله حاشیه‌ای و با توجه به بعد معنوی بارگاه امام رضا(ع) به نقل مطالبی پرداختند که کمک موثری در تدوین تاریخ معاصر تشکیلات اداری آستان قدس رضوی به خصوص در زمینه ایجاد ادارات و چگونگی گسترش هر یک از ادارات بود. روایت کننده‌ها از گروه‌های متفاوتی اعم از روسای ادارات، معاونین، رئیس بخشها، کارمندان و نگهبانان حریم رضوی بوده‌اند. در ابتدای شروع طرح فکر می‌کردیم این طرح همچون دیگر طرح‌ها می‌باشد ولی با شروع مصاحبه‌ها برتعداد مداخل افزوده شد و با این‌که یک سال از شروع طرح گذشته است نیمی از مسائل مبهم باقی مانده است. به طور یقین این طرح کمک می‌کند تا پیوندی بین نسل گذشته و امروز صورت گیرد.⁷

در برخی از موارد مصاحبه‌ها تبدیل به تریبونی می‌شد برای افرادی که در طول خدمتشان نارسایی‌هایی دیده بودند و جنبه انتقادی پیدا می‌کرد.⁸ در این مواقع با طرح سوالات جدید جریان مصاحبه را عوض می‌کردیم.

ارتباط

نحوه ارتباط با مصاحبه شوندگان در طرح تاریخ شفاهی تشکیلات اداری آستان قدس رضوی از طریق مکالمه تلفنی، معرفی دوستان مصاحبه‌شونده و حضوری بود.

تقریبا بیش از 80 درصد مصاحبه‌ها براساس ارتباط تلفنی انجام می‌شد. بهترین راه برای تماس با افراد مصاحبه‌شونده تماس شخصی است نه نامه نوشتن و اغلب تماس اولیه با تلفن خواهد بود. این تماس این فرصت را به شما می‌دهد که طرح خود را توضیح دهید و نکات و موارد اصلی و عناوین پروژه خود را که ممکن است در مصاحبه راجع به آن بپرسید برای مصاحبه شوندگان توضیح دهید.⁹

در اولین مرحله ضمن معرفی، به اهداف طرح اشاره می‌شد. برخی از افراد که متوجه اهداف طرح بودند با علاقه‌مندی مصاحبه را قبول می‌کردند. بیشتر مشکل این طرح با روسا و مسئولان بخش‌های ادارات در برقراری ارتباط بود. گاهی اوقات حتی چندین مرتبه تلفنی با افراد صحبت می‌شد ولی به خاطر برخی از حساسیت‌ها از انجام مصاحبه خوداری می‌کردند¹⁰. در ارتباط اولیه که با مصاحبه‌شوندگان انجام می‌شد، سوالاتی چون: سال تولد، سال استخدام، مسئولیت‌هایی که داشته است و سال بازنشستگی پرسیده می‌شد.

برای این‌که مصاحبه مستند و قابل قبولی داشته باشیم انجام پیش مصاحبه ضروری است. در این طرح قبل از شروع مصاحبه رسمی اطلاعات کلی پیرامون فرد مورد نظر به دست می‌آمد. بدین نحو که اسناد اداری را دقیقا مورد بررسی قرار می‌دادیم و مداخل جدید برای مصاحبه مشخص می‌کردیم و حتی در برخی از موارد یک روز قبل از مصاحبه دیدار حضوری با مصاحبه‌شونده داشتیم و اطلاعات جامعی را برای انجام مصاحبه به دست می‌آوردیم.¹¹

در مصاحبه‌های تاریخ شفاهی اطلاعاتی که مصاحبه‌کننده در ارتباط با مصاحبه‌شونده دارد بسیار مهم و قابل توجه می‌باشد. به طوری که اطلاعات مصاحبه‌کننده در حکم نیمی از مصاحبه تلقی می‌شود. جمع‌آوری اطلاعات پیرامون مصاحبه شوندگان از طریق اسناد بایگانی و همکاران مصاحبه‌شونده این فرصت را به ما می‌داد تا شناخت کافی پیرامون مصاحبه‌کننده داشته باشیم. مصاحبه‌کننده با بررسی اسناد و مدارک و بازگویی برخی از وقایع، مصاحبه‌شونده را وادار به بازگویی برخی از خاطرات می‌کند.

مکان مصاحبه

از مجموع 156 جلسه مصاحبه، 60 جلسه تصویری و 96 جلسه به صورت صوتی انجام شده است. با بیش از 30 درصد مصاحبه شوندگانی که به آرشیو دعوت می‌شدند بنا به دلایلی مصاحبه‌ها انجام نمی‌شد:

بعد مسافت: به دلیل بعد مسافت، برخی از افراد هر چند قول می‌دادند به موقع برای مصاحبه حاضر شوند، ولی اغلب مصاحبه‌هایی که قرار بود در آرشیو انجام شود کنسل می‌شد.البته انجام مصاحبه در آرشیو محاسنی هم داشت، مصاحبه‌ها به سرعت تبدیل به سی دی و کاست می‌شد.

کهولت سن: وضعیت جسمانی.برخی از افرادی که با آنان مصاحبه شد، در شرایط مطلوب نبود. استفاده از دستگاه تنفس مصنوعی،¹² نابینایی،¹³ بیماری قلبی¹⁴ و... باعث می‌شد مصاحبه‌ها را در منزل مصاحبه شوندگان انجام دهیم.

پیدا نکردن آدرس

مسافر‌ت‌های پیش‌بینی نشده

اتفاقات روزمره (فوت اقوام و...)

پشیمانی

شرایط جوی: چون اغلب مصاحبه شوندگان از کهولت سن برخوردار بودند، براین اساس گرما و سرما باعث می‌شد که افراد در مصاحبه‌هایی که در آرشیو انجام می‌شد حضور نداشته باشند.

جدی نگرفتن مصاحبه و ...

بنابراین به این نتیجه رسیدیم که اگر مصاحبه‌شوندگان به استودیو ضبط آرشیو دعوت شوند احتمال کنسل شدن مصاحبه وجود دارد. لذا اغلب مصاحبه‌ها در منزل مصاحبه شوندگان انجام شده است.

از مجموع 156 جلسه مصاحبه، 41 جلسه در آرشیو و 108 جلسه در منزل مصاحبه شوندگان و تنها 7جلسه در محل کار انجام شده است.

مصاحبه‌هایی که در منزل مصاحبه شوندگان صورت می‌گرفت دارای محاسنی به شرح ذیل می‌باشد:

امنیت مصاحبه شوندگان: زمانی که مصاحبه در منزل مصاحبه شوندگان انجام می‌شد آنان راحت تر به سوالات پاسخ می‌دادند. فضای اداری و حتی دوربین و سایر تجهیزات ضبط در اتاق مصاحبه موجب استرس مصاحبه شوندگان می‌شد. اغلب مصاحبه‌‌های تصویری همراه با استرس مصاحبه شوندگان بود. لرزش دست، لرزش صدا و به یاد نیاوردن خاطرات از جمله نشانه‌های استرس مصاحبه شوندگان بود.¹⁵ برای این‌که از استرس مصاحبه شوندگان کم شود با خوردن چای و میوه و پرسیدن سوالات روزمره و یادآوری سایر همکاران، شرایط را برای انجام مصاحبه‌ای مطلوب فراهم می‌کردیم. هرچند معتقد بودیم با توجه به شرایط مصاحبه شوندگان باید از تجهیزت استفاده کرد. ولی قوانین سلیقه‌ای که در آرشیو حاکم بود اجازه این کار را نمی‌داد. دومین مسئله‌ای که تا حدی موجب استرس مصاحبه شوندگان می‌شد، تکمیل فرم‌های اعلام همکاری مصاحبه بود. امضای سه فرم موجب جبهه‌گیری افراد می‌شد.¹⁶ بنابراین تصمیم گرفتیم تکمیل فرم‌ها را به آخرین جلسه موکول کنیم.

دسترسی به اسناد شخصی:اغلب مصاحبه شوندگان با یادآوری خاطراتشان آلبوم‌هایی از عکس و اسناد واحکام استخدامی، شجره‌نامه‌‌ها و ... را هم نشان می‌دادند که کمک ارزنده‌ای به انجام مصاحبه مطلوب می‌شد.¹⁷

آسودگی خاطر: افراد به راحتی به سوالات پاسخ می‌دادند واین قضیه به خاطر وجود اتاق کارشان و حتی حضور افراد خانواده بود.

جدول شماره (1) محل مصاحبه ها به تفکیک مکانی

زمان مصاحبه

از زمان شروع طرح که اولین مصاحبه¹⁸ در تاریخ 16 بهمن ماه 1385 می‌باشد، در مجموع حدود 10613 دقیقه معادل 176:883 ساعت مصاحبه انجام شده است. بیشترین مصاحبه در اردبیهشت 1386 انجام شده است.

نمودار شماره (2) زمان(دقیقه) مصاحبه‌های تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در طول یک سال

درصد مصاحبه‌ها صورت گرفته در اردبیهشت ماه 15 % مصاحبه‌ها انجام شده است و کمترین مصاحبه هم مربوط به تیرماه 1386 با 3% می‌باشد. اغلب مصاحبه‌ها بیش از دوجلسه بوده‌اند. به طوری که با برخی از مصاحبه شوندگان ده جلسه¹⁹ مصاحبه انجام شده است.

نموداره شماره(3)درصد مصاحبه های تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در طول یک سال

سن

یکی از مواردی که مورد توجه بود بحث سن بازنشستگان ادارات مختلف آستان قدس رضوی بود. بر این اساس اولویت با افرادی بود که از سن بالایی برخوردارند. در بین گروه مورد نظر قدیمی‌ترین²⁰ کارمند متولد 1279بود. یعنی حدود 107 سال سن داشت. نکته قابل توجه در این مصاحبه بحث حافظه می‌باشد. مصاحبه‌شونده فقط نیم ساعت توانست به سوالات کلی ما جواب دهد.

از 72 نفر از مصاحبه شوندگان که سن آن‌ها مورد بررسی قرار گرفته است 2نفر قبل از سال 1300بوده‌اند.²¹ حدود 24 نفر متولد 1300 تا 1305 بوده‌اند و ده نفر از مصاحبه شوندگان بین سال‌های 1305تا 1310 متولد شده‌اند. بیشتر اطلاعات مورد نظر در این طرح از این افراد اخذ شد. برخی از مداخل که در چارچوب طرح نبود نیز با این افراد در میان گذاشته شد و اطلاعات جامعی پیرامون وضعیت محلات قدیمی شهر مشهد، بخصوص اطلاعاتی پیرامون اماکن و میادین گمشده مشهد کسب شد.

نمودارشماره(4) سن مصاحبه شوندگان تشکیلات اداری آستان قدس رضوی

19 نفر از مصاحبه شوندگان مورد مطالعه متولد بین سال‌های 1310 تا 1315 بودند. 8 نفر بین سال‌های 1315 تا 1320و 9 نفر هم تا سال 1325متولد شده‌اند.

عدم مصاحبه

چرا برخی از افراد حاضر به بازگویی خاطراتشان نیستند؟ توجیه مصاحبه شوندگان به این‌که این پروژه چه سودی برای آن‌ها دارد، از مسائل اساسی در تاریخ شفاهی است. اگر مصاحبه‌شونده توجیه نشود در مقابل سوالات مصاحبه‌کننده جبهه‌گیری می‌کند.²² اغلب افراد عادی خاطراتشان را مهم تلقی نمی‌کنند. هر چند در برخی از موارد اطلاعات جامعی دارند و مصاحبه کنندگان با توجیه افراد می‌توانند به اطلاعات با ارزشی دست یابند؛ توجیه افراد از طریق مهم تلقی کردن خاطرات راویان و این‌که این خاطرات به عنوان اسناد ارزشمندی راهگشای محققان خواهد بود.

در طرح مزبور حدود 10 نفر صراحتا اعلام کردند که حاضر به همکاری نیستند و مهم‌ترین دلیل مصاحبه نکردن این گروه ترس بود. عده‌ای هم حوصله مصاحبه را نداشتند و شرایط روحی و روانی خود را اعلام می‌کردند. برخی از افراد مورد مطالعه هم به دلیل وضعیت جسمانی و بیماری‌هایی که داشتند حاضر به مصاحبه نبودند.

بیش از 95 درصد مصاحبه شوندگان مرد بودند. در مجموع 5 نفر از زنان شاغل در دستگاه‌های اداری آستان قدس رضوی مورد مصاحبه بوند که فقط با 2 نفر مصاحبه انجام شد و بقیه هم اجازه همسر و یا برادر را شرط مصاحبه دانستند.

تجربیات

در طول یک سال مصاحبه با بازنشستگان آستان قدس رضوی به مسائلی برخورد می‌شد که تحت عنوان تجربیات طرح تشکیلات اداری به آن اشاره می‌شود.

1ـ اغلب تماس‌های تلفنی که بعد از نماز مغرب و عشاء انجام می‌شد. مصاحبه شوندگان موافقت خود را با انجام مصاحبه اعلام می‌کردند.

2ـ در مواردی که بیش از دو مرتبه با مصاحبه شوندگان ارتباط تلفنی انجام می‌شد افراد برای انجام مصاحبه بهانه می‌گرفتند.

3ـ مصاحبه‌شوندگانی که شماره تماس می‌گرفتند، هیچگاه تماس نگرفتند.

4ـ اکثر مصاحبه شوندگان بعد از مصاحبه خوشحال بودند از این‌که توانسته‌اند مطالب را به خوبی بیان کنند.

5 ـ در برخی از موارد مصاحبه شوندگان شروع به بیان خاطراتشان می‌کردند. این اجازه به آن‌ها داده می‌شد تا تمام صحبت‌هایشان را بیان کنند.

6ـ چون عده‌ای از مصاحبه شوندگان از نگهبانان و روسای نگهبانی اماکن متبرکه حرم مطهر انتخاب شده بودند بیان خاطراتشان بخصوص معجزات و کرامات امام رضا(ع) همراه با اشک بود.

7ـ هیچگاه سوالاتی که حساسیت ایجاد کنند در جلسه اول از مصاحبه شوندگان پرسیده نمی‌شد.

8ـ برخی از مصاحبه شوندگان خلاصه‌ای از خاطراتشان را یادداشت می‌کردند که آن در پرونده مصاحبه بایگانی می‌شد.

9ـ در این طرح ارتباط با روسا و مسئولین ادارات به سختی انجام می‌شد و اغلب افراد محافظه کارانه به سوالات پاسخ می‌دادند.

10ـ مصاحبه‌هایی که به عنوان پیش مصاحبه انجام می‌شد، بیش از سه جلسه طول می‌کشید.

11ـ جمع‌آوری عکس و اسناد از طریق مصاحبه انجام می‌شد.

12ـ سعی می‌شد به مصاحبه شوندگان تفهیم شود که کاربرد مصاحبه برای چه امری است.

13ـ اغلب مصاحبه شوندگان تمایل داشتند مصاحبه در منزلشان انجام شود.

14ـ برخی از مصاحبه شوندگان دوست نداشتند در مقابل دوربین صحبت کنند.

15ـ تمام سعی و تلاش در این راستا بود که مصاحبه حتما انجام شود. ولی در برخی از موارد به خاطر موانع اداری مجبور می‌شدیم مصاحبه را انجام ندهیم.

16ـ اکثر مصاحبه‌ها بین ساعت 9:30 تا 11:30 صبح انجام می‌شد.

17ـ میزان علاقه این گروه به مصاحبه به حدی بود که اکثر افراد خلاصه‌ای از خاطراتشان را یاداشت می‌کردند.²³

18ـ رویکرد به اسناد بخصوص در بین مصاحبه شوندگان فراوان بود. این گروه در اثبات گفته‌هایشان با ارائه اسناد و مدارک و حتی عکس ما را یاری می‌کردند. ²⁴

19ـ در مصاحبه‌هایی که انجام می‌دادیم هیچگاه از دریچه مصاحبه‌شونده حرفه‌ای وارد نمی‌شدیم. بلکه سعی می‌شد با استفاده از کلمات عامیانه ارتباط نزدیک و حتی دوستانه‌ای با مصاحبه شوندگان برقرار شود. این شیوه کمک ارزنده‌ای به مصاحبه‌ها نمود. به طوری که در پایان مصاحبه‌ها برخی از افراد با طرح مداخل جدید علاقمند به ادامه مصاحبه بودند.

پی‌نوشت‌ها:

1ـ در بخش تاریخ شفاهی مدیریت اسناد سازمان کتابخانه‌ها و موزه‌های آستان قدس رضوی اغلب مصاحبه‌ها به صورت پروژه انجام می‌شوند. پروژه تاریخ شفاهی شهریور 1320، تاریخ شفاهی پزشکی مشهد، تاریخ شفاهی مطبوعات خراسان، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، تاریخ شفاهی جنگ و... نمونه‌ای از ده‌ها پروژه هستند که در این مرکز انجام شده‌اند.

2ـ در طرح تشکیلات اداری آستان قدس رضوی اغلب مصاحبه شوندگان اظهار داشتند که اگر می‌دانستند خاطراتشان یک روزی اهمیت خواهد داشت آن‌ها را یاداشت می‌کردند.

3ـ در تاریخ شفاهی از این مقوله به عنوان موج دوم تاریخ شفاهی یاد می‌شود. در اروپا موج اول مصاحبه با نخبگان بود. موج دوم مصاحبه با عموم مردم، موج سوم دانشگاهی شدن این مقوله و نهایتا موج چهارم تاریخ شفاهی، استفاده از تکنولوژی و اینترنت می‌باشد.

4ـ مقاله تاریخ شفاهی: تروُر لومیس  Trevor Loomis، مترجم: کامران عاروان، فصلنامه تخصصی نامه تاریخ پژوهان، به نقل از مجله الکترونیکی دوران.

5ـ یکی از کاربردهای تاریخ شفاهی در غرب روزانه قابل مشاهده است. صفحه یادمان در بیشتر روزنامه‌‌های غربی هست که شبیه‌اش در ایران نیست. این صفحه روزانه به زندگی کسانی اختصاص دارد که همان روز یا روز قبل از دنیا رفته‌اند. البته در این بخش فقط آدم‌های نخبه جامعه معرفی نمی‌شوند، بلکه آدم‌های عادی نیز در این صفحه دیده می‌شوند. گفت‌وگو با دکتر علی اصغر سعیدی: ضرورت گردآوری تاریخ شفاهی در جهان امروز،مجله فرهنگ و اجتماع، شماره 125، ص8.

6ـ به نقل از وبلاگ تخصصی تاریخ شفاهی http://azari.blogfa.com/

7- اگر طرح‌های مختلف تاریخ شفاهی انجام گیرد، ما حتی از کارهایی که آدم‌های عادی در پهنه‌ها،نهادها و سازمان‌های مختلف چه به شکل دولتی و چه غیر دولتی انجام داده‌اند و جامعه را هر کدام به نحوی به چرخش درآورده و تاریخ آن سازمان را رقم زده‌اند، با خبر می‌شویم. گفت‌وگو با دکتر علی اصغر سعیدی: ضرورت گردآوری تاریخ شفاهی در جهان امروز، مجله فرهنگ و اجتماع، شماره 125، ص8.

8ـ آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با علی غراب، 23/2/86.

9ـ مقاله تاریخ شفاهی چیست؟: دکتر موژان مؤمن، به نقل از سایت:

http://daryayedanesh.blogspot.com/2006/01/blog-post.html

10- به عنوان نمونه، آقای نیازی، آخوندزاده و....

11- آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با آقای سیدعبدالله طباطبایی، غلامرضا سراج علیایی، آقای رفیعی یزدی و...

12-آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با آقای سیدمحمدصالح قطب، 3/6/86.

13- آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با آقای مرتضی غروی رودسری 2/7/86 و 3/7/86 و 7/7/86.

14-آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با غلامرضا رفیعی یزدی، 11/10/86.

15- آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با آقای خدابخش کمالیان، 26/10/86 و عباس نظام دوست، 5/9/86 و...

16ـ حتی یکی از مصاحبه شوندگان اظهار می‌کرد: شما نمی‌توانیداز من جواب بگیرید.

17- آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با اصغر کفایی رضوی، 18/2/86.

18ـ آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با محمود پیشوانژاد؛ در دو جلسه مصاحبه مدت 130دقیقه مصاحبه با ایشان صورت گرفته است.

19- آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با رضا سعید شهیدی در تاریخ‌های 21/9/ 86 و 22/9/86 و 25/9/86 و 27/9/86 و 28/9/86 و 10/10/86 و 12/10/86 و 16/10/86 و 20/10/86 و 23/10/86 انجام شده است.

20- آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با آقای قاسم مروجی، 8/7/1386. وی در سال 1279 و یا به روایتی 1275 در یکی از روستاهای فریمان به دنیا آمده است (در واقع 107 سال عمر داشت.) و سپس در مکتب‌خانه‌های قدیم قرآن را فراگرفته و بعد در مدرسه عباسقلی خان به تحصیل دروس حوزه پرداخته است. وی در سال 1320 استخدام شده است.

21- آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با غلامعلی عرفانیان میخی بربر. وی متولد 1294 می‌باشد.

22-آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با موسی یاوری، 27/3/1386.

23ـ آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با علی رحمانیان،20/8/86.

24ـ آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با محمد دائمی‌نژاد، 20/6/86.