نقدی بر روایی مصاحبه در تاریخ شفاهی

سعید اسدی

چکیده

یکی از منابع مهم در کسب اطلاعات از رویدادهایی که جنبه عام و عمومی دارند(= جنگ، انقلاب، جنبش، اعتصاب، تظاهرات و غیره) بایگانی ذهن افرادی است که یا شاهد عینی ماجرا بوده‌اند و یا به عنوان کنشگر در پیدایش آن رویداد نقش بسزائی داشته‌اند و هم‌اینک نیز زنده‌اندو به نوعی در دسترس می‌باشند. از جانب پژوهشگران تاریخ به خصوص تاریخ شفاهی، تکنیک مصاحبه برای ورود به بایگانی ذهن افراد مزبور مناسب تشخیص داده شده است. لیکن نگارنده بر این باور است که تکنیک مصاحبه برای کسب اطلاع از رویدادهایی که جنبه شخصی و خصوصی دارند مناسب است. ولی از آن‌جاکه رویدادهای تاریخی اغلب جنبه عام و عمومی دارند، برای این منظور مناسب به نظر نمی‌رسد. از این‌رو نگارنده تکنیک «بحث گروهی» را که هم برای دست‌یابی به اطلاعات واقعی از جنبه‌های عام و عمومی رویدادها و هم برای ارائه تصویری جامع و گویا از موضوع مورد مطالعه مناسب به نظر می‌رسد معرفی نموده است.

کلیدواژه‌ها: تاریخ، تاریخ شفاهی، رویدادهای عام، بایگانی ذهن کنشگران، تکنیک مصاحبه، روایی مصاحبه، تکنیک بحث گروهی، روایی بحث گروهی، نقد و تحلیل انتقادی.

1ـ مقدمه

ماکس شلر(M.Scheller) جامعه‌شناس و فیلسوف شهیر آلمانی که بین سال‌های 1874 تا 1928 میلادی می‌زیست، عبارت مشهوری با این مضمون زیر دارد: «حقیقت در مغاک لانه می‌کند»؛ حال ملاحظه نمایید چنانچه این حقیقت یک «حقیقت تاریخی» باشد،آن‌گاه عمق این مغاک چقدر خواهد بود؟

به‌زعم نگارنده تاریخ به مجموعه رویدادهایی گفته می‌شود که در زمان گذشته و در مکان‌های خاص و تحت شرایط فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و جغرافیایی ویژه‌ای توسط کنشگرانی که هم با یکدیگر و هم با موسسات اجتماعی جامعه آن روز در تعامل و کنش متقابل بوده‌اند، بوقوع پیوسته است و هم‌اینک به صورت داده‌های تاریخی در اختیار جامعه امروز هست.

آ‌ن‌طور که لوئیس گات چالک L.Gottschalk)، 1950) تاریخ‌دان فقید ابراز نموده، فرایند بررسی و تحلیل انتقادی اسناد و داده‌های گذشته «روش تاریخی» خوانده می‌شود و بازسازی و بازآفرینی ذهنی گذشته بر‌اساس داده‌های بر جای مانده «تاریخ‌نگاری» نام دارد. یا به تعبیر یکی از مراجع عالیقدر تحقیق، تاریخ‌نگاری یا «پژوهش تاریخی؛ بررسی نقادانه رویدادها، تحولات و تجارب گذشته؛ محک‌زدن دقیق شواهد مربوط به روایی منابع اطلاعاتی در گذشته و تفسیر این شواهد محک زده شده است.» (کرلینجر، 1376). یعنی تحقیق در تاریخ صرفاً «‌گردآوری روایات یا مقایسه آن‌ها و شناخت «واقعیت» حوادث گذشته نیست؛ ورای این کار نظر به توجیه و تفسیر این واقعیات دارد که بین جزئیات رابطه برقرار می‌کند وآن‌هارا به یکدیگر پیوند می‌دهد.این کار در واقع عبارت از تجدید بنای گذشته است به کمک مصالح و موادی که این‌جا وآن‌جااز بقایای آوار حوادث باقی مانده است.» (زرین‌کوب، 1370)

داده‌های تاریخی معمولاً به دو طبقه اصلی تقسیم می‌شوند:

1. منابع دست اول؛ شامل گزارش شفاهی و یا کتبی عاملان رویداد و یا شاهدان عینی آن رویداد است. در واقع این منابع «توسط یک مشاهده‌گر واقعی یا کسی که در واقعه تاریخی شرکت داشته، گزارش شده است.»(بست، 1373)

2. منابع دست دوم؛ «شامل گزارش‌هایی است که گزارش‌گر خود شاهد عینی آن نبوده است. او ممکن است با یک مشاهده‌گر واقعی صحبت کرده یا گزارش مشاهده‌گری را خوانده باشد،اما گواهی او همانند گواهی گزارشگر یا شرکت‌کننده واقعی نیست» (بست، 1373) یا به نظر ترز. ال. بیکر T.L.Baker)، 1377) منابع دست دوم شامل توصیف یا تفسیر پاره‌ای از رویدادهای گذشته است که یا چندی بعد از آن رویدادها نوشته شده‌اند یا مدت‌ها بعد به طبع رسیده‌اند. در هر صورت «یکی از قواعد پایه‌ای پژوهش در تاریخ این است: همیشه از منابع نخستین (دست اول) استفاده کنید. یک منبع نخستین، مخزن اصیل اطلاعات تاریخی است. ... استفاده از منابع ثانوی زمانی‌که منابع نخستین در دسترس هستند خطای عمده تاریخ‌نگاری است.» (کرلینجر، 1376)

ز دل این قاعده بنیادی یک اصل اساسی قابل استخراج و بهره‌برداری است، با این مضمون که وقتی فاعلان و عاملان تاثیرگذار در وقوع یک واقعه تاریخی و یا شاهدان و ناظران عینی آن رویداد هنوز زنده هستند، شایسته نیست که سایر منابع مربوط به آن واقعه در اولویت قرار بگیرند. هر چند بعداً از آن‌ها برای تنقیح، تلطیف و تلخیص رویداد مزبور استفاده خواهد شد.این‌جاست که معنا و مفهوم «تاریخ شفاهی» بروز و ظهور می‌یابد و نقش واهمیت خود را به رخ مورخان و تاریخ‌پژوهان می‌کشد. برای این‌که فقط در تاریخ شفاهی است که «شرح و بازشناخت یک رویداد بر‌اساس دیده‌ها، شنیده‌ها و کرده‌های شاهدان و ناظران و فعالان آن رویداد امکان‌پذیر می‌شود.» (کمری، 1384). یا به تعبیر نورایی (1385) کارایی تاریخ شفاهی در مورد اوضاع و وقایعی است که ناظران و فعالان آن هنوز زنده هستند. به بیان دیگر، فعالان و «شاهدان این وقایع می‌توانند خاطرات خود را درباره آن مرور کرده وآن را بازسازی کنند.این دست از وقایع تاریخی بر خلاف سایر وقایع،هنوز کاملاً کفن و دفن نشده‌اند و ـ فعالان ـ و شاهدان آن نه تنها می‌توانند درباره آن ذکر خبر کنند، بلکه می‌توانند در گسترش بازسازی کم و بیش همه جانبه آن، مورخ را نیز یاری دهند.» (نورایی، 1385). در واقع در تاریخ شفاهی «بایگانی ذهنی» شاهدان و فعالان یک رویداد تاریخی از اهمیت بسزائی برخوردار است. از همین‌رو، «ارتباط گفتاری چندسویه» در مغز و قلب این نوع از تاریخ‌نگاری قرار دارد.چون مورخ و یا پژوهشگر تاریخ صرفاً از طریق گفت‌و‌گو می‌تواند وارد بایگانی ذهنی افراد مورد نظر‌شده و با آنان ارتباط کامل، معنادار و سازنده برقرار کند. شاید به همین دلیل باشد که برخی از پژوهشگران تاریخ شفاهی ابراز می‌دارند «‌زبان گفتار زنده، گرم، اثرگذار و باور‌پذیرتر است و موضوع را به ماده‌ای سرد و کنسروشده تبدیل نمی‌کند.» (کمری، 1384)

شایان ذکر است که ارتباط گفتاری در قالب‌های مختلفی قابل اجراست، لیکن به نظر می‌رسد که مراکز مسئول در تاریخ شفاهی و همچنین دست‌اندرکاران این امر، مورخان شفاهی و اعضای هیئت علمی گروه‌های تاریخ دانشگاه‌های کشور فقط به ابزار مصاحبه توجه نموده‌اند و بر آن به عنوان موثرترین ابزار دست‌یابی به اطلاعات بایگانی شده در ذهن فعالان و شاهدان رویدادهای تاریخی متمرکز شده‌اند. به‌طوری که مسئولان نشست فعلی نیز تحت تاثیر این گرایش اقدام به برپایی چنین همایشی کرده‌اند که البته اقدام میمون و مبارکی است، منتها با تمرکز بر ابزار «مصاحبه»، راه بررسی کاربرد سایر ابزارهای گفت‌و‌گو را برای این مقصود مقدس مسدود نموده‌اند. لذا شایسته آن بود که عنوان همایش به شکل: «بررسی و ارزیابی کاربرد ابزار‌های مؤثر و مناسب در تاریخ شفاهی» مطرح می‌شد تا اندیشمندان توان خود را در راستای شناسایی ابزارهای مناسب (= موثرتر بودن،اقتصادی‌تر بودن، سریع‌تر بودن، دقیق‌تر بودن، جامع‌نگرتر بودن و...) صرف می‌کردند.

2ـ طرح مسئله و اهمیت آن

مسئولان همایش برای دست‌یابی به اطلاعات بایگانی شده در ذهن فعالان و شاهدان رویدادهای تاریخی ابزار«مصاحبه» را مناسب تشخیص داده‌اند و به همین جهت محور مباحث همایش را بر مصاحبه و مطالب پیرامون آن متمرکز کرده‌اند.

به‌زعم بزرگ‌ترین مراجع تحقیق (کرلینجر، 1376 ـ برکو و دیگران، 1378‌ ـ ون دلن، 1373‌ ـ بیکر، 1377‌ ـ پلتو، 1375 ـ دلاور، 1374) مصاحبه یکی از پراستفاده‌ترین و معتبرترین روش‌های جمع‌آوری اطلاعات واقعی و راستین است. ولی سؤال اساسی این است که آیا مصاحبه برای تأمین این مقصود مقدس، مناسب‌ترین ابزار و تکنیک نیز هست؟! آیا در این خصوص کارآیی لازم و کافی را دارد؟ آیا قادر به کشف، استخراج، بازسازی و بازنمایی اطلاعاتی که چندین سال در ذهن کنشگران رویدادهای تاریخی بایگانی شده، هست؟ آیا باز‌آفرینی تمامی جوانب یک رویداد تاریخی با این ابزار و با مراجعه به یک بایگانی ذهنی امکان‌پذیر است؟ یا این‌که ابزار مناسب‌تری غیر از مصاحبه وجود دارد که با آن می‌توان به اهداف مورد نظر نایل آمد. قابلیت طرح مسئله مزبور از آن جهت حائز اهمیت است که چنانچه «عدم روایی» ابزار مصاحبه برای این مقصود اثبات گردد، جلوی صرف هزینه‌ها ووقت‌های بی‌ثمر و بی‌مورد گرفته خواهد شد و در عوض ابزاری مناسب‌تر، مؤثرتر، کاراتر و مقرون به صرفه‌تر معرفی خواهد گشت.

3ـ هدف

این نوشته دو هدف عمده را دنبال می‌کند:

یک ـ این‌که در فضای ذهنی و منظومه فکری مراکز تاریخ شفاهی و مورخان شفاهی این پرسش مسئله خیز را ایجاد کند که آیا مصاحبه تنها ابزار مناسب برای دست‌یابی به اطلاعات بایگانی شده در ذهن کنشگران یک رویداد تاریخی است؟

دو ـ نقد میزان «روایی» تکنیک مصاحبه برای مقصود مورد نظر.

4ـ فرضیه

با توجه به طرح مسئله و هدف مقاله، فرضیه زیر را می‌توان اقامه کرد:

از آن‌جاکه «مصاحبه» دارای برد کوتاه است و در سطح خرد و در حوزه‌های خصوصی کاربرد دارد؛ لذا برای جمع‌آوری اطلاعات کامل، جامع، درست، دقیق و راستین از بایگانی ذهن فعالان و شاهدان رویدادهای تاریخی ابزار مناسب و موثری به نظر نمی‌رسد.

5 ـ روش بررسی

از روش «تحلیل اسنادی» و «تحلیل انتقادی» برای بررسی موضوع و فرضیه مطروحه استفاده شده است.

6ـ تحلیل موضوع

«در کار تاریخ، شناخت روش و هدف اهمیت خاص دارد.در حقیقت علم فقط از وقتی توانسته است پیشرفت واقعی حاصل کند که دریافته است در سیر خویش چگونه و از کجا باید قدم بردارد و آن هدف که در پیش دارد چیست؟» (زرین‌کوب، 1370)

اینک با توجه به نکته درست و بجای فوق،این سوال قابل طرح است که: هدف اصلی در تاریخ شفاهی چیست؟ و این هدف چگونه و با چه روش و شیوه‌ای تأمین خواهد شد؟ به نظر می‌رسد هدف اصلی تاریخ شفاهی، بازآفرینی گذشته نه چندان دور با تمام رویدادهای مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و سایر جنبه‌های آن باشد که با مراجعه به بایگانی ذهن فعالان و شاهدان عینی واقعه تاریخی و آشنایی با فرهنگ ذهنی آنان و گفت‌و‌گو با آن فرهنگ‌ها، دست‌یافتنی خواهد بود. حال نکته قابل پرسش این است که آیا مصاحبه برای تأمین این هدف فن مناسبی است؟ با توجه به هدف تاریخ شفاهی و نیز ماهیت رویدادهای تاریخی که جنبه عام و عمومی دارند و همچنین با عنایت به تعریف مصاحبه که به هم‌کنشی بیانی فقط دو فاعل اشاره دارد، می‌توان گفت که فن مصاحبه برای این منظور مناسب نیست و نمی‌باشد!این‌که گفته می‌شود رویدادهای تاریخی جنبه عام و عمومی دارند بدین معناست که «گزاره‌های تاریخی و یا مصادر تاریخی انفرادی نیستند ... و به پیکره بیشتر افراد جامعه باز می‌گردند، در این صورت یک رصد انفرادی (= انجام مصاحبه با یکی از کنشگران واقعه تاریخی) چه نقشی در بازآفرینی گذشته می‌تواند داشته باشد؟» (نورایی، 1385) یعنی بنا به ماهیت جمع‌گرایانه رویدادهای تاریخی، بازآفرینی آن‌ها صرفاً با رصد گروهی و در صورت امکان با رصد جمعی ممکن خواهد بود! به بیان دیگر، اطلاعاتی که از طریق مصاحبه با فاعل تأثیرگذار در یک واقعه تاریخی و یا با شاهد عینی آن واقعه به دست می‌آید، قابل انتساب به کل یا به بخش قابل توجهی از اعضای جامعه مربوط به آن واقعه تاریخی نیست و نخواهد بود. لذا باید در فکر ابزار مناسب‌تر از مصاحبه بود.

درخواست می‌شود مطلوب‌ترین حالت و آرمانی‌ترین وضع در خصوص کاربرد «مصاحبه در تاریخ شفاهی» را به شرح زیر تصور نمایید:

1ـ مصاحبه‌گر یا پژوهشگر حوزه تاریخ شفاهی به تمامی فنون ریز و درشت مصاحبه پژوهشی مسلح و قادر به کارگیری درست، موثر و به موقع آن‌ها نیز باشد.

2ـ مصاحبه‌شونده مورد نظر ما اولاً با تمام توان در روند مصاحبه مشارکت فعال و خلاق داشته باشد و ثانیاً حافظه قوی‌اش ضمن این‌که خلاء سال‌های سپری شده از پایان رویداد تاریخی را پر می‌نماید، بتواند تمامی اطلاعات بایگانی شده در ذهن‌اش را نیز به درستی، واقع‌گرایانه و بی‌کم و کاست بازگو کند و در اختیار پژوهشگر یا مورخ شفاهی بگذارد.

3ـ محصول مصاحبه انجام‌شده، اطلاعاتی درست، واقعی، راستین و مطلوب نظر باشد.

حتی در چنین وضع آرمانی و حالت مطلوبی چند نکته قابل تأمل و اشاره وجود دارد که می‌تواند روایی کاربرد ابزار مصاحبه در تاریخ شفاهی را در بوته نقد قرار دهد:

یک ـ مدتی که برای شناسایی مصاحبه‌شوندگان (= فعالان و یا شاهدان واقعه) و هماهنگی جهت پیش‌بینی مقدمات انجام مصاحبه و به خصوص زمانی که برای انجام مصاحبه‌ها صرف خواهد شد، طولانی است.

دو ـ توان حرفه‌ای که محققان تاریخ شفاهی برای انجام مصاحبه‌های پیش‌بینی شده می‌بایست صرف نمایند، بسیار بالا است. در ضمن پختگی حاصل از انجام مصاحبه‌های مکرر و به تبع آن تأثیرگذاری آنان بر روند مصاحبه را نباید از نظر دور داشت.

سه ـ اطلاعات به دست آمده از اجرای مصاحبه‌های متعدد، بخشی از واقعیت به وقوع پیوسته تاریخی را بازگو خواهد نمود نه همه وقایع را و نه تمامی آن‌چه را که روی داده است. لذا تصویری ناقص از واقعیت حاصل خواهد شد که ممکن است خیلی به کار نیاید.

حال با توجه به ذکر سه نکته فوق، ملاحظه نمایید چنانچه شرایط «مطلوب‌ترین حالت مصاحبه» مهیا نباشد، چه پیش خواهد آمد و چه پیامدهایی عارض خواهد گشت؟!

براساس استدلال فوق است که گفته می‌شود ابزار «مصاحبه» برای دست‌یابی سهل وسریع به اطلاعات بایگانی شده در ذهن کنشگران مناسب نیست و می‌بایست در فکر ابزار دیگری بود که برای این مقصود مناسب و مقرون به صرفه‌تر باشد.

ممکن است برخی از منتقدان، دو راه حل را به عنوان نقض و نفی این ادله مطرح نمایند:

راه حل اول،این‌که بگویند، برای ترسیم تصویر جامع و کامل رویداد تاریخی، ابتدا ترتیبی داده خواهد شد تا با یک یک کنشگران فعال و ناظر آن رویداد ـ که هم اکنون زنده‌اند ‌ـ مصاحبه‌ای صورت گیرد؛ سپس مصاحبه‌های صورت گرفته را کنار هم می‌نهیم تا هدف مورد نظر تأمین گردد!! در پاسخ به پیشنهاددهندگان این راه‌حل می‌توان گفت: بله، این کار امکان‌پذیر است. ولی در چه مدتی و با چه قیمتی؟ این کار به مثابه این می‌ماند که فردی با متر خیاطی که cm150 بیشتر طول ندارد، بخواهد مساحت ستاد اداری دانشگاه تهران را اندازه‌گیری نماید! افزون بر این، چه کسی می‌خواهد مصاحبه‌های صورت پذیرفته را ترکیب و تلفیق کند؟ آیا چنین فرد با صلاحیتی وجود دارد؟ فرض که وجود داشته باشد، او چقدر وقت لازم دارد تا این کار را به‌خوبی ودرستی انجام دهد؟

شاید با ذکر یک مثال بتوان سختی راه‌حل فوق را روشن‌تر ساخت:

فرض کنید بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس یا مرکز مطالعات جنگ قصد دارد آخرین دیدار و گفت‌وگوی شهید والامقام باکری را که در شب عملیات با نیروهای تحت امرش داشته، از ذهن رزمندگانی که آن شب حضور داشته‌اند و از مخاطبین شهید باکری بوده‌اند، بازنمایی کند. این‌طور تصور نمایید که نیروهای تحت امر شهید باکری در آن شب عملیات 75 نفر بوده‌اند که 25 نفرشان شهید شده‌اند و 50 نفرشان نیز زنده مانده‌اند و در حال حاضر هر یک در نقطه‌ای از کشور به زندگی عادی و معمولی خود مشغول هستند و آدرس محل سکونت و کارشان نیز دقیقاً مشخص است. چنانچه عوامل مؤثری چون: هماهنگی امور، دسترسی به مصاحبه‌شوندگان، یک‌دستی و زبردستی مصاحبه‌کنندگان، حافظه قوی و همدلی مصاحبه‌شوندگان، محل مصاحبه، زمان مصاحبه و مدت مصاحبه مطلوب و مناسب فرض شوند، در آن صورت بنیاد یا مرکز مذکور می‌بایست متقبل 50 مورد مصاحبه‌گردند.به نظر شما انجام این 50 مصاحبه چقدر وقت خواهد برد؟ همچنین چقدر احتمال می‌دهید که یک تلفیق گر خبره از 50 مصاحبه صورت گرفته تصویری کامل‌تر و گویا‌تر از واقعیت مزبور به دست دهد؟! او چقدر روی این موضوع کار خواهد کرد؟ و بالاخره این‌که آیا محصول کارش قابل استناد خواهد بود؟

راه‌حل دوم؛ این‌که بگویند، با اجرای «مصاحبه‌گروهی» مشکل را برطرف و هدف تاریخ شفاهی را تأمین خواهیم کرد. پاسخ این است که این راه‌حل مناسبی است، لیکن واقعیتی به نام مصاحبه‌گروهی وجود ندارد تا به تبع آن چنین اصطلاحی وضع گردد! چون مصاحبه بر وزن مفاعله بر هم‌کنشی گفتاری صرفاً بین دو بیان کننده دلالت دارد. چنان‌چه این گفت‌وگوی هدف‌مند و روش‌مند بیش از دو بیان‌کننده پیدا بکند، در آن صورت به آن «بحث گروهی» گفته می‌شود که سازوکار مربوط به خود را دارد. این همان تکنیکی است که قادر به رصد بایگانی ذهنی کنشگران (= فعالان و شاهدان) یک رویداد تاریخی، به‌طور گروهی و دسته‌جمعی است. بنا به آموزه‌های دکتر رفیع‌پور (1382)، تکنیک بحث گروهی دارای خواص و کاربردهای زیر است:

یک ـ نسبت به سایر تکنیک‌های جمع‌آوری اطلاعات کم هزینه‌تر است.

دو ـ در قیاس با سایر ابزارها زمان کمتری را صرف می‌کند.

سه ـ زمان و مکان بحث هم برای پژوهشگر و هم برای اعضای گروه مشترک و یکسان است.

چهار ـ در مقایسه با سایر تکنیک‌های مربوطه سهل‌تر به اجرا درمی‌آید.

پنج ـ توان حرفه‌ای پژوهشگر در روند اجرای این تکنیک درست‌تر، مؤثرتر و بهینه‌تر صرف خواهد شد.

شش ـ زمینه دست‌یابی به یک دایره وسیع یا تصویر جامع از ابعاد موضوع و واقعیت مورد نظر در این تکنیک نسبت به سایر تکنیک‌ها مساعد‌تر و بیشتر است.

هفت ـ اسباب کنترل، اصلاح و تکمیل اطلاعات مورد لزوم در این تکنیک به لحاظ حضور اعضا و کنش متقابل بیانی میان آنان بیشتر و موثرتر است.

هشت ـ زمینه بازآفرینی و یادآوری اطلاعات بایگانی شده در اذهان اعضای گروه به دلیل وجود پویایی، همگنی، همدلی و تفاهم میان‌شان در مقایسه با سایر تکنیک‌ها بیشتر است.

نه ـ از خصلت «تقابل خلاق» Creative) ialectic) برخوردار است.

ده ـ در این تکنیک، پژوهشگر در مقام آگاه‌ساز، تسهیل‌گر، هدایت‌گر و توانمندساز ظاهر خواهد شد و اعضای گروه نیز لباس تحلیل‌گری را به تن خواهند کرد.

حال با توجه به توضیح فوق، مثال مذکور با این تکنیک تشریح می‌گردد:

ـ گام اول: دعوت از 50 نفر رزمنده هم‌رزم شهید باکری به یک مکان واحد با هماهنگی مسئولان ذی‌ربط.

ـ گام دوم: برگزاری جلسه یک ساعته توجیهی و ترویجی و سازماندهی آنان در 5 گروه 10 نفره با میل و نظر خود رزمندگان.

ـ گام سوم: برگزاری جلسه هماهنگی برای پژوهشگران و توزیع آنان بین گروه‌ها. البته شایسته آن است که برای هر گروه دو پژوهشگر در نظر گرفته شود.

ـ گام چهارم: تشکیل گروه‌ها و شروع به کار آن‌ها طبق جدول زمان‌بندی.

ـ گام پنجم: برگزاری جلسه نقد و بررسی برای پژوهشگران بعد از اتمام کار گروه‌ها.

ـ گام ششم: برپایی گرد هم‌آیی گروه‌ها و نمایش یک به یک تصویرهای ضبط شده از بحث‌های گروه‌ها به منظور دست‌یابی به توافق جمعی.

ـ گام هفتم: مستند‌سازی اطلاعات.

اینک قضاوت و ارزیابی گردد که کدام یک از دو تکنیک بحث گروهی و مصاحبه در بازنمایی واقعه آخرین دیدار و گفت‌و‌گوی شهید باکری با نیروهای تحت امرش در شب عملیات از انباشت ذهنی 50 رزمنده بازمانده مناسب‌تر و کاربردی‌تر است!!

7ـ نتیجه‌گیری و پیشنهاد

1ـ7ـ نتیجه‌گیری

رویدادهای تاریخی انفرادی و خصوصی نیستند. بلکه عام و عمومی‌اند. یعنی هر چند «‌تجزیه و تحلیل تاریخی ممکن است به یک فرد، یک عقیده، یک جنبش یایک نهاد معطوف باشد. با وجود این،هیچ‌کدام از این موضوعات را نمی‌توان به‌طور مجزا و به تنهایی مطالعه کرد. حتی اشخاص ـ و زندگی خصوصی آنان ـ را نمی‌توان بدون توجه به تعامل آن‌ها با عقاید، جنبش‌ها یا نهادهای زمان خودشان موضوع تحقیق تاریخی قرار داد.» (بست، 1373) بنابراین، برای فهم عمیق، دقیق و جامع رویدادهای تاریخی به روش‌ها و فنون مناسبی نیاز است. این موضوع در رابطه با تاریخ شفاهی نه تنها مصداق دارد بلکه از حساسیت ویژه‌ای نیز برخورد است. چون واحد تحلیل در این نوع از تاریخ پژوهی، رویدادهای تاریخی‌ای هستند که در ذهن کنشگران آن واقعه بایگانی شده‌اند و تنها استراتژی معقول و مقبول جهت دست‌یابی به آن‌ها فقط و فقط گفت‌وگو است. در این راستا، متولیان و متصدیان تاریخ شفاهی در جهان و ایران بر این باورند که مصاحبه مناسب‌ترین وسیله است. در حالی‌که نظر نگارنده غیر از این است. چون او اعتقاد دارد که «مصاحبه یک موقعیت نقشی میان فردی رودررو است که در آن یک شخص (مصاحبه‌گر) از شخص مورد مصاحبه (پاسخ‌دهنده) پرسش‌هایی را که برای به دست‌آوردن پاسخ‌های مربوط به مسئله تحقیق تدوین شده‌اند، می‌‌پرسد» (کرلینجر، 1376) و این بدین معناست که مصاحبه صرفاً یک ارتباط گفتاری میان فردی است و فقط در سطح خُرد و حوزه‌های خصوصی کاربرد دارد. حتی با مروری به انواع مصاحبه‌ها چون: استخدامی¹، درمانی²، علمی³، تجسسی⁴، پژوهشی⁵، رسانه‌ای⁶ و غیره، وجود «ارتباط گفتاری میان فردی»⁷ و حوزه‌های اختصاصی را بین مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده می‌توان مورد اشاره قرار داد واستنباط نمود. در هر صورت، از بیان مطالب فوق می‌توان این نتیجه را گرفت که:

در تاریخ‌پژوهی شفاهی، تکنیک مصاحبه برای گفت‌وگو با اذهان فعالان و شاهدان وقایع تاریخی جهت بازآفرینی آن وقایع، مناسب نیست. به‌زعم نگارنده، تکنیک بحث گروهی که یک ارتباط گفتاری میان گروهی است برای این منظور مناسب به نظر می‌رسد.

2ـ7ـ پیشنهاد

الف ـ پیشنهاد می‌شود که در قالب یک طرح تحقیق آزمایشی، میزان اثربخشی تکنیک «بحث گروهی» و تکنیک «مصاحبه» در خصوص بازآفرینی رویدادهای تاریخی انباشته شده در اذهان کنشگران آن رویدادها، مورد مقایسه قرار گیرند.

ب ـ پیشنهاد دیگر آن است که تمامی مورخان شفاهی قبل از اتخاذ هر گونه موضعی بر له و علیه نگارنده، مقاله را از منظر روش‌شناسی ارزیابی نمایند.

پی‌نوشت‌ها:

1ـ مصاحبه استخدامی، گفت‌وگوی هدف‌مندی است که میان نماینده یک سازمان و یک متقاضی کار در آن سازمان صورت می‌گیرد. هدف تشخیص صلاحیت متقاضی جهت استخدام در سازمان مورد نظر است. از این‌رو عمده اطلاعات درخواستی، در خصوص فرد متقاضی انجام می‌شود.

2ـ مصاحبه درمانی، گفت‌وگوی هدف‌مندی است که میان درمانگر (= روان‌پزشک، روان‌شناس و مددکار) و درمان‌پذیر (= بیمار، مراجع و مددجو) انجام می‌شود. هدف درمان فرد درمان‌پذیر است. از این‌رو، عمده سوالات بر فرد درمان‌پذیر متمرکز است.

3ـ مصاحبه علمی، گفت‌وگوی هدف‌مندی است که میان عضو هیأت علمی یک مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی و یک دانشجو و یا فارغ‌التحصیل دوره‌های عالی صورت می‌گیرد. هدف تعیین صلاحیت علمی فرد متقاضی برای ادامه تحصیل و یا به عضویت هیأت علمی درآمدن وی در مؤسسه مزبور است. از این‌رو، عمده پرسش‌ها در خصوص وضعیت علمی متقاضی مطرح می‌شود.

4ـ مصاحبه تجسسی، گفت‌وگوی هدف‌مندی است که میان نماینده دستگاه قضایی و یا نیروی انتظامی و متهم انجام می‌شود. هدف تأیید یا رد متهم در خصوص ارتکاب جرم است. لذا، سؤالات در راستای اثبات جرم و یا تبرئه متهم طرح می‌گردند.

5ـ مصاحبه پژوهشی، گفت‌وگوی هدف‌مندی است که میان یک پژوهشگر و یک آزمودنی صورت می‌گیرد. هدف تأیید یا رد فرضیه‌های تحقیق است. بنابراین، پرسش‌ها در همین راستا طراحی می‌شوند.

6ـ مصاحبه رسانه‌ای، گفت‌وگوی هدف‌مندی است که میان مجری صداو سیما و یا خبرنگار یکی از جراید و یک کارشناس (صاحب‌نظر در یکی از مسائل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی،اقتصادی و غیره) انجام می‌شود. هدف تشریح و تبیین یک موضوع خاص است. از این‌رو، سؤالات به منظور روشنگری موضوع مورد مصاحبه تمرکز می‌یابند.

7ـ ارتباط، انواع و اقسامی دارد که یکی از آن‌ها گفتاری است. در واقع در این نوع از ارتباط، زبان وکنش‌های بیانی جایگاه ویژه‌ای دارند. مصاحبه یک ارتباط گفتاری میان فردی است. در حالی‌که بحث گروهی یک ارتباط گفتاری میان گروهی می‌باشد.

منابع:

1ـ برکو، روی. ام و آندرودی. ولوین ودارلین آر. ولوین، مترجمان سیدمحمد اعرابی و داود ایزدی، مدیریت ارتباطات: فردی وعمومی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1378.

2ـ بست، جان، مترجمان پاشا حسن و طالقانی نرگس، روش‌های تحقیق در علوم تربیتی و رفتاری، تهران: انتشارات رشد، 1373.

3ـ بیکر، ترز. ال. نایبی، هوشنگ، نحوه انجام تحقیقات اجتماعی، تهران: انتشارات روش، 1377.

4ـ پلتو، پرتی. ژ، مترجم محسن ثلاثی، روش تحقیق در انسان‌شناسی، تهران: انتشارات علمی، 1375.

5ـ رفیع‌پور، فرامرز، تکنیک‌های خاص تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1383.

6ـ زرین‌کوب، عبدالحسین، تاریخ در ترازو، تهران: انتشارات امیر کبیر، 1370.

7ـ کرلینجر، فرد. ان، مترجمان پاشا شریفی، حسن و نجفی‌زند، جعفر، مبانی پژوهش درعلوم رفتاری (جلد دوم) تهران: مؤسسه انتشارات آوای نور، 1376.

8ـ کمری، علیرضا، صدای «تاریخ محاضره‌ای»، ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر زمانه، سال چهارم، شماره 34، 1384.

9ـ نورایی، مرتضی، درآمدی برپاره‌ای مشکلات نظری و کارکردی تاریخ شفاهی، فصلنامه تحقیقات تاریخی و مطالعات آرشیوی گنجینه اسناد، سال شانزدهم، دفتر چهارم، شماره 64، 1385.

10- Gottschalk,Louis(1950)/Understanding History/New York:Knopf/Book