راهنمای گام به گام تاریخ شفاهی

امیرمسعود شهرام‌نیا و سعیده یراقی‌اصفهانی

چکیده

این مقاله هم حاصل تجربیات نویسنده است و هم با بهره‌گیری از برخی منابع خارجی به تاریخ شفاهی و‌ توالی تحقیق آن در مصاحبه‌های تاریخ شفاهی پرداخته است.

مقدمه

تاریخ شفاهی یا «Oral History»، چنان که از عنوان آن آشکار است، یکی از شیوه‌های تحقیقات تاریخی است که صرفاً جنبه شفاهی دارد. تاریخ شفاهی که در سده اخیر در سطح جهان گسترش پیدا کرده، مجموعه منظمی از اظهارات افراد زنده در مورد تجربیاتشان است. ابزار جمع‌آوری این اطلاعات می‌تواند از یادداشت‌برداری تا استفاده ماهرانه از وسایل الکترونیکی ضبط صدا و تصویر متفاوت باشد.

بسیاری از وقایع قرون گذشته پیش از آن‌که در لوح یا کاغذ یا هر شی‌ء‌ای، نوشته شوند، پس از مدتی از اذهان محو شدند. وقایع مهم تاریخ جهان و حتی بسیاری از رخدادهای شخصی که می‌توانست در آینده بشریت سهم عمده‌ای ایفا کند، دیگر هیچ مفهومی در اذهان بشر باقی نمانده است. تاریخ شفاهی طی کمتر از 90 سال، هم‌اینک به یکی از منابع عمده تجربیات گذشتگان این کره خاکی تعلق دارد.

بسیاری وقتی راجع به تاریخ فکر می‌کنند، کتاب‌های خاک خورده، اسناد، آرشیو و کتابخانه‌ها در نظرشان مجسم می‌شود. در واقع تاریخ در اطراف ما، خانواده، جامعه و خاطرات و تجارب افراد مسن‌تر است. فقط کافی است از آن‌ها بپرسیم و آن‌ها می‌توانند به اندازه یک کتابخانه پر از کتاب، برای ما داستان بگویند.

به عنوان دریچه‌ای به دنیای تاریخ شفاهی، این نوشتار گام‌های اساسی برای جمع‌آوری و حفظ گنج‌های ارزشمند شفاهی را جهت غنی‌کردن اطلاعات تاریخی شما و نسل‌های آینده، ارائه می‌دهد.

این مطالب حاصل تجربیات نویسنده است که با بهره‌گیری از برخی منابع خارجی تنظیم شده است.

گام اول؛ معرفی

الف)آنچه باید انجام دهید!

همه ما داستان‌هایی برای گفتن داریم؛ داستان‌هایی که با آن‌ها زندگی کرده‌ایم. ما به تجربیاتمان نظم می‌دهیم. و آن‌ها را به صورت داستان سازمان‌دهی می‌کنیم.

تاریخ شفاهی، که مجموعه منظمی از اظهارات افراد زنده درباره تجربیات خودشان است، به این داستان‌ها گوش می‌‌دهد. مورخان بر این باورند که خاطرات روزانة مردم (نه فقط ثروتمندان و افراد شهیر) اهمیت تاریخی دارد. اگر ما این خاطرات ـ این داستان‌ها ـ را حفظ و گردآوری نکنیم، یک روز برای همیشه از دست خواهند رفت.

خاطرات شما و افراد اطراف شما، برای خانواده‌ و جامعه‌تان گنج‌های ارزشمند و یگانه‌ای است. شما و اعضای خانواده‌ می‌توانید با استفاده از تکنیک‌های تاریخ شفاهی، تاریخ نانوشته خانواده را حفظ کنید. همچنین شما و اجتماعتان می‌توانید ریز و درشت تاریخ نانوشته را کشف و حفظ کنید. تاریخ شفاهی آن‌قدر انعطاف‌پذیر است که افراد در هر سنی می‌توانند، فنون آن را فرا بگیرند.

بسیاری در باره «درست انجام‌دادن» روش تحقیق تاریخ شفاهی نگران هستند، اما زمانی‌که می‌فهمند صدای ضبط شده روی یک نوار کاست، از «هیچ‌چیز»‌ بهتر است، برای یک مصاحبه ساده تلاش می‌کنند. حتی مصاحبه یک ساعته با یک نفر، ممکن است ده سال بعد سودمند باشد و عده‌ای برای این تلاش سپاسگزار شما خواهند شد.

ب)‌تاریخ شفاهی چیست؟

تاریخ شفاهی مجموعه منظمی از اظهارت افراد زنده در باره تجربیات خودشان است. تاریخ شفاهی «افسانه‌های قومی»، «غیبت»، «شایعه» یا «ستون پنجم» نیست. در واقع شکل قدیمی انتقال شفاهیات را نمی‌توان به نام تاریخ‌شفاهی پذیرفت.

مورخان شفاهی تلاش می‌کنند، صحت و سقم یافته‌هایشان را مشخص و‌آن‌ها را تحلیل کنند و در یک بافت تاریخی دقیق قرار دهند. آنان همچنین درباره «نگهداری» یافته‌هایشان برای استفاده پژوهشگران بعدی نگران هستند.

در پروژه‌های تاریخ شفاهی، راوی واقعه‌ای را برای مصاحبه‌کننده نقل و مصاحبه کننده خاطرات را ثبت و یک سند تاریخی خلق می‌کند. (راوی ----- واقعه ----- مصاحبه‌کننده ----- سند تاریخی)

تاریخ شفاهی خاطرات بشری و کلمات گفته شده را جمع می‌کند. ابزار جمع‌آوری اطلاعات می‌تواند از یادداشت‌‌برداری تا استفاده ماهرانه از وسایل الکترونیکی ضبط صدا و تصویر متفاوت باشد.

گستردگی زندگی بشری حد و مرزی برای موضوعی که ما از طریق تاریخ شفاهی ثبت می‌کنیم، به وجود می‌آورد. ما فقط می‌توانیم به اندازه طول دوران زندگی یک نفر، به عقب برویم. این محدودیت، منجر به «سندرم اضطراب مورخان شفاهی» شده است. هراس از این که اطلاعات بازگشت ناپذیر هر لحظه ممکن است از دست برود.

تاریخ شفاهی خوب انجام شده، به فرد حس پیشرفت می‌دهد. با ثبت تاریخ شفاهی، حس گرفتن و نگه‌داشتن چیزی ارزشمند و نجات از عقب ماندن را داریم.

در صورتی که تکنولوژی عامل گسترش و پیشرفت روش‌های تاریخ شفاهی است، مانعی برای تاریخ‌نگاری سنتی محسوب می‌شود. برای مثال، ارسال نامه‌های الکترونیکی از طریق اینترنت، اسناد نوشتاری را کمیاب‌تر از قبل کرده است. حال این که مورخان سنتی با داشتن وابستگی به اسناد مکتوب، نگران می‌شوند.

ج)توالی تحقیق تاریخ شفاهی

1. تنظیم یک سؤال یا نکته محوری به عنوان هدف اصلی در مصاحبه‌ها.

2. برنامه‌ریزی پروژه (بررسی مسائلی مانند: محصولات نهایی، ‌بودجه، گزینش کارکنان، تجهیزات و قالب زمانی).

3. مطالعات و تحقیقات زمینه‌ای.

4. آمادگی و هماهنگی برای مصاحبه.

5. به انجام رساندن مصاحبه‌ها.

6. ارزیابی تحقیقات و مصاحبه‌ها و دوباره بازگشت به مرحله یک یا ادامه دادن تا مرحله هفت.

7. سازماندهی و آماده‌کردن نتایج.

8. آرشیو کردن اسناد.

با توجه به هدف پروژه تاریخ شفاهی، مراحل کار به صورت ساده یا پیشرفته طراحی می‌شود.

گام دوم؛ راهنمایی‌ها و پیشنهادها

الف)فهرست یادآور تاریخ ‌شفاهی

1. در باره اهداف تحقیق خود تصمیم بگیرید و مشخص کنید آیا تاریخ شفاهی به شما برای رسیدن به آن‌ها کمک خواهد کرد. ممکن است نتیجه بگیرید که اهدافتان تغییر می‌کند. اگرچه برای انجام آن‌ها تمرکز کرده باشید.

2. تحقیقات مقدماتی را با استفاده از منابع مکتوب انجام دهید.

3.فهرستی از افراد مورد نظر جهت مصاحبه، تهیه کنید. چطور آن‌ها را انتخاب می‌کنید؟ بهتر است زمانی که با مصاحبه‌شونده‌ها تماس می‌گیرید و هدف پروژه را شرح می‌دهید، از آن‌ها جهت معرفی افراد، درخواست کمک کنید.

4. تجهیزات خود را برای هماهنگ بودن با روند کارتان، بسنجید. با تحقیق نوع ضبط و تجهیزات لازم را انتخاب کنید. برای مثال، آیا مصاحبه باید کیفیت پخش سراسری داشته باشد؟ آیا لازم است مدت زمان طولانی‌ باقی بماند؟

5. از یک میکروفن خارجی ((external microphone برای کیفیت صدای بهتر، مخصوصاً برای ضبط ویدیویی، استفاده کنید.

6. تجهیزات ضبط را پیش از استفاده امتحان کنید و بدانید که در شرایط گوناگون چطور کار می‌کنند. بهتر است پیش از مصاحبه، کار با آن‌ها را تمرین کنید.

7.با توجه به نوع تجهیزات ضبط (دیجیتال یا آنالوگ) موارد مصرفی را آماده کنید.

8. فهرستی از موضوعات یا سوال‌های مورد نظر تهیه کنید.

9. چگونگی مصاحبه کردن را تمرین کنید.

10. فهرستی از کارهایی که خودتان باید قبل، در حین و بعد از مصاحبه انجام دهید، تهیه کنید.

11. قرار ملاقاتتان را یک یا دو روز قبل از مصاحبه مشخص و قطعی کنید.

12. روز مصاحبه، برای خودتان زمان بیشتری برای رسیدن به محل تعیین کنید.

13. در محیطی ساکت و آرام، مصاحبه و ضبط آن را انجام دهید. زمانی که آغاز به کار کردید، برای یک دقیقه با دقت گوش دهید و صداهای مزاحم را کنترل کنید. برای مثال پاندول ساعت‌های تیک‌‌تاکی را ساکن کنید، ‌حیوانات خانگی را از محیط دور کنید و در ترافیک پر سر و صدا، در و پنجره‌ها را ببندید.

14. مطمئن شوید که مصاحبه‌شونده چگونگی استفاده شما از مصاحبه را می‌داند و دریافته است که این یک مکالمه خصوصی نیست.

15. هر ضبط جلسه را با معرفی کلی و با بیان این که با چه کسی، چرا، چه زمانی و کجا در حال انجام مصاحبه هستید، ‌آغاز کنید.

16. مشتاقانه و فعالانه گوش دهید.

17. هر از گاهی صحبت کنید.

18. با سکوت اجازه دهید مصاحبه‌شونده زمان فکر کردن داشته باشد.

19. هر از گاهی سؤالی بپرسید.

20. جواب سؤال خود را پیش از این که به سراغ سؤال بعدی بروید، به طور کامل، پیگیری کنید.

21. سوال‌ها را به اندازه کافی باز بپرسید تا جواب‌های مقاله‌وار بگیرید، مگر این که به دنبال یک «واقعیت» با جواب کوتاه و مشخص باشید.

22. با سؤال‌هایی شروع کنید که کمتر حالت استنطاقی داشته باشند.

23. سؤال‌های استنطاقی‌تر را در مراحل بعدی مصاحبه بپرسید.

24. مصاحبه را با پرسش‌های سبک‌تر به پایان برید. مصاحبه‌شونده را ناگهان بعد از یک سؤال اساسی، رها نکنید.

25. نسبت به قدرت‌های روانی در طول مصاحبه آگاه و حساس باشید.

26. مصاحبه را به یک تا دو ساعت (بسته به میزان خستگی شما و مصاحبه‌شونده‌) محدود کنید.

27. پاکت‌های بزرگ برای اسناد و عکس‌های امانت گرفته شده، به همراه داشته باشید.

28. تمام نوارها و لوح‌های فشرده مصاحبه ضبط ‌شده را بلافاصله رونویسی کنید و شماره بزنید.

29. توصیه می‌شود، امضای مصاحبه‌شونده ـ جهت توافق‌‌نامه سطح دسترسی ـ را قبل از این ‌که محل مصاحبه را ترک کنید، بگیرید. در صورت امتناع از امضا، نسخه‌ای از متن مصاحبه برای مطالعه و تصحیح پیش مصاحبه‌شونده بفرستید.

30. بعد از مصاحبه، یادداشت‌های ضمنی مصاحبه را بنویسید.

31. برای مصاحبه‌شونده بعد از پایان جلسات مصاحبه، نامه تشکر یا تقدیرنامه بفرستید.

32. قواعد مشخصی برای برچسب زدن و فایل کردن همه چیز داشته باشید.

33. عکس‌های به امانت گرفته شده را به سرعت کپی و یا اسکن کنید و اصل آن‌ها را باز‌گردانید. عکس‌ها را از لبه با احتیاط بگیرید و در پاکت مقوایی محکم حمل کنید. بهتر است برای حفظ بهتر، بین هر عکس کاغذ سفید قرار دهید.

34. در صورت استفاده از نوار کاست در ضبط مصاحبه، از هر کاست کپی و نسخه اصلی را در مکان مناسب نگهداری کنید. فقط از نسخه کپی استفاده کنید.

35. مصاحبه ضبط‌ شده را خارج‌نویسی و تنظیم کنید. بهتر است، هر ده دقیقه، زمان را از نسخه‌ای که متن مصاحبه از روی آن پیاده می‌شود، ذکر کنید تا در مرحله باز‌شنوایی و اعمال اصلاحات با سرعت بیشتری کار کنید.

36. مصاحبه را تحلیل، صحت و سقم وقایع را مشخص و نتایج را با طرح تحقیق خود مقایسه کنید. آیا به آن چه می‌خواستید رسیده‌اید؟ چه سوال‌های جدیدی از نتیجه مصاحبه پدید آمده است؟ نتیجه مصاحبه چه پیشرفتی در روش کار شما به وجود آورده است؟

37. اگر لازم است برای جلسه بعدی مصاحبه قرار بگذارید.

38. اگر قصد دارید، یک کپی از صدا، تصویر یا متن مصاحبه را به مصاحبه‌شونده بدهید، برای تصحیح متن پیاده شده از او کمک بگیرید.

39. جهت نگهداری و آرشیو طولانی مدت اسناد به دست آمده، برنامه‌ریزی کنید.

ب)چطور باید سؤال‌ها را بپرسیم؟

1. می‌توان با توجه به هدف پروژه، فهرستی از سوال‌های مورد نظر آماده کرد تا در طول مصاحبه از آن کمک گرفت و یا کافی است موضوع این سوال ها را در ذهن داشته باشید و با توجه به موقعیت و حفظ توالی تاریخی سوال را مطرح کنید.

2. با توجه به موضوع و هدف مصاحبه، سوال‌های اساسی را بعد از مرحله مقدماتی، مطرح کنید. سؤالی بپرسید که یک جواب طولانی نیاز داشته باشد و ‌باعث حرکت موضوع شود.

3. بهتر است با شجره‌نامه و زندگی‌نامه سؤال‌ها را شروع کنید.

4. چند سوال را همزمان نپرسید. بلکه، هر بار فقط یک سؤال بپرسید.

5. برای گرفتن جواب، به مصاحبه‌شونده اجازه فکرکردن دهید. منتظر شوید، گاهی سکوت برای شما اثربخش خواهد بود.

6. یک شنونده خوب باشید. از حرکت اعضای بدن، کمک بگیرید. با نگاه مشتاقانه، تکان‌سر و لبخند، مصاحبه‌شونده را برای بیان بیشتر مطالب دلگرم کنید.

7. اگر لازم بود، از تشویق‌های زبانی مانند: «چه اطلاعات فوق‌العاده‌ای!»‌ یا «چه جالب» استفاده کنید. البته مراقب باشید که مصاحبه را با تشویق‌های زبانی مانند: «اوه!» و «آه!» تند و تیز نکنید؛ آن هم زمانی که مصاحبه‌شونده در حال صحبت کردن است.

8. برای رفع برخی ابهامات حتماً سؤال کنید. اگر مصاحبه‌شونده یک عبارت کلی می‌‌گوید و شما لازم است بیشتر بدانید، بگویید: «من نفهمیدم. آیا ممکن است این موضوع را با جزییات بیشتر توضیح دهید؟»

9. از مصاحبه‌شونده بخواهید معنی کلمات تخصصی که در مصاحبه استفاده می‌کند را توضیح دهد. برای مثال، از یک منبت کار بپرسید که منظورش از گره چینی چیست؟ چطور استفاده می‌شود؟

10. اگر باید اطلاعات کاملی از مصاحبه‌شونده به دست آورید، یک سؤال مهم را چندین‌بار به صورت‌های مختلف و با جمله‌بندی‌های متفاوت بپرسید.

11. جز زمانی که می‌خواهید یک پاسخ یک کلمه‌ای بگیرید، پرسش‌های خود را طوری بیان کنید که به سادگی با «بله» یا «خیر» جواب داده نشوند. برای مثال، به جای این‌که بپرسید: «آیا در سال 57 مبارز انقلابی بودید؟» بپرسید «مبارزات انقلاب در سال 1357چگونه بود؟» تا جایی که می‌توانید ‌سوال‌های مقاله‌وار بپرسید که جواب طولانی داشته باشد.

12. سوال‌ها را به‌گونه‌ای بپرسید که توالی تاریخی حفظ شود، سپس وارد جزییات شوید.

13. انعطاف‌پذیر باشید.اگر موضوع پیش‌بینی نشده‌ای توسط مصاحبه‌شونده پیش آمد، سریع با مطرح کردن سوال‌های مختلف زوایای مختلف آن واقعه را ثبت کنید.

گام سوم؛تشریفات کار

الف)یادداشت‌‌برداری هنگام مصاحبه

توصیه می‌شود در طول مصاحبه، عناوین اصلی گفت‌وگو یادداشت شود یا در اولین فرصت بعد از اتمام مصاحبه، مصاحبه کننده قبل از این که جزییات مشمول مرور زمان شوند، یادداشت‌ها را سازمان‌دهی کند. این یادداشت‌ها چیزی مشابه فهرست‌نویسی است. بهتر است فرم‌هایی جهت یادداشت‌های مصاحبه کننده طراحی و آماده شود و در آن سوای کلیدواژه‌های گفت‌وگو، مشخص شود با چه کسی، چرا، چه وقت و کجا مصاحبه انجام شده است. این یادداشت‌ها به خارج نویس مصاحبه (‌پیاده‌کننده متن مصاحبه) یا پژوهشگران آتی برای فهمیدن بهتر متن مصاحبه کمک می‌کند. این اطلاعات می‌تواند در ابتدای متن یا فیلم مصاحبه تدوین شود.

ب) فرم ‌بانک اطلاعات شخصی

فرم ‌بانک اطلاعات شخصی، بسته به اهداف پروژه می‌تواند حجم کم یا زیادی از اطلاعات داشته باشد. اطلاعات شخصی خیلی مفید است و بخصوص اگر هدف مصاحبه در یک پروژه، تهیه تاریخ خانوادگی یا شجره‌نامه باشد، جز نام، آدرس، شماره تلفن، تاریخ و محل تولد مصاحبه‌شونده، در فرم‌ها ممکن است نام، تاریخ تولد و فوت والدین، خواهر و برادران، همسران و فرزندان مصاحبه‌شونده هم پرسیده شود. همچنین می‌توان از محل‌های سکونت، تحصیلات و سابقه‌کاری فرد سؤال و نیز، ‌فهرستی از آثار و فعالیت‌های او را در سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف تهیه کرد.

ج) نمونه امضا و دست‌نوشته

یکی دیگر از کارهایی که در پروژه‌های تاریخ شفاهی پیشنهاد می‌شود، گرفتن نمونه امضا و دست‌نوشته از مصاحبه‌شونده است. داشتن کاغذ و قلم مناسب برای این کار شما را برای داشتن گنجینه‌ای منظم و هماهنگ از این‌گونه اسناد هدایت می‌کند.

د)توافق‌‌نامه سطح دسترسی مصاحبه

توافق‌‌نامه می‌تواند بسیار حقوقی تنظیم شود، اما بیشتر مورخان شفاهی تلاش می‌کنند فرمی بیابند که با آن سطح دسترسی را آسان‌تر ‌کنند. توافق‌نامه‌ها، برای مصاحبه‌شونده مشخص می‌کند که مصاحبه چگونه و در چه سطحی ‌استفاده خواهد شد و سوء‌تفاهم را به حداقل می‌رساند. علاوه بر توجه به حقوق مصاحبه‌شونده، توافق‌‌نامه، مورخان شفاهی را خاطرنشان می‌سازد که مصاحبه‌شونده به ما امتیاز استفاده از چیزی را داده است که به ما تعلق ندارد.

توافق‌‌نامه‌ در صورت‌های گوناگونی تنظیم می‌شود. می‌توان از نمونه‌های موجود، در سازمان‌هایی که تاریخ شفاهی کار می‌کنند، کمک گرفت. اطلاعات توافق‌‌نامه اغلب شامل ‌نام مصاحبه‌شونده، امضای او، تاریخ و عباراتی است که اجازه استفاده از مصاحبه را در سطوح مختلف تعیین می‌کند. نام شخص یا سازمانی که اجازه را دریافت می‌کند و هدفی که به آن منظور مصاحبه انجام شده، نیز هست. پیشنهاد می‌شود توافق‌نامه همچون قرارداد با نظر مشاور حقوقی تنظیم شود. مصاحبه‌کننده‌ها (در صورت نیاز تصویر و صدابرداران) هم لازم است توافق‌‌نامه‌ها را امضاء کنند تا از سوءاستفاده احتمالی کارکنان پروژه جلوگیری شود. به خصوص اگر مصاحبه‌ها قرار است برای استفاده‌های آتی در سازمان مربوطه آرشیو شوند.

ذ)پیگیری روند کار

بسته به اهداف پروژه و ساختار آرشیوی، می‌توان برای تمام مراحل کار فرم‌های ساده یا پیشرفته با کلیه جزییات طراحی کرد. برای ثبت مراحل هر مصاحبه، داشتن یک فایل کامپیوتری توصیه می‌شود. تمام اسناد، عکس‌ها، متن، فرم‌ها و کلیه اطلاعات هر مصاحبه بر روی هارد رایانه نگهداری شود. بایستی مراحل کار روی فایل فهرست و پس از انجام هر مرحله‌، کنار آن علامت زده شود.

ه) ارسال نامه تشکر یا تقدیرنامه

بعد از اتمام مصاحبه، برای مصاحبه‌شونده نامه تشکر ارسال کنید. بهتر است لوح‌های تقدیر با امضای مسئول مربوطه برای این منظور آماده شود.

گام چهارم؛ فیلمبرداری و صدا‌برداری مصاحبه‌های تاریخ شفاهی

الف) رهنمود‌هایی جهت انتخاب لوازم ضبط

1. با یک دستگاه ضبط صوت ساده و قابل اعتماد به همراه یک میکروفن یقه‌ای خوب، می‌توان یک مصاحبه تاریخ شفاهی با کیفیت عالی آماده کرد. تجهیزات گران‌قیمت تا زمانی که نخواهید تولید خود را به رادیو و یا تلویزیون بدهید، نیاز نیست.

2. ضبطی را پیدا کنید که بتوانید نوار را در حین کار کردن ببینید. بعضی از ضبط‌ها قسمت نوار را با یک پلاستیک سیاه یا روکش چرمی پوشانده‌اند که بررسی مقدار باقی‌مانده نوار را در زمان انجام کار مشکل می‌کنند.

3. نشانگر روشن ضبط و باطری خیال شما را در حین انجام مصاحبه راحت می‌کند. زیرا شما می‌توانید با یک نگاه کوچک به چراغ متوجه شوید که دستگاه در حال ضبط است.

4. همیشه از میکروفن خارج از دستگاه استفاده کنید که به دستگاه ضبط شما متصل می‌شود. میکروفن‌های داخل دستگاه کیفیت ضبط خوبی ندارند. آن‌ها بسیار ضعیف هستند و اغلب صدای داخل دستگاه را هم ضبط می‌کنند. میکروفن‌های رومیزی و یا یقه‌ای مناسب هستند.

5. ضبطی انتخاب کنید که هم از باطری و هم از برق استفاده کند. چون این خصوصیات به شما قابلیت‌های بیشتری در طول مصاحبه می‌دهد. برق از باطری قابل اعتماد‌تر است. اما همیشه یک رابط با سیم بلند به همراه داشته باشید. زیرا شما نمی‌دانید که پریز برق در کجاست.

6. نوارهای کاست ارزان هستند و در همه جا به راحتی پیدا می‌شوند. اما از نوارهای مارک‌دار با کیفیت خوب استفاده کنید.

7. از نوار کاست‌های 60 دقیقه‌ای(30 دقیقه در هر طرف) یا 90 دقیقه‌ای (45 دقیقه در هر طرف) استفاده کنید. نوارهای طولانی‌تر خیلی نازک هستند و ممکن است کشیده، جمع و یا پاره شوند.

8. ایده خوبی است که از نوارهایی استفاده کنید که به جای چسب از پیچ‌های کوچک در گوشه‌های آن استفاده شده است. زیرا چنان‌چه نوار خراب شود و یا بشکند، شما می‌توانید قاب را باز کنید و آن را تعمیر کنید و دوباره ببندید. با استفاده از نوارهای بدون پیچ، شما مجبور هستید برای رسیدن به نوار، قاب را خراب کنید.

ب) ابزارها و وسایل مورد نیاز برای ضبط تصویری مصاحبه

وسائل اصلی مورد نیاز شامل پرده، جهت پشت سر مصاحبه کننده، دو عدد صندلی و یک دوربین فیلمبرداری است.

پرده: پرده‌ای تیره‌رنگ (سورمه‌ای، مشکی، سبز و ...) از جنس جیر با طول و عرض 3 متر، پشت سر مصاحبه کننده، جایی که وی می نشیند آویزان کنید. برای آویزان کردن می توانید از پایة پرده و یا میخ پرچی که مخصوص نصب این‌گونه پرده است، استفاده کنید. نیازی نیست پرده کاملاً صاف باشد. بلکه می‌توانید هنرمندانه آن را به شکل پرده‌های چین‌دار صحنه نمایش آویزان کنید.

صندلی: مصاحبه‌شونده را حداکثر دو متر جلوتر از پرده قرار دهید. استفاده از صندلی چرخه دار توصیه نمی‌شود. چون مصاحبه کننده ممکن است با چرخش صندلی در کادر فیلمبردار، درست قرار نگیرد. همچنین صندلی‌ای انتخاب کنید که مصاحبه‌شونده روی آن راحت بتواند بنشیند. بهتر است قبل از شروع مصاحبه از نظر خود او کمک بگیرید. صندلی مصاحبه‌کننده بهتر است رو به روی مصاحبه‌شونده قرار بگیرد.

دوربین: دوربین و سه پایه را در سمت چپ و نزدیک به صندلی مصاحبه کننده قرار دهید. در نتیجه محل قرار گرفتن صندلی مصاحبه‌شونده، مصاحبه کننده و دوربین سه نقطه از یک سه ضلعی می‌شوند. دقت کنید دوربین تراز باشد.

لنز دوربین: ارتفاع لنز دوربین باید در حد چشمان (eye level) یا کمی بالاتر باشد.

کادربندی: توجه داشته باشید که دوربین اغلب مردم را مضطرب می‌کند. پس مصاحبه‌شونده را وادار به نگاه کردن به لنز دوربین نکنید. بهتر است نگاه او به فرد مصاحبه‌شونده باشد.

کادر اصلی برای تصویربرداری، سر و بخشی از شانه‌ها خواهد بود. قرار داشتن سر و شانه‌ها در کادر دوربین باعث می‌شود زمانی ‌که مصاحبه‌شونده حرکت می‌کند و یا دستانش را تکان می‌دهد، از کادر خارج شود. به آرامی دوربین را روی پایه حرکت ‌دهید. این کار را سریع انجام ندهید. با یک حرکت آرام و ماهرانه مصاحبه‌شونده را وارد کادر و حرکات وی را ضبط کنید. اگر مصاحبه‌شونده عادت به استفاده از دستان خود در حین صحبت کردن دارد، کادر را باز کنید. دائم فاصله تصویر را دور (واید) و نزدیک (زوم) نکنید. تصویر بهتر است ثابت باشد.

نور: برای کنترل نور داخل اتاق پرده‌ها را بکشید. نور بیرون، طیف رنگی متفاوتی نسبت به نور داخل دارد و ممکن است نور آبی بر روی مجموعه ایجاد کند. همچنین با حرکت خورشید تنظیم نور را تغییر می‌دهد. با آمدن دوربین‌های دیجیتال و تنظیمات خودکار آن نیازی نیست که فیلمبردار حرفه‌ای باشد. بلکه با رعایت نکات ذکر شده می‌توانید تصویر خوبی از مصاحبه‌های تاریخ شفاهی داشته باشید. تصویر را از صفحة نمایش دوربین کنترل کنید. بهتر است یک مانیتور به دوربین وصل کنید و آن را در سمت راست یا چپ مصاحبه‌شونده قرار دهید و در تمام طول فیلمبرداری شرایط نور و تصویر خود را بررسی کنید.

از مشکلاتی که می‌تواند نور داخل اتاق ایجاد کند، سایه‌ای است که به صورت مصاحبه‌شونده می‌افتد و باعث می‌شود حفرة چشم، بسیار تاریک به نظر برسد و در تصویر چشم‌ها دیده نشود. برای حل این مشکل نور بالای سر را خاموش کنید و نور را از روبه‌رو و طرفین صورت بدهید. منبع نور را با فاصله 2 تا 5/2 متری قرار دهید. چنان‌چه شدت نوری که به صورت مصاحبه‌شونده می‌تابانید قوی باشد، سایه‌هایی پشت او ایجاد می‌شود.

ج) چگونگی تصویربرداری از اسناد، عکس و یادبودها

گاهی مصاحبه‌شونده در حین مصاحبه تصمیم به نشان دادن برخی اسناد، تصاویر و یا یادبودهای خود می‌کند و می‌خواهد آن‌ها را جلوی دوربین بگیرد. بهتر است با عجله روی آن‌ها زوم نکنید. بلکه زاویه دوربین را آن‌قدر باز بگذارید که همه چیز در کادر دیده شود و بعد از پایان صحبت و با یک کارگردانی صحیح از تک تک آنچه می‌خواهید، تصویر زوم بگیرید و بخواهید روایت کننده روی هر تصویر با صدای خود توضیح دهد. هنگامی که می خواهید از تصاویر با دوربین فیلمبرداری عکس بگیرید، اجازه دهید که نوار DV، 30 ثانیه بدون آن‌که دوربین تکان بخورد، جلو برود. بهتر است از زوایا و درجات مختلف زوم، از آن‌ها عکس بگیرید. مثلاً عکاسی از چند نفر،ابتدا از کل و سپس از افراد خاص آن مجدد عکس بگیرید.

اگر به اسکنر یا دستگاه‌هایی از این قبیل دسترسی دارید، عکس‌ها و نامه‌ها را به جای ویدیو، اسکن کنید. دقت کنید آن‌ها را با اندازه بزرگ و وضوح بالا اسکن کنید.

گام پنجم؛ موارد قابل توجه در تاریخ شفاهی

الف) آشنایی با مشکلات و محدودیت‌ها

با در نظر داشتن این‌که تاریخ شفاهی کوششی در جهت به دست آوردن اطلاعات تازه و جدید و مکمل در بازسازی گذشته است، باید با محدودیت‌های آن هم آگاه شویم که مانند هر شیوه پژوهشى دیگر، با مشکلات متنوعی روبه‌رو بوده و هست.

1. یکی از این محدودیت‌ها وابستگی منابع تاریخ شفاهی به افراد زنده و منابع گفتاری است و این که نمی‌توانیم به اندازه کل طول زندگی یک نفر به عقب بازگردیم.

2. سن زیاد، ضعف شنوایى و مشکلات جسمى نامناسب برخى شخصیت‌هاى مصاحبه‏شونده که حاکی از دست رفتن حافظه بشری است.

3. مصاحبه‏شوندگان از بیان برخى مطالب به دلایل متفاوت خوددارى مى‌کنند. برخى، در صدد آزمودن مصاحبه‏کننده هستند. برخى او را در حد خود نمى‏دانند. برخى پایبند ارزش‌هاى اخلاقى هستند. برخى وفادار به‏روابط گذشته خود با مقامات مافوق هستند و بنا به هر دلیلى، از بیان کل ماجرا مى‏پرهیزند.

4. راوی اغلب از موضعى مثبت به بازگویى وقایع مى‏پردازد و سعی می‌کند خطاهای خود را مخفی کند.

5. گاه تصورات شخصى پا به حیطه تاریخ مى‏گذارد. به این ترتیب که ذهن قهرمان‏پرور برخى، شاخ و برگ اضافى به واقعه‏هاى تاریخى مى‏دهد و رنگ و بوى غیرواقعى به آن‌ها مى‏بخشد.

6.بیان واقعه تاریخی از دیدگاه فردی و به صورت گزینشى که مصاحبه‏شونده بنا به میل و سلیقه خود، از بین خاطرات انتخاب وجهت‌گیری می‌کند.

7. اما مصاحبه‏کننده نیز خود می‌تواند منشاء مشکلاتی باشد. همچنان که مصاحبه‏شونده در محتوای مصاحبه نقش اساسی دارد، مصاحبه‏کننده نیز با رفتار خود و با اظهارنظری ناشیانه، می‌تواند افکار و احساس مصاحبه‏شونده را تحت تاثیر قرار دهد و از محتوای مصاحبه بکاهد.

8.مصاحبه‌شونده از تجهیزات ضبط و تصویربرداری می‌ترسد.

9. مصاحبه‌شونده باور نمی‌کند که چیز ارزشمندی برای گفتن به شما داشته باشد و نمی‌فهمد که چرا شما می‌خواهید با او مصاحبه کنید.

10. مصاحبه‌شونده یک‌سری داستان‌های دم‌دست دارد که آن‌ها را حسابی شاخ و برگ داده و عادت دارد تعریف کند. این مصاحبه‌شونده نمی‌خواهد بگذارد شما از متن او منحرف شوید.

11. مصاحبه‌شونده عادت ندارد خاطراتش را در ملاءعام بگوید و نیازمند تقویت و دلگرمی بیشتری است. باید با چند سؤال گرم شود و سپس سوال‌های بیشتر، تا به راه بیفتد.

12. مصاحبه‌شونده با صحبت کردن درباره موضوعاتی که در ذهن شماست احساس راحتی نمی‌کند. برای مثال یک زن با حیا ممکن است در صحبت کردن با یک مرد درباره تجربه‌های ازدواجش احساس راحتی نکند.

13. مصاحبه‌شونده شما را از میان داستان می‌چرخاند و مطابق با نمونه: آغاز ـ میانه ـ پایان که در ذهن شماست عمل نمی‌کند. خاطرات ساختار و توالی تاریخی ندارند و شما مجبورید کشف کنید که چطور راوی را وادار کنید که این خاطرات را به صورتی که هم برای گوینده و هم برای شنونده مفهوم باشد، نقل کند.

14. مصاحبه‌شونده از دادن اطلاعات شخصی یا خصوصی می‌ترسد و بنابراین اطلاعاتی به شما می‌دهد که «نقاب» بیرونی او را حفظ خواهد کرد.

15. مصاحبه‌شونده ترجیح می‌دهد یا عادت دارد، به جای یک نفر در یک جمع صحبت کند.

ب)پیاده‌سازی و تنظیم

پیاده‌سازی متن مصاحبه، یکی دیگر از مراحل هر پروژه تاریخ شفاهى است که آن را به سند مکتوب تغیر شکل مى‏دهد و استفاده را براى پژوهشگران راحت‏تر می‌کند.

سخنى که بر زبان رانده مى‏شود، هنگامى که به صورت نوشته و مطلب چاپى درمى‏آید، به‌ سهولت مى‏تواند دچار آسیب شود. پیاده‏کردن متن مصاحبه، باید دقیق و درست منطبق با مکالمه صورت گرفته باشد. تصحیح زبان خاص هر کس کار درستى نیست. پس از این‌که متن آماده شد، متن را به مسئول بازشنوایی بدهید تا آن را مقابله و تصحیح کند. بازشنوایی یعنى خواندن نسخه و گوش دادن همزمان به نوار مصاحبه و تصحیح هر اشتباهى که فرد پیاده‏کننده صوت، مرتکب شده است. پس از انجام این تصحیح‏ها، نسخه را براى تأییدگرفتن از مصاحبه‏شونده نزد وى ببرید. در این مرحله اگر مصاحبه‏شونده صلاح بداند، جملات گفتارى خود را تصحیح مى‏کند.

ویرایش متن‌های مصاحبه قبل از انتشار لازم نیست، اما به هنگام انتشار به صورت مقاله، کتاب و ... باید استانداردهای لازم ویرایش رعایت شود.

در پایان مطمئن شوید همه منابع تولیدشده مرتبط با پروژه، ساماندهى شده و در مخازن آرشیوی قرار گرفته است.