آینده‌نگری در مصاحبه‌های تاریخ شفاهی

محمد نظرزاده

چکیده

بیش از بیست موسسه با موضوعات مختلف در اطراف تاریخ شفاهی ایران به کار ضبط و ثبت خاطرات مشغولند. هر سازمانی با توجه به جدید بودن کار، با الگوبرداری از مراکز مشابه و کسب تجربه در حین کار، متناسب با نیازهای خود به کار تاریخ شفاهی می‌پردازد.

بی‌تردید یک دهه کار و فعالیت در آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی تجربیاتی را فراروی این‌جانب نهاده است. فراهم‌آوری این مطلب نیز بیان بخشی از تجربیات موجود و پاسخ به این پرسش است که:با توجه به ضرورت دقت در حین مصاحبه، چه تمهیداتی چیده شود تا استفاده‌کنندگان از مصاحبه به راحتی بتوانند از آن بهره ببرند؟

مقدمه

اهمیت تاریخ شفاهی و کسب اطلاعات تاریخ معاصر از طریق مصاحبه، با توجه به این‌که اسناد و کتاب‌ها به تنهایی نمی‌توانند همه چیز را راجع به گذشته ما بگویند، برای اکثر مورخین و پژوهشگران به عنوان یک منبع باارزش تاریخی در کنار اسناد پذیرفته شده است.

هر کس خاطرات منحصر به فردی از زندگی خود دارد. تاریخ در واقع شرح و تحلیل رویدادها است که از سرنوشت کسان با هر درجه اهمیت که در خور سهمشان است ساخته می‌شود. نخبگان با توجه به جایگاهشان و توده‌های بی‌نشان با سرگذشت جمعی‌شان در تاریخ حضور دارند.

تاکنون مختصر مطالبی که در خصوص تاریخ شفاهی نوشته شده‌اند، بیشتر به خود مصاحبه و نحوه انجام آن توجه داشته واز مراحل پس از مصاحبه وارتباط تنگاتنگ این مراحل باانجام مصاحبه غافل مانده‌اند.

در انجام مصاحبه تاریخ شفاهی مسئله مهمی که باید مدنظر قرار گیرد این است که بدانیم ما مصاحبه را برای استفاده دیگران انجام می‌دهیم.ضرورت این امر زمانی مشخص و ملموس می‌گردد که خودمان را جای استفاده‌کنندگان از مصاحبه قرار دهیم.

در این نوشته فرض بر این است که مصاحبه از نظر محتوایی شکل استاندارد و خوبی را طی می‌کند. اما به دلیل این‌که روند تولید مصاحبه‌ها در تاریخ شفاهی بسیار سریعتر از مراحل آماده‌سازی آن‌ها می‌باشد، در این مقاله تلاش خواهد شد که روندانجام مصاحبه و کسب اطلاعات تاریخی به صورتی طی شود تا پس از مصاحبه تمامی گروه‌ها،اعم از بایگان، پیاده‌کننده، بازشنوا، تایپیست، نمایه‌ساز، تدوین‌گر و در نهایت مورخین و محققین بتوانند به سریع‌ترین‌، ساده‌ترین و بهترین شکل ممکن‌ از مصاحبه بهره ببرند.

ابزارهای فنی

تاریخ شفاهی حضور و بالندگی خود را مدیون تکنولوژی مدرن می‌باشد. مصاحبه‌کننده باید حداکثر تلاش خود را برای استفاده از بهترین و پیشرفته‌ترین وسایل جهت ضبط مصاحبه‌ها انجام دهد تا صدا و تصویر مصاحبه‌شونده با بهترین کیفیت ممکن ضبط شود.

کیفیت خوب صدا و حفظ و نگهداری این اطلاعات با همین شرایط از مهم‌ترین اقدامات تاریخ شفاهی می‌باشد. صدای واضح و بلند به پیاده‌کننده و بازشنوا کمک می‌کند تا بهتر بشنوند و عین مطالب مصاحبه را بدون کم یا زیاد بر روی برگه پیاده کنند.

استفاده از ضبط‌های استاندارد و مارک‌های معروف با کیفیت بالای ضبط که امتحان خود را پس داده‌اند، نوارهای کاست مطمئن با ماندگاری بالا، باطری‌های سالم و قابل شارژ و میکروفن‌های جدا برای دریافت عالی‌ترین صدا بسیار پسندیده است.

میکروفن بهتر است بر روی یقه و در فاصله ده تا پانزده سانتیمتری دهان مصاحبه‌شونده نصب شود تا صداهای جانبی مانند صدای هوا، افراد و یا صدای موتور ضبط را نگیرد.

متصل نمودن هدفن به ضبط صوت نیز به مصاحبه‌کننده این امکان را می‌دهد تا ضبط صدا را کنترل کند.

ضبط مصاحبه بهتراست به صورت نرمال (NORMAL) و نه دوبل (DOUBLE) بر روی کاست‌های نو و خام شصت دقیقه انجام شود. به خاطر جلوگیری از ضبط مجدد بر روی نوارته کاست شکسته شود و از آن نسخه پشتیبان تهیه گردد.¹

در مصاحبه‌های ویدئویی و تصویری ظاهر مصاحبه‌شونده، حالات، حرکت‌ها، احساسات و به عبارتی زبان بدن او قابل مشاهده است². برای این‌که بتوانیم از این مصاحبه جهت استفاده آتی مراجعان و یا پخش از رسانه‌های گروهی استفاده کنیم، باید از تجهیزات استاندارد و مارک‌های معروف بهره ببریم و شخص متخصص و مجربی را جهت استفاده از وسایل تصویربرداری به کار گیریم.

ضبط ویدئویی بر روی نوارهای استاندارد و به صورت (SP) باشد.از مصاحبه‌ها سی دی تهیه شود. جهت پرهیز از اشتباه و ضبط مجدد بر روی نوارهای مصاحبه پس از تصویربرداری، ته نوارهای ویدئویی(VHS) شکسته شود و در نوارهای minDVC کشوی انتهایی بازگردد.

همراه داشتن دوربین عکاسی و تهیه حداقل دو قطعه عکس، یک قطعه به تنهایی از مصاحبه‌شونده و یک قطعه به همراه مصاحبه‌کننده می‌تواند در تکمیل پرونده مصاحبه‌شونده موثر باشد.

بهره از‌ تکنولوژی جدید و روش‌های الکترونیکی با توجه به ارائه خدمات بهتر و امکان استفاده آیندگان از مواد فراهم‌شده، برای توسعه موثر پسندیده است.

اقدامات حین مصاحبه

از جمله اموری که می‌تواند روند آماده‌سازی مصاحبه را تسهیل و تسریع کنداین است که مصاحبه‌کننده اهمیت کار و روند و پروسه مصاحبه را برای مصاحبه‌شونده شرح دهد. بدیهی است اگر مصاحبه‌شونده متوجه شود که گفت‌وگوی وی پس از ضبط، پیاده، بازشنوایی و نمایه خواهد شد، در بیان کلمات دقت خواهد کرد و تلاش خواهد نمود تا اسامی، نام اماکن و تاریخ‌ها را دقیق و مستند ارائه کند.

همه گروه‌های استفاده‌کننده از مصاحبه اعم از پیاده‌کننده، بازشنوا،نمایه‌ساز، بایگان و حتی محققین و پژوهش‌گران ترجیح می‌دهند در تمامی طول مصاحبه، یک مصاحبه‌شونده با یک مصاحبه‌کننده رودررو باشد.

وجود چند نفر در مصاحبه که معمولاً یا به‌طور کامل معرفی نمی‌شوند و یا در طول مصاحبه تنها یک بار معرفی می‌شوند، باعث می‌شود تا پیاده‌کننده و بازشنوا متوجه نشوند که جملات عنوان شده متعلق به چه کسی می‌باشد. نمایه‌ساز نیز در مستند نمودن اسامی و به همین ترتیب بایگان در ظهرنویسی نوارها و تشکیل پرونده برای مصاحبه‌شونده و مراجعه‌کنندگانی که قصد استفاده از مصاحبه را دارند، در ارجاعات با مشکل مواجه می‌‌شوند.

پیاده‌سازی و بازشنوایی

یکی از امور تخصصی، مهم، وقت‌گیر و در عین حال هزینه بربرای اکثر مراکز آکادمیک و اسنادی که کار تاریخ شفاهی راانجام می‌دهند کار پیاده‌سازی مصاحبه‌ها می‌باشد.

از نکاتی که می‌تواند در سرعت روند پیاده‌سازی و بازشنوایی مصاحبه موثر باشد تلفظ صحیح کلمات به صورت شمرده و با صدای واضح و بلند توسط مصاحبه‌شونده است. بهتر است در ابتدای مصاحبه بسیار مودبانه از مصاحبه‌شونده خواسته شود تا در تلفظ کلمات دقت لازم را به عمل آورد و بسیار بلند و شمرده صحبت کند.

اگر تلفظ برخی از کلمات توسط مصاحبه‌شونده گنگ و مبهم ادا می‌شود، به ایشان یادآوری گردد تاآن لغت رابه صورت واضح تکرار کند. این مهم در خصوص لغات خارجی باید بیشتر رعایت گردد.

مصاحبه‌کننده باید لیستی از کلمات نامفهوم واصطلاحات نامانوس یااشتباه را در هنگام مصاحبه یادداشت و در اختیار مصاحبه‌شونده قرار دهد تا اگر نیاز به توضیحی دارند در جلسات بعدی مصاحبه آن‌ها را شرح دهد و یا آن‌ها را به صورت مکتوب تصحیح کند که در پرونده مصاحبه‌شونده قرارگیرد تا پیاده‌کننده را در زمان پیاده‌سازی یاری نماید.

در مصاحبه‌های میدانی که به صورت مستندانجام می‌شود و یا زمانی که مصاحبه‌شونده عکس‌ها و اسناد را توضیح می‌دهد، باید مصاحبه‌شونده از تمامی اسامی و اماکن به صورت مستند نام ببرد و از ایما و اشاره و یا استفاده از ضمایر به جای اشخاص و اماکن بپرهیزد تا پیاده‌کننده و بازشنوا بدون ابهام مصاحبه را پیاده و بازشنوایی کند.

صدای خوب و با کیفیت بالا به پیاده‌کننده و بازشنوا کمک شایانی خواهد کرد تا بهتر بشنوند. بنابراین وجود صداهای حاشیه‌ای مانند صدای تلفن، موبایل، کولر، تلویزیون، سروصدای بچه‌ها و. .. که باعث مشکلاتی برای پیاده‌کننده و بازشنوا می‌شوند باید برطرف گردد.

همکاری با نمایه‌ساز

یکی از امور فنی،علمی و در عین حال زمان‌بر که دسترس‌پذیری سریع محققین و مورخین را به اطلاعات مصاحبه ممکن می‌سازد نمایه‌سازی صحیح واستاندارد مصاحبه‌ها پس از پیاده‌سازی، بازشنوایی و تایپ آن‌هااست.

در هنگام مصاحبه، مصاحبه‌کننده باید مطلع باشد که کوچک‌ترین اطلاعات اخذشده از مصاحبه‌شونده در خصوص نام اشخاص، تاریخ،اماکن و غیره می‌تواند نمایه‌ساز را در هنگام کار نمایه‌سازی کمک کند. بنابراین یک مصاحبه‌کننده مجرب باید تمام تلاش خود را معطوف به مستندسازی مواردفوق نماید.

واضح است که نیاز یک مصاحبه‌کننده حرفه‌ای را یک مصاحبه‌شونده حرفه‌ای که شرایط مصاحبه رادرک کند، برطرف خواهد کرد. بنابراین خوب است اهمیت نمایه‌سازی و مستندسازی مشاغل، وقایع، اماکن و محلات، اشخاص، سازمان‌ها و ادارات به شکلی محترمانه به مصاحبه‌شونده گوشزد شود تا وی در حین مصاحبه نهایت همکاری را در این ارتباط داشته باشد.

اگر مصاحبه‌شونده بعداً می‌توانداطلاعات دقیق‌تری به ما بدهد این فرصت به او داده شود تا با کنکاش در اسناد و مدارک در جلسات بعدی مصاحبه یا به صورت مکتوب داده‌های صحیحی به ماارائه دهد تا جهت استفاده نمایه‌ساز در پرونده مصاحبه‌شونده نگهداری شود.

مصاحبه‌کننده نباید سعی کندافراد را مجبور به یادآوری اطلاعات و تاریخ‌ها کند. چون احتمالاً اطلاعات اشتباه به دست خواهند داد. مردم بعضی مواقع وقایع و اتفاقات را نه براساس تاریخ که براساس مطابقت زمانی به یاد می‌آورند. اگر قرار است مصاحبه‌شونده تاریخ واقعه‌ای را به یاد بیاورد بهتر است از او بپرسیم قبل از ازدواج شما بوده است یا بعد از آن، قبل از بیست و هشت مرداد سی و دو بوده و یا پس از آن. به این ترتیب نمایه‌ساز می‌تواند واقعه اصلی را مستند یا تاریخ‌گذاری کند.

در خصوص مستندسازی نام اشخاص، پرسیدن از شغل و منصب، سن، محل کار، دخیل بودن در واقعه‌ای مهم و حتی زمان مدرسه و تحصیل می‌‌تواند به نمایه‌ساز برای مستندسازی اسامی یاری رساند.

سؤال از نام قدیمی و یااسم جدید اشخاص، مشاغل، سازمان‌ها، اماکن و محلات یکی دیگر از راه‌های مستند‌نمودن آن‌هاست.

برای مستندکردن اماکن و محلات،از طریق پرسش از منطقه و ناحیه‌، خیابان‌ها و محلات معروف اطراف آن‌ها، قرار داشتن ساختمان‌های مهم ادارات دولتی یا خانه‌های افراد صاحب منصب یا مشهور در آن محله یا مکان می‌توان آن‌ها را مستند نمود.

دریافت اسناد و مدارک، عکس‌ها، شجره‌نامه‌ها، نقشه‌ها، کتاب‌ها، مجلات و بریده روزنامه‌های مربوط به مصاحبه‌شونده و همچنین زندگی‌نامه پرشده توسط وی از دیگر مواردی است که نمایه‌ساز را در امر نمایه مصاحبه‌ها کمک می‌کند.

تعهدات و قراردادها

از جمله امور مهمی که به مصاحبه جنبه قانونی می‌دهدامضای قراردادهایی بین شخص و یا مراکز مصاحبه‌کننده با مصاحبه‌شونده می‌باشد. در این قراردادها می‌توان نحوه استفاده از مصاحبه، ایجاد محدودیت‌های دسترسی مدنظر مصاحبه‌شونده، دریافت اسناد و مدارک او و نحوه استفاده از مواداهدایی به مصاحبه‌شونده را در قالب فرم‌های مدون مشخص نمود.

فرم‌ها باید طبق نظر مصاحبه‌شونده پر شود و توافق‌های انجام‌شده در خصوص مصاحبه،اسناد و عکس‌های وی محترم شمرده شود و تا زمانی که مصاحبه‌شوندگان اجازه نداده‌اند مصاحبه‌هاانتشار نیابند.

برخی مراکز معمولاً یک نسخه از کپی نوار کاست، ویدئو، سی دی و حتی متن مصاحبه را متناسب با قوانین خود به مصاحبه‌شونده اهدا می‌کنند.اگر چه برای جلب اعتماد و همکاری مصاحبه‌شونده و تقدیر و تشکر از وی این امر ضروری است اما باید در خصوص نحوه استفاده از مواد اهدایی قراردادی تنظیم شود تا حق معنوی مصاحبه که متعلق به مراکز مصاحبه‌کننده است از بین نرود.

بدیهی است امضای این توافقات موانع قانونی استفاده از مصاحبه‌ها، مانند حق کپی‌رایت، پخش از رسانه‌های گروهی وانتشارآن‌ها را برای مراکز مصاحبه کننده واستفاده کنندگان آتی مرتفع خواهد نمود.

بیان مشخصات و ثبت نوارها

بیان مشخصات کلی مصاحبه از نکات مهم شناسایی و اطلاع‌رسانی دقیق آن می‌باشد. عنوان روز و تاریخ، نام و نام‌خانوادگی مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده، مکان مصاحبه، موضوع مصاحبه، شماره جلسه مصاحبه و مشخص نمودن صوتی یا تصویری‌بودن مصاحبه از مواردی است که می‌‌تواند در ابتدای نوار مصاحبه توسط مصاحبه‌کننده ذکر گردد.

اولین کاری که بلافاصله پس از مصاحبه باید انجام شود، برچسب‌گذاری نوارها و ذکر مشخصات مصاحبه بر روی آن‌ها است. بیشتر‌ مصاحبه‌کنندگان این موضوع را کم‌اهمیت تلقی کرده و به‌سادگی از کنار آن می‌گذرند. حال آن‌که این امر به نگهداری نوارها کمک می‌کند و خطر مفقود‌شدن نوارها را کاهش می‌دهد.³

اگر چه با توجه به کمبود فضا تنها نام و نام‌خانوادگی مصاحبه‌شونده و شماره نوار، بر روی نوار و یا سی دی نوشته می‌شود، اما بر روی قاب آن‌ها اطلاعات بسیاری را می‌توان نوشت. نام و نام‌خانوادگی مصاحبه‌شونده و مصاحبه‌کننده، موضوع مصاحبه، تاریخ مصاحبه، مدت مصاحبه، مکان مصاحبه، شماره جلسه مصاحبه، شماره نوار کاست، شماره نوار ویدئو، شماره سی دی و شماره پرونده مصاحبه‌شونده از مواردی است که به عنوان مشخصات کلی مصاحبه بر روی قاب نوارهای کاست، ویدئو، سی دی، دفاتر ثبت و درون پرونده مصاحبه‌شونده باید نوشته شود.

انجام موارد فوق در بازیابی آسان‌تر نوارها و پرونده مصاحبه‌شوندگان به ما کمک کرده و در ارائه بهتر خدمات به مراجعان و پژوهشگران موثر خواهد بود.

نتیجه

به‌طور متوسط اگر در یک روز سه مصاحبه توسط مصاحبه‌‌شوندگان مختلف انجام شود و پنج نفر کار آماده‌سازی مصاحبه‌ها را پیگیری کنند،‌ تنها کار یک مصاحبه کامل و مراحل آماده‌سازی آن پایان می‌یابد. به نظر می‌رسد با توجه به سرعت انجام وقایع و گستردگی آن‌ها در تاریخ معاصر و کندی روند آماده‌سازی⁴، به کارگیری نیروهای علاقه‌مند و آموزش آن‌ها،سرعت انجام مراحل پس از مصاحبه را افزایش می‌دهد.

مصاحبه تاریخ شفاهی، مصاحبه در عمق است. مصاحبه‌کننده خوب باید به یک موضوع از زوایای مختلف بپردازد. جزئیات را تعقیب و ریز اطلاعات را از مصاحبه‌شونده دریافت کند. کسب اطلاعات کامل با حفظ اعتدال در موضوع و ابهام‌زدایی از مصاحبه، محقق را قادر خواهد ساخت تا در آینده که مصاحبه‌شونده در قید حیات نیست، بدون هیچ مشکلی نیاز خود را مرتفع سازد.

ثبت حاشیه‌های مصاحبه بسیار مهم است. مکتوب نمودن حواشی مصاحبه و نگهداری آن‌ها در پرونده مصاحبه‌شونده در آینده و مراحل آماده‌سازی مصاحبه‌ها راهگشا خواهد بود.

باانجام مصاحبه، کار مصاحبه‌کننده تمام نمی‌شود. بلکه وی می‌‌تواند در تمامی مراحل آماده‌سازی از پیاده‌سازی گرفته تا نمایه و حتی کمک و راهنمایی به محققین، کار آماده‌سازی و ارائه خدمات را سرعت بخشد.

انجام تبلیغات جهت بالا بردن میزان استفاده از آرشیوهای تاریخ شفاهی و داخل نمودن نیروهای آکادمیک و دانشگاهی برای استفاده از پتانسیل آن‌ها در زمینه انجام تاریخ شفاهی ویااستفاده از مصاحبه‌ها جهت تحقیق و پژوهش به عنوان یک منبع بکر و ارزشمند به گسترش تاریخ شفاهی یاری می‌رساند.

آماده‌سازی فهرست، کاتالوگ، تهیه سیاهه، خلاصه ‌مصاحبه و وروداطلاعات به رایانه و قرار دادن مصاحبه‌ها بر روی اینترنت دسترسی به آن‌ها را آسان و سریع می‌کند.

انتشار مصاحبه‌ها در قالب کتاب، مقاله و یا از طریق اینترنت از دیگر شیوه‌های اطلاع‌رسانی و خدمات‌دهی به مراجعه‌کنندگان و پژوهشگران می‌باشد.

پی‌نوشت‌ها:

1ـ حسن‌آبادی، ابوالفضل ، تاریخ شفاهی در ایران، مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، 1355) ص115.

http//www.iranian-1-0-history.com/Tarich5.htm-2

3ـ بن عبدالعزیز، عزمی، مستندسازی تاریخ شفاهی، تجربه آرشیو ملی مالزی، ترجمه محمدحسین شجاعی، گنجینه اسناد، 59 (پاییز 1384)، ص81.

4ـ نورایی، مرتضی، درآمدی بر پاره‌ای مشکلات نظری و کارکردی تاریخ شفاهی، گنجینه اسناد،64 (زمستان 1385)، ص156.