مشکلات و تنگناهای مصاحبه‌گر در تهیه تاریخ شفاهی

غلامرضا درکتانیان

چکیده

در مقدمه ابتدا در مورد کارایی تاریخ شفاهی در حوزه‌های متعدد علوم اشاره شده و درخواست گردیده که از فرصت‌های موجود در راستای بهینه سازی آن بیشتر استفاده گردد. در ادامه دلیل تنظیم این مقاله را اهمیت مصاحبه به عنوان اولین و مهم‌ترین مرحله تاریخ شفاهی که ارتباط مستقیمی با گرفتن نتیجه دارد، بیان نموده، سپس به طرح تنگناها و مشکلات مصاحبه‌گر پرداخته و راه حل‌هایی را که نگارنده بر اثر تجارب خود در جهت حل آن‌ها به دست آورده، بیان می‌کند.

این مقاله در طرح مشکلات و تنگناهای مصاحبه‌گر در تهیه تاریخ شفاهی به مواردی از جمله اصل خود محوری در بیان وقایع، تسویه حساب‌های سیاسی برخی مصاحبه شوندگان از طریق تریبون مصاحبه، ملاحظات سیاسی که باعث کم شدن بار اطلاعاتی مصاحبه می‌شود، ‌نسیان و فراموشی، نخبه گرایی و مشکلات خاص این گونه افراد در مصاحبه،‌ تأثیر برخی آموزه‌های دینی که نگارنده به صورت موردی در تهیه تاریخ شفاهی جهت تکمیل منابع کتبی در طرح پژوهشی جمعیت‌های خیریه با آن مواجه بوده و مشکلات خاص مصاحبه با خيّرین که از بیان امور خیری که انجام داده‌اند، استنکاف می‌کنند، ‌اشاره دارد.

همچنین مواجهه محقق تاریخ شفاهی با نقد آن را مطرح کرده و ضمن ارائه راه حل‌های پیشنهادی اظهار داشته که مصاحبه‌گر نباید از نقد هراس داشته باشد.

مورد دیگری که مطرح شده مواجه شدن مصاحبه‌گر با آشفتگی ذهن برخی از مصاحبه‌شوندگان است که راهکارهایی در این خصوص فراروی مصاحبه‌گر قرار داده است. همچنین عدم وجود اسناد مکتوب در برخی وقایع تاریخی را از مشکلات دیگر مصاحبه‌گر دانسته، سپس به جست‌وجوی ویژگی دوره وقوع حادثه پرداخته و تحقیق در این زمینه را جهت اخذ اطلاعات مفید از مصاحبه، لازم دانسته است.

همچنین مشکل دیگر مصاحبه‌گر را پرهیز از نگاه ایدئولوژیک در تهیه تاریخ شفاهی دانسته و در پایان اشاره می‌کند که مصاحبه چیزی بالاتر از یک مهارت است و در صورتی که با عشق و علاقه انجام نشود بدون شک موفقیتی در پی نخواهد داشت.

مقدمه

اعم از آن‌که تاریخ شفاهی به قدمت تاریخ بشری لحاظ شود و یا حضور و بالندگی خود را مدیون تکنولوژی مدرن بداند، ‌در هر حال ثابت کرده که کارایی بسیاری در حوزه‌های متعددی از تاریخ، جامعه‌شناسی، ادبیات و سایر علوم دارد. لذا جای آن است که جدی گرفته شود و از فرصت‌های موجود در راستای بهینه‌سازی آن استفاده گردد.

استفاده مورخان از تاریخ شفاهی در عصر جدید نتیجه استفاده آنان از شیوه‌ها و فنون مصاحبه‌گری است که در میان جامعه‌شناسان،‌ روان‌شناسان، مردم‌شناسان و حتی ژورنالیست‌ها و اصحاب مطبوعات رواج و کاربرد داشته است. از آن‌جاکه مصاحبه اولین مرحله تاریخ شفاهی و از مهم‌ترین مراحل آن به‌شمار می‌رود که ارتباط مستقیمی با گرفتن نتیجه از کار دارد،‌ در این مقاله تلاش شده به تنگناها و مشکلات مصاحبه‌گر در تهیه تاریخ شفاهی پرداخته شود. امید است که مفید واقع گردد.

اصل خود‌محوری در بیان وقایع

با توجه به این‌که امروزه خاطرات مختلفی از افراد و شخصیت‌های اجتماعی،‌ سیاسی،‌ فرهنگی، اقتصادی منتشر می‌شود و هر کدام از آن‌ها به جریان فکری ـ ‌سیاسی خاصی وابسته هستند، لذا محقق باید در بهره گرفتن از این منبع تاریخی جهت احتیاط پیرامون حوادث و وقایع، ‌تحقیق و پژوهش بیشتری به عمل آورد. زیرا هر کدام از کتب خاطرات که منتشر می‌شوند پیش از هر چیز گویی یک لایحه دفاعیه هستند که نویسنده آن‌ها سعی دارد در آن دسته از وقایع تاریخی که عموماً به نفع مملکت تلقی می شوند، ‌خود را عامل اصلی معرفی نماید و برعکس در موارد مضر به حال کشور، تقصیرها را به گردن دیگران بیندازد یا به عبارتی خود را تبرئه کند.¹ مصاحبه‌گر به عنوان یک محقق تاریخ شفاهی در بهره‌گیری و ضبط این‌گونه خاطرات باید کاملاً دقت کند و به این نکات مهم توجه نموده تا بتواند سره را از ناسره تشخیص دهد.²

بدیهی است این نوع خاطرات گاه با ادعاها،‌ خودستایی‌ها و اظهار نظرهای یک طرفه صاحب خاطره همراه هستند و یا نویسندگان آن‌ها بیشتر به موضوعات و مسائلی می‌پردازند که به جهتی مورد توجه یا علاقه و احیاناً‌ مخالف سلیقه و نظرشان بوده است. در لابه‌لای همین اظهارنظرها نیز چه بسا اطلاعات و نکاتی باشد که از نظر مطالعات اجتماعی و تاریخی حائز اهمیت هستند.³

تسویه حساب‌های سیاسی

نکته دیگر در بیان برخی خاطرات احتمال تسویه حساب صاحب خاطره با رقبا و مخالفان سیاسی است.⁴ به عنوان مثال نگارنده در مصاحبه با فعالان انقلاب، با یکی از روحانیون مبارز و انقلابی مصاحبه نموده و این شخص که با یکی دیگر از روحانیون مبارز اختلافاتی از نوع سیاسی ـ اجتماعی داشت، مصاحبه را فرصتی جهت تسویه حساب با وی دانسته و با این تریبون به نوعی می‌خواست به اهداف خود برسد. این نیز چالش دیگری فراروی مصاحبه‌گر یا مورخ تاریخ شفاهی است که با مطالعه دقیق جوانب مربوط به آن واقعه باید به این نکات ظریف توجه کند و در پیشبرد مصاحبه و استفاده از آن رعایت انصاف و عدالت را داشته باشد که حقی ضایع و زایل نگردد.

ملاحظات سیاسی

ملاحظات سیاسی نیز گاهی باعث می‌شود که مصاحبه دارای اطلاعات کلی و غیر مفید باشد. اما خاطرات سیاسی و سرگذشت شخصی و یا یادداشت‌های سیاسی و تاریخی، چه از سوی دولت مداران و چه از سوی شخصیت‌های سیاسی اپوزیسیون در هر دوره‌ای، صرف نظر از این‌که خاطره‌نویس یا خاطره‌گو نقاد کارنامه‌اش بوده یا نبوده باشد و یا حتی در روایت‌ها به نحوی به توجیه مسائل یا تحریف دست زده باشد، ولی از آنجایی که تاریخ در ممیزی و نقد خودش روزی مو را از ماست بیرون می‌کشد، علی‌رغم این گونه ضعف‌ها دربرخی خاطرات، در مجموع این نوع نوشتار یا روایت به سهم خود مواد سودمندی خواهند بود در تکمیل و تطبیق بعضی کاستی‌ها در تاریخ نویسی و همچنین در نگرش به برخی حوزه‌های تاریخ اجتماعی و سیاسی.⁵

اما باید اعتراف کرد که مصاحبه با اهل سیاست از غامض‌ترین نوع مصاحبه‌هاست.⁶ نگارنده در مصاحبه‌ای با معاون سیاسی یکی از استانداری‌ها در مورد نقش فرهنگیان در پیروزی انقلاب هیچ نتیجه‌ای نگرفتم. به جهت این‌که مصاحبه‌شونده فقط به کلی گویی پرداخته و به جهت ملاحظات سیاسی و ‌شغلی تلاش می‌کرد وارد جزئیات نشود. مصاحبه‌گر در این نوع مصاحبه‌ها هرچه تلاش کند ممکن است به نتیجه‌ای نرسد و از ادامه مصاحبه منصرف شود.

نسیان و فراموشی

یکی از مهم‌ترین اموری که در تاریخ شفاهی ایجاد دشواری وابهام می‌کند، کهولت سن می‌باشد. معمولاً در حیطه تاریخ شفاهی کسانی که مورد پرسش و پاسخ قرار می‌گیرند اغلب به دلیل گذشت زمان و نسیان و فراموشی نمی‌توانند خاطرات خود را به درستی بازگو نمایند.⁷ اغلب اسامی افراد مهم و دست اندرکار در آن واقعه و بخصوص تاریخ اتفاقات را فراموش می‌کنند و ممکن است در این صورت به کلی گویی پرداخته و در بیان وقایع و حوادث اشتباهات مهمی ناشی از فراموشی مرتکب شوند.

محقق و مصاحبه‌گر تاریخ شفاهی باید دقیقاً مراقب این گونه اشتباهات باشد و ابهامات را با مراجعه به اسناد و مدارک و نیز تاریخ شفاهی مبتنی بر اظهارات دیگر بازیگران صحنه سیاسی ـ اجتماعی و فرهنگی در همان مقطع زمانی روشن نماید.

مصاحبه‌گر در تهیه تاریخ شفاهی از افراد سالخورده می‌تواند به این طریق با آفت نسیان مبارزه کند که از فرزندان و یا نزدیکان و همچنین از تصاویر و یا اسناد شخص مصاحبه‌شونده در این ارتباط مدد گرفته و تا اندازه‌ای از آفت فراموشی بکاهد.⁸

نگارنده با قائم‌مقام جمعیت شیر و خورشید در سال‌های دهه 40 در مورد فعالیت‌های خیریه‌ای که وی انجام داده بود مصاحبه نموده و به دلیل مشکل ذکر شده،‌ از فرزند ارشد وی که به او در انجام امور خیریه کمک کرده بود ‌در بیان دقیق و جزئی برخی خاطرات و فعالیت‌های مصاحبه‌شونده کمک گرفت. به این طریق تا حدودی با مشکل نسیان و فراموشی مبارزه شد.

تجربه‌ای دیگر در این مورد، مصاحبه‌ای بود با امام جمعه یکی از شهرها با عنوان نقش روحانیت مبارز در پیروزی انقلاب در آن شهر که مصاحبه‌شونده به جهت مشغله زیاد و کهولت سن، بسیاری از وقایع انقلاب را در شهر محل سکونت و مبارزه خود فراموش کرده بود و با بیان وقایع عمومی انقلاب در قم و تهران می‌خواست به نوعی از بیان وقایع آن شهر طفره برود و مسئله نسیان خود را کتمان کند. در این گونه مواقع مصاحبه‌گر فعال نباید به مصاحبه‌شونده اجازه دهد که از پرداختن به موضوع اصلی به هر دلیل خودداری کند و بهتر است برای کم کردن تأثیر منفی نسیان بر مصاحبه به وی کمک کرد که مطالب فراموش شده را به خاطر بیاورد. این کار تنها در صورتی امکان پذیر است که مصاحبه کننده کاملاً بر موضوع مسلط و اطلاعات ریز و درشت حوادث را مطالعه کرده باشد.

نخبه‌گرایی و مشکلات مصاحبه‌گر

از آن‌جاکه رویکرد اصلی پروژه‌های تاریخ شفاهی ایران به سوی افراد تأثیرگذار در رویدادها و یا مطلع از وقایع می‌باشد، از این منظر خواننده علاقه‌مند است بداند زندگی فلان وزیر یا شخص ذی‌نفوذ و یا مؤثر در رویدادهای تاریخی (هم از جنبه دورنمای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و... آن روزگار و هم از جنبه زندگی خصوصی) چگونه بوده است.⁹ اما مشکل اصلی مصاحبه با این گونه افراد اولاً ملاحظات سیاسی، اجتماعی است که اصولاً این گونه اشخاص در بیان وقایع مدنظر قرار می‌دهند و لذا به ناچار از بیان بسیاری مطالب پرهیز نموده و با احتیاط در گفت‌وگو شرکت می‌کنند. ثانیاً به جهت مشغله زیاد این افراد و گرفتاری‌های خاص آن‌ها، ‌امکان تنظیم زمانی جهت مصاحبه با آن‌ها مشکل است و بنا به اهمیت این افراد در به دست آوردن اطلاعات شفاهی به عنوان منبعی مهم برای مصاحبه باید مصاحبه‌گر صبور بوده و دلسرد نشود. ‌ضمناً روحیه پیگیری بالا داشته باشد. زیرا مصاحبه‌گر ممکن است برای انجام مصاحبه با این گونه افراد، ‌لازم باشد چندین مرتبه تماس حاصل و وی را متقاعد کند که در مصاحبه شرکت کند. حتی در حین جلسات مصاحبه نیز ممکن است چندین جلسه وقت لازم باشد تا بتوان به هدف مورد نظر رسید.

حمید احمدی در طرح تاریخ شفاهی جنبش چپ ایران، در این مورد می گوید: «‌در دیدار با برخی از راویان و اجرای مصاحبه‌ها مواردی وجود داشت که مجبور شدم 20 تا 29 جلسه به دیدار یک راوی بروم تا بتوانم در هر یک از این جلسات بخشی از گفت‌وگو با راوی را فیلمبرداری کنم. سرانجام بعد از 29 جلسه و پس از گذشت حدود یک سال توانستم ضبط خاطرات او را تکمیل کنم.»¹⁰

تأثیر برخی آموزه‌های دینی

برخی آموزه‌های دینی ممکن است در برخی موارد مشکلات و تنگناهایی برای مصاحبه‌گر در تهیه تاریخ شفاهی به وجود بیاورد. به عنوان مثال نگارنده ‌در طرح پژوهشی جمعیت‌های خیریه با متولیان و مؤسسین جمعیت‌های خیریه مصاحبه نمود. اما اکثر آن افراد به دلایلی از جمله این‌که امور خیریه توسط افراد خيّر به دور از هرگونه تظاهر و تبلیغ انجام می‌شد و به خاطر این‌که خلوص را که در امور شرعی و اجتماعی اولین شرط قبول و تأیید الهی است،‌ با عناوین و تظاهر مشوب نکنند، با الهام از تعالیم عالیه اسلامی و به سائقه احساس تکلیف و وظیفه دینی و انسانی خود، سعی می‌کردند از امور خیریه و عام‌المنفعه که برای مستمندان انجام می‌دادند، کمتر بگویند و کمتر بنویسند که این واقعیت‌ها در بطن جامعه اسلامی چه قبل از انقلاب اسلامی و چه بعد ازآن خیلی ارزشمند است. اما در روند انجام مصاحبه نگارنده را با مشکل مواجه می‌کرد و مصاحبه‌گر در این گونه موارد باید وقت بسیاری صرف نماید تا شاید بتواند از این گونه افراد مخلص و مؤمن اطلاعات شفاهی به دست آورد.

اغلب این افراد نیازی به نام و مقام و ثروت نداشتند و فقط به تأسی از فرامین پیامبر(ص) و ائمه(ع) اوقات زیادی از عمر خود را صرف کمک به مستمندان و انجام امور خیر می نموده‌اند. اما اطلاعات شفاهی در این خصوص برای اشاعه و ترویج فرهنگ دستگیری از نیازمندان جامعه و هم‌نوعان لازم و ضروری و انتقال این فرهنگ و ارزش‌ها به نسل‌های بعدی مهم است که بخشی از آن با تلاش مصاحبه‌گر محقق خواهد شد.

نقد تاریخ شفاهی

مصاحبه‌گر همیشه باید متوجه این موضوع باشد که متن تاریخ شفاهی قابل نقد است و برای این منظور باید خاطرات را با خاطرات دیگر ـ‌ البته در همان رشته و همان موضوع ـ و همچنین با اسناد و مدارک دیگر تطبیق داد. زیرا واقعه و رخداد واحد، اما برداشت و تصور افراد متفاوت است. به همین دلیل محقق و پژوهشگر تاریخ شفاهی بدون استفاده و بهره‌برداری از اسناد معتبر قادر نخواهد بود تحلیلی منطبق بر واقعیات از سیر حوادث و وقایع تاریخی ارائه دهد و بر این اساس صادق‌ترین و گویا‌ترین راویان وقایع و حوادث یک کشور و منطقه، اسناد و مدارکی هستند که از زمان وقوع حوادث برجای مانده‌اند.¹¹ بنابراین محقق تاریخ شفاهی هیچگاه نباید خود را از اسناد بی‌نیاز بداند. در واقع یکی از اصول کارکردی تاریخ شفاهی عدم اصالت منابع شفاهی به تنهایی است. زیرا منابع شفاهی همواره در کنار منابع کتبی کاربرد دارند.¹² کاربرد اسناد در تاریخ شفاهی برای تعیین دقیق زمان حادثه و مکان وقوع آن می‌باشد. زیرا در تاریخ شفاهی، در اغلب موارد نمی‌توان تاریخ دقیق حادثه را از اقوال مختلف استخراج نمود.

از اسناد مکتوب همچنین برای شناسایی افراد جهت انجام مصاحبه می‌توان بهره جست. در جریان مصاحبه و طرح سؤال از شاهدان حادثه باز هم اسناد جایگاه ویژه‌ای دارند. زیرا با داده‌های حاصله از خلال اسناد مربوط به کمیت و کیفیت واقعه، محقق می‌تواند زوایای مبهم و سؤال‌برانگیز واقعه را روشن کند.¹³

اما مصاحبه‌گر از نقد مصاحبه تاریخ شفاهی نباید هراس داشته باشد. البته این مشکل در واقع وی را ترغیب و تشویق خواهد نمود که قبل از انجام مصاحبه، ‌مطالعه دقیق و جامعی در خصوص وقایع مورد نظر داشته باشد.

عدم آمادگی ذهن مصاحبه‌شونده در بیان وقایع

یکی از مشکلات مصاحبه‌گر عدم آمادگی مصاحبه‌شونده برای بیان حوادث و وقایعی است که خود وی در آن‌ها نقش داشته یا شاهد آن‌ها بوده است. وی در هنگام مصاحبه ناگهان خود را در مقابل پرسش‌هایی می‌بیند که باید به آن‌ها پاسخ دهد و ذهن او هیچ‌گونه آمادگی در این خصوص ندارد. برای حل این مشکل مصاحبه‌گر باید جلساتی با مصاحبه‌شونده جهت آشنایی بیشتر با موضوع مصاحبه و مطالب مورد پرسش در خصوص واقعه مورد نظر داشته باشد که در اثر این جلسات بتواند اعتماد‌سازی نموده و با رفتن به انباشت ذهن مصاحبه‌شونده، ‌خاطره آن وقایع را از انباشت ذهن او صید و استخراج کند و این برون ریخت ذهنی فرد را با مهارت و تخصصی که دارد به بیان بکشاند.

راه حل دیگر در این خصوص ارسال پرسش‌ها قبل از انجام مصاحبه برای مصاحبه‌شونده است. ابوالفضل حسن‌آبادی در کتاب «تاریخ شفاهی در ایران» در این مورد می‌گوید: ‌«‌این کار این امکان را به مصاحبه‌شونده می‌دهد تا ضمن آشنایی کلی با پرسش‌ها در جریان کلی موضوع مصاحبه قرار گرفته، خود را برای پاسخ صحیح و کامل به پرسش‌ها آماده نماید.»¹⁴

از بین چندین مصاحبه که نگارنده با فعالان انقلاب انجام داده بود،‌ در واقع یک مورد آن به دلایلی به این شکل صورت گرفت که از بین مصاحبه‌های وی، بهترین مصاحبه و از نظر ارائه اطلاعات دقیق و جزئی و کامل حول وحوش جریان فعالیت‌های مبارزاتی قبل از انقلاب بسیار مهم و ارزشمند بود. هر چند که به نظر می‌رسد برخی از شفاهی کاران اساساً‌ این نوع مصاحبه‌ها را در تاریخ شفاهی رد می‌کنند. ولی همان طور که ذکر شد نتایج مثبتی دربرداشت. به این دلیل که مصاحبه‌شونده پاسخ‌های مورد نظر را در فرصت مناسب و کافی به دقت بررسی کرده و ضمن مراجعه به دست نوشته‌های قدیمی و اسناد و تصاویر خود از آن دوران،‌ در هنگام مصاحبه حضوری کاملاً‌ آماده داشت و به دقت به جزئیات حوادث و بیان مطالب واقعی آن جریان پرداخت.

عدم وجود اسناد مکتوب

چالش عمده برای مصاحبه‌گر در تهیه تاریخ شفاهی،‌ زمانی است که اسناد مکتوب بنا به ملاحظات و مصلحت گرایی‌های زمان وقوع و یا به لحاظ شرایط حاکم خاموش باشند. این مورد کار مورخ تاریخ شفاهی را دو چندان می‌کند و ارزش و اهمیت کار وی را بیشتر جلوه می‌دهد.

از جمله این موارد بیشتر در تدوین تاریخ انقلاب اسلامی بخصوص در مورد شکنجه فعالان و مبارزان انقلابی در کمیته ضدخرابکاری و زندان‌های شهربانی و ساواک به فراوانی اعمال می‌شد. به جهت غیر قانونی و ضدبشری بودن این گونه اعمال در هیچ گزارش کتبی ذکری از آن‌ها نمی‌رفت و در هیچ سند یا روزنامه‌ای به دلیل جو خفقان حاکم، به ابزار آلات مورد استفاده برای شکنجه و نوع شکنجه‌ها، هیچ اشاره‌ای نشده است.

جست‌وجوی ویژگی دوره وقوع حادثه

مشکل دیگر مصاحبه‌گر جست‌وجوی ویژگی یا ویژگی‌های دوره‌ای است که واقعه مورد نظر در آن دوره رخ داده که می‌طلبد مصاحبه‌گر در ارتباط با موضوع مورد مصاحبه به خوبی تحقیق کند¹⁵ و برای این‌که بتواند هدایت مصاحبه را بر عهده بگیرد، ‌می‌بایست اطلاعات کاملاً دقیق و سنجیده، حتی در مسائل جزئی واقعه تاریخی مورد نظر یا حوادث دوران زندگی و فعالیت پرسش شونده داشته باشد و با در نظر گرفتن ویژگی خاص آن دوره و مقطع زمانی بتواند در مواردی که مصاحبه‌شونده از بیان واقعیت‌ها طفره می‌رود یا مسائل فرعی را بیان می‌کند،‌ مسئله را به صورت دوستانه و مشارکتی توضیح داده و به یک مقطع درست و واقعی از موضوع مورد گفتمان برسد.¹⁶

پرهیز از نگاه ایدئولوژیک

مصاحبه باید با روح انتقادی هدایت شده و به دور از نگاه ایدئولوژیک باشد و به عنوان یک منبع تاریخی برای همه افراد مفید باشد.¹⁷ یکی از چالش‌های فرا روی مصاحبه‌گر در تهیه تاریخ شفاهی این است که وی چگونه می‌تواند در خصوص انسان‌ها و تجربیات موجود در پیرامون خود جانب عدالت و انصاف را رعایت نماید.¹⁸ چون به هر حال مصاحبه‌گر به عنوان یک محقق دارای ایده‌ها و نظراتی در خصوص حوزه تخصصی خود می‌باشد و این‌که ذهن خود را در هنگام تحقیق و مصاحبه خالی نموده و اندوخته‌های خود را در آن دخالت ندهد کاری اصولی و عادلانه است اما دشوار. به همین دلیل به نظر می‌رسد این موضوع یکی از مشکلات کار مصاحبه‌گر باشد.

کلام آخر

مصاحبه کار بسیار دشواری است که اگر با وسواس و حساس بودن در کار جمع‌آوری اطلاعات و عشق و علاقه انجام شود به‌طور قطع چیزی بالاتر از یک مهارت خواهد بود و هرکسی که بتواند این کار را با موفقیت انجام دهد، آنقدر موفق است که باید با خود او مصاحبه کرد.

پی‌نوشت‌ها:

1ـ مؤمن، ابوالفتح:‌ (‌گذشته نزدیک ...، جایگاه و نقش منابع شفاهی در تاریخ‌نگاری ایران)، ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر، سال چهارم، شماره 34، تیر 1384

2ـ معتضد،‌ خسرو، ‌شعبان جعفری و مشکل کتمان، گفت‌وگو از زهرا محمدی، کتاب هفته، شماره 83، 13 مهر 1383، ص 10.

3- مؤمن، ‌همان.

4- همان

5- احمدی، ‌حمید، طرح تاریخ شفاهی جنبش چپ ایران از سال 1920 تا 1990 م، برگرفته از سایت اینترنتی: www.iranian-1-0-history.com

6- نورایی،‌ مرتضی، ‌درآمدی بر ویراستاری تاریخ شفاهی،‌ گنجینه اسناد، شماره 66، تابستان 86، ص 116.

7–  معتضد، ‌همان.

8– نگارنده، ‌نقش مصاحبه‌گر در پیشبرد اهداف تاریخ شفاهی، ارائه به صورت سخنرانی در نخستین همایش تاریخ شفاهی ایران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، اسفند 1385.

9- عزیزی، غلامرضا،آناتومی تاریخ شفاهی، ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر، همان، ص 14.

10- احمدی، همان.

11- مؤمن، همان.

12- قربانی، علی،‌گزارشی از برگزاری سمینار و کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی در دانشگاه اصفهان»‌. نشریه تاریخ معاصر ایران، سال هشتم، شماره 29، بهار 1383،‌ص 352.

13- نیکبخت، رحیم،‌آرشیوهای گویا؛ پژوهش‌های اسنادی،‌. ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر، همان.

14- حسن‌آبادی، ابوالفضل، تاریخ شفاهی در ایران، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، 1385، ص 34.

15-  استانداردهای جهانی تاریخ شفاهی، نشریه سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، بی‌تا، ص 10.

16- نگارنده، استاندارد روایت،. ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر، همان،‌ ص 31.

17- استانداردهای جهانی تاریخ شفاهی،‌ همان.

18- قربانی، همان، ص 364.