چکیده

مصاحبه‌ تاریخ شفاهی، فرایندی است که حاصل آن، جریان روایی تاریخ بوده و مصاحبه‌شونده با کنترل و تدبیر مصاحبه‌کننده آن را می‌سازد. در این فرایند، محدودیت‌ها و ناگزیری‌هایی، تولید جریان روایی را مختل می‌سازد. در این نوشتار، به چهار عامل اصلی از این مشکلات و نتایج حاصله از آن‌ها اشاره شده و نیز راهکارهایی که می‌تواند آثار این محدودیت‌ها را کاهش دهد، بیان گردیده است.

کلیدواژه‌ها: تاریخ شفاهی، مصاحبه، مصاحبه‌گرـ محدودیت‌ها، مصاحبه‌شونده.

مقدمه

امروزه «تاریخ شفاهی» نقش بسیار موثری را در تاریخ‌نگاری معاصر ایفا کرده و به عنوان یک ابزار تحقیقی برای مطالعات تاریخی،کاربرد فراوانی دارد.¹ مصاحبه در این نوع پژوهش، مهم‌ترین رکن به حساب آمده و موفقیت در آن نیز،هم به مصاحبه‌شونده و هم به مصاحبه‌کننده بستگی دارد. دراین میان، هدایت جریان روایی در مصاحبه،امری دشواربوده و این دشواری، حاصل محدودیت‌ها و تنگناهای مصاحبه‌گر در مصاحبه تاریخ شفاهی می‌باشد.

در این نوشتار که مبتنی بر تجربه‌های نگارنده در مصاحبه‌های تاریخ شفاهی است، سعی شده به مهم‌ترین تنگناها، محدودیت‌ها، پیامدها و نتایج حاصله که می‌تواند برکیفیت و روند مصاحبه اثر نامطلوبی بگذارد، با ذکر مثال‌هایی اشاره شده و نمونه‌هایی ذکر شود. در آخر نوشتار نیز به صورت خلاصه و گذرا، به راهکارهای کاهش اثرات زیانبار این محدودیت‌ها، اشاره خواهد شد.

مصاحبه‌گر تاریخ شفاهی از ابتدای شروع تحقیقات خود جهت آشنایی با مصاحبه‌شونده تا اتمام مصاحبه، با مشکلات خاصی روبه‌رو است که در این قسمت، درابتدا عنوان این محدودیت‌ها، مشکلات منتج از آن‌ها و نتایج حاصله ذکر شده و سپس به شرح آن‌ها پرداخته خواهد شد.

1ـ محدودیت منابع و اطلاعات مقدماتی جهت تهیه طرح مصاحبه

مرحله تحقیق مقدماتی در مصاحبه‌های تاریخ شفاهی یکی از مهم‌ترین مراحل در این‌ زمینه می‌باشد که باید توسط شخص مصاحبه‌گر، به نحو مطلوبی صورت پذیرد. لذا بعضی از تنگناهای مصاحبه‌گر درزمینه تهیه سوالات مصاحبه، در ذیل آورده می‌شود:

کمبود منابع مکتوب جهت تهیه طرح اولیه مصاحبه که گاه درزمینه بعضی از موضوعات یا برخی از شخصیت‌ها، حجم این منابع بسیار کم بوده و کار جهت تهیه سوالات مصاحبه را با دشواری روبه‌رو می‌گرداند.

عدم داشتن تجربه در زمینه موضوع مصاحبه و آگاه نبودن نسبت به جزئیات وقایع و حوادث در رابطه با شخص مصاحبه‌شونده که منجر به تهیه سوالاتی ناقص و غیر تخصصی می‌شود. مثلاً اگر مصاحبه‌گری که بیشتر درزمینه فرهنگی به مصاحبه پرداخته، به انجام یک مصاحبه هنری دست بزند، هرگز نمی‌تواند سوالات تخصصی را که از آن هنرمند پرسیده و وارد مباحث هنری شود.

عدم تشخیص این‌که چه سوالاتی باید در ابتدای مصاحبه پرسیده شوند، چه سوالاتی در انتهای آن و چه سوالاتی حساسیت برانگیز بوده و پرسیدن آن‌ها موجب ناراحتی مصاحبه‌شونده می‌شود.

آشنا نبودن با روحیات مصاحبه‌شونده و عدم تشخیص این‌که سوالات باید چگونه طراحی و پرسیده شوند که مصاحبه‌شونده را تشویق به صحبت کردن نماید و نه بالعکس.

هم‌عصر نبودن مصاحبه‌گر با وقایع و اشخاص مورد بحث در مصاحبه و نداشتن انعطاف لازم جهت این‌که بتواند خود را در آن محیط و فضایی که مصاحبه‌شونده در آن قرار داشته، بگذارد.

عدم آگاهی نسبت به وقایع مهمی که در طول زندگی مصاحبه‌شونده رخ داده و نیز تشخیص این‌که چه وقایعی را شخصاً تجربه کرده و چه وقایعی را به صورت دست دوم شنیده است.

آگاه نبودن نسبت به این مطلب که طراحی سوالات جهت‌دار و دارای بار معنایی خاص، منجر به کسب اطلاعات مستند تاریخی نشده و مصاحبه‌شونده هرگز جزئیات آن وقایع را توصیف نخواهد نمود.

استفاده نکردن از لغات ساده و جملات یک بخشی در طراحی سوالات مصاحبه که اغلب موجب گمراه شدن ذهن مصاحبه‌شونده می‌گردد.

دنبال نکردن مسائل مطرح شده در مصاحبه به طور کامل و رفتن از موضوعی به موضوع دیگر به صورت شتابزده که باعث گم‌شدن حقایقی در تاریخ می‌گردد.

عدم داشتن دقت در طراحی سوالات انتهایی مصاحبه و این‌که یک گفت‌وگوی جدی، به صورت ناگهانی متوقف شده و به پایان برسد.

آگاه نکردن مصاحبه‌شونده نسبت به این امر که در مصاحبه‌های تاریخ شفاهی، محدودیت زمانی جهت ادامه مصاحبه وجود نداشته و در صورت نیاز، فرصت کافی به مصاحبه‌شونده داده می‌شود تا در جلسات متعدد، به بیان ناگفته‌ها بپردازد؛ که این عدم اطلاع‌رسانی، موجب تعجیل مصاحبه‌شونده در پاسخگویی به سوالات گشته و سعی می‌نماید که در یک جلسه و به صورت گذرا، به ذکر تمام فعالیت‌هایش بپردازد.

2- تنگناهای محیطی (فضای پیرامونی مصاحبه)

فضایی که مصاحبه تاریخ شفاهی در آن انجام می‌گیرد نیز بدون تردید بر کیفیت مصاحبه تاثیر می‌گذارد. بنابراین در این قسمت، بعضی از نارسایی‌های موجود در محیط مصاحبه آورده می‌شود.

مصاحبه‌های تاریخ شفاهی در مکان‌های مختلفی انجام می‌پذیرد که بعضی از آن‌ها به قرار زیر می‌باشد:

منزل یا محل کار مصاحبه‌شونده، منزل یا محل کار مصاحبه‌کننده، استودیوی صدابرداری یا تصویربرداری و مکان‌های دیگری نظیر پارک، رستوران و...

اگر مصاحبه در منزل یا محل کار مصاحبه‌شونده صورت پذیرد، ممکن است وجود سروصداهای اضافی در محیط نظیر: صدای ترافیک، صدای پاندول ساعت، صدای زنگ تلفن، تردد افراد مختلف به محل مصاحبه و...، بر کیفیت مصاحبه اثر نامطلوب بگذارد. به‌طور مثال بعضی از مصاحبه‌شوندگان تمایل دارند که در حین مصاحبه، به تمام تلفن‌هایشان پاسخ دهند یا منتظر تلفن هستند و ناچار به پاسخگویی می‌باشند که این امر منجر به گسستگی مطلب شده و بعد از هر قطع کلام، مدت زمانی طول می‌کشد تا مصاحبه‌شونده، مجدداً در حال و هوای مصاحبه قرار گیرد.

اگر مصاحبه در منزل یا محل کار مصاحبه‌کننده انجام شود،این مسئله وجود دارد که ممکن است مصاحبه‌شونده در آن محیط،احساس آرامش نکرده و به خوبی به سوالات پاسخ ندهد.

مصاحبه در مکان‌های عمومی نظیر پارک، رستوران و... نیز معمولاً دارای صداهای اضافی می‌باشد که موجب نامطلوب شدن مصاحبه می‌گردد.

عدم تشخیص این‌که آیا مصاحبه‌شونده نسبت به حضور شخص سومی در محیط مصاحبه که می‌تواند تصویربردار، دوست مصاحبه‌شونده و. .. باشد، حساس بوده و احساس ناراحتی می‌کند یا بالعکس. بسیاری از شخصیت‌های برجسته به هیچ عنوان با تصویربرداری مصاحبه موافقت نمی‌کنند و اگر این امر قبل از مصاحبه به اطلاع آن‌ها نرسد، وقتی در مقابل دوربین قرار می‌گیرند، به سختی و با اکراه به سوالات پاسخ می‌دهند.²

3- محدودیت‌های ابزاری و فنی مصاحبه

معمولاً در استفاده از تجهیزات و وسایل لازم جهت انجام مصاحبه‌های تاریخ شفاهی نظیر: ضبط صوت، دوربین تصویربرداری، دوربین عکاسی و. ..نیز محدودیت‌هایی به وجود می‌آید که بعضی از آن‌ها در این بخش مطرح می‌گردد:

نداشتن آشنایی کامل با وسایل و تجهیزات مصاحبه که بعضاً موجب قطع مصاحبه و از هم‌گسیختگی جریان آن می‌گردد.

تمام‌شدن مواد خام نظیر نوارکاست، فیلم ویدئو، فیلم دوربین عکاسی و... در جریان مصاحبه‌هایی که به صورت دیجیتال ضبط نمی‌شوند، باعث ازدست رفتن فرصت، جهت ادامه مصاحبه می‌گردد.

در بعضی از مواقع، یادداشت‌برداری در حین مصاحبه یا کنترل کیفیت صدای مصاحبه به وسیله گوشی توسط مصاحبه‌گر، موجب آشفتگی ذهن مصاحبه‌شونده می‌شود. عده‌ای از مصاحبه‌شوندگان نیز تصور می‌کنند که مصاحبه‌گر تمام مطالب مهم را یادداشت نمی‌کند؛ بنابراین سعی می‌کنند که بعضی از موارد را دوباره تکرار کنند تا مصاحبه‌گر آن‌ها را یادداشت نماید.

بسیاری از مصاحبه‌‌شوندگان جلوی دوربین تصویربرداری احساس آرامش نمی‌کنند و از وجود این مسئله آزرده شده و به راحتی صحبت نمی‌نمایند.

عکس‌هایی که در حین مصاحبه از مصاحبه‌شونده گرفته می‌شود، گاه موجب آشفتگی وی شده و مطمئناً بر روند مصاحبه اثر نامطلوب می‌گذارد.

در واقع می‌توان گفت که ابزار و وسائل فنی مصاحبه، بعضی اوقات موجب عدم تمرکز مصاحبه‌شونده شده و به اهداف مصاحبه لطمه وارد می‌سازد.

4ـ هم‌عصر و هم‌شان نبودن مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده

مرحله ایجاد ارتباط مطلوب میان مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده و تعامل میان آن دو، مهم‌ترین جزء از اجزاء مصاحبه‌های تاریخ شفاهی به شمار آمده و رسیدن به این ارتباط، موجب کسب اطلاعات مستند می‌گردد. در این مرحله نیز تنگناهایی برای مصاحبه‌گر به وجود می‌آید که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

در صورتی که مصاحبه‌گر بر موضوع مصاحبه تسلط نداشته باشد، این امر باعث تغییر دید مصاحبه‌شونده نسبت به مصاحبه شده و وارد جزئیات مسائل، وقایع و موضوعات نمی‌شود و در واقع مصاحبه‌گر را در آن سطحی نمی‌بیند که با او در مورد مسائل تخصصی در حوزه کاری خودش صحبت نماید. معمولاً مصاحبه‌گرانی که به انجام مصاحبه در زمینه‌های مختلف اقدام نموده و سوالات را به صورت دقیق طراحی نمی‌نمایند، با این مشکل روبه‌رو می‌شوند.

گاهی اوقات پیش می‌آید که مصاحبه رو به اتمام است، ولی هنوز ذهن مصاحبه‌شونده نسبت به اهداف مصاحبه و نحوه استفاده از آن در آینده، کاملاً روشن و واضح نمی‌باشد که این امر باعث می‌گردد که اطلاعات مستند و درستی حاصل نیاید. به طور مثال بعضی از مصاحبه‌شوندگان از ماهیت مصاحبه‌های تاریخ شفاهی بی‌اطلاع بوده و گمان می‌کنند که مصاحبه آنان با هر سازمانی، به سرعت چاپ می‌شود؛ بدون این‌که خودشان در جریان این امر قرار بگیرند.

اظهار فضل نمودن مصاحبه‌گر و تبدیل شدن مصاحبه به میدانی برای اظهار وجود و سخنرانی وی، موجب ناگفته ماندن بسیاری از حقایق توسط مصاحبه‌شونده می‌گردد. مصاحبه‌شونده دراین قبیل موارد، نسبت به ادامه مصاحبه دلسرد گشته و ساکت باقی می‌ماند.

عدم توجه دقیق به صحبت‌های مصاحبه‌شونده و پی‌گیری نکردن وقایع توسط مصاحبه‌گر، موجب آزردگی مصاحبه‌شونده می‌شود. در واقع او تصور می‌کند که صحبت‌هایش برای شنونده بی‌اهمیت بوده؛ بنابراین نسبت به ادامه مصاحبه دلسرد می‌گردد. مصاحبه‌گران در این قبیل موارد، شتابزده از موضوعی به موضوع دیگر می‌روند؛ بدون آن‌که جزئیات وقایع را دنبال کنند.

اگر موضوعات و سوالات پشت سرهم از مصاحبه‌شونده پرسیده شود، باعث تعجیل در مصاحبه شده و فرصتی برای تمرکز و فکر کردن برای وی باقی نمی‌ماند. در نتیجه ممکن است مطلبی را که می‌توانسته بعد از چند ثانیه سکوت به یاد آورد، به کلی فراموش کند یا توضیحات مبسوطی را برای موضوعات مطرح شده، بیان ننماید.

بعضی از مواقع، مصاحبه طبق سوالات طراحی شده به پیش نمی‌رود و به موضوعاتی کشیده می‌شود که مصاحبه‌گر از آن‌ها اطلاع چندانی ندارد که این امر موجب نگرانی در مصاحبه‌گر شده و به طبع این نگرانی را به مصاحبه‌شونده نیز انتقال می‌دهد.

وقتی مصاحبه به بحث‌های داغ روز کشیده می‌شود، معمولاً مصاحبه شوندگان مسن عکس‌العمل نشان می‌دهند که این امر، جریان مصاحبه را خدشه‌دار می‌کند. مثلاً در جریان انتخابات ریاست جمهوری و موضوعاتی نظیر این، معمولاً مصاحبه از جریان اصلی خود خارج شده و وارد مباحث حاشیه‌ای می‌شود.

اصرار مصاحبه‌گر براین‌که مصاحبه‌شونده یک سوال حساسیت‌برانگیز را به طور کامل پاسخ دهد، در اکثر موارد، موجب رنجش وی شده و گاه این آزردگی تا انتهای مصاحبه ادامه یافته و موجب عدم پاسخ صحیح به سوالات بعدی می‌گردد. به طور مثال بعضی از شخصیت‌های برجسته‌ای که قبلاً عضو گروه‌های سیاسی بوده و فعالیت‌های سیاسی داشتند، تمایل ندارند که در مورد آن مقطع از زندگی خود صحبت نمایند.

بعضی اوقات مصاحبه‌شونده، بعضی از مسائل را به عمد یا سهو،اشتباه و به‌گونه‌ای دیگر بیان می‌کند و عکس‌العمل مصاحبه‌گر نسبت به او، باعث آزردگی و ناراحتی وی می‌گردد.

هنگامی که درمورد یک واقعه غم‌انگیز از مصاحبه‌شونده پرسیده می‌شود، وی آزرده‌خاطر گشته و به دنبال آن، بازگرداندن مصاحبه به روال عادی، به سختی میسر می‌گردد. به‌طور مثال زمانی که از خانواده یا اساتیدشان صحبت می‌کنند یا از وقایع تلخی که در زندگیشان رخ داده،متاثر می‌شوند که این امر گاهی اوقات حال و هوای مصاحبه را به کلی تغییر می‌دهد.

گاهی اوقات قطع مصاحبه به دلیل خستگی یا بیماری مصاحبه‌شونده یا مسائل دیگر، موجب بریدگی کلام و از هم‌گیسختگی مطالب شده و در نتیجه بازگشت به جریان مصاحبه، به دشواری صورت می‌پذیرد. گاه پیش می‌آید که بعضی از مصاحبه‌شوندگان بعد از چند دقیقه صحبت، خسته شده و تمایل به استراحت دارند که شروع مجدد مصاحبه، پس از گذشت مدت زمانی میسر می‌گردد.

موارد متعددی از مشکلات، می‌تواند از چهار محدودیت مشخص شده ایجاد گردد که مصاحبه را از اعتبار بیاندازد. در هر مورد، رویدادهای منتج از این تنگناها که عموماً تجربه شخصی نگارنده را دربرمی‌گرفت؛ بیان گردید. حال بهتر است که به راهکارهایی که می‌تواند اثرات این محدودیت‌ها را کاهش دهد، توجه نمود.

راهکارهای مورد اول؛ محدودیت منابع و اطلاعات مقدماتی جهت تهیه طرح مصاحبه

رعایت موارد ذیل، به تنگناهای مصاحبه‌گر در تهیه طرح اولیه مصاحبه کمک خواهد نمود:

1ـ مصاحبه‌گر تاریخ شفاهی باید بداند که هر چه قبل از مصاحبه بیشتر تحقیق کند، می‌تواند سوالات بهتری را تهیه نماید.

2ـ درابتدا باید چند سوال محوری و اساسی را تنظیم نماید و بعد جست‌وجو درباره پیش‌زمینه‌ها را هدایت کند.

3ـ تهیه یک لیست از وقایع مهمی که در یک محل یا در طول زندگی شخص اتفاق افتاده، می‌تواند به طرح سوالات اولیه کمک نماید.

4ـ تنظیم سوالات در دو مرحله؛ بدین شکل که در ابتدا سوالات باز و عمومی آورده شوند که مصاحبه‌شونده تمایل بیشتری به صحبت در مورد آن‌ها دارد و بعد سوالات خاص‌تری پرسیده شود.³

5ـ سوالات حساسیت‌برانگیز باید پس از به جریان افتادن مصاحبه و در فرصت مناسبی پرسیده شوند.

6ـ هرگز نباید سوالات به صورت چندبخشی و پیچیده طراحی شوند.

7ـ از پرسیدن سوالاتی که جواب مورد نظر را دربردارند یا پاسخ آن‌ها تنها بله و خیر است، باید پرهیز شود. همچنین هیچ‌گاه نباید متغیری را در سوالات پیشنهاد نموده یا به مصاحبه‌شونده تحمیل کرد.⁴

8ـ مصاحبه‌گر باید بتواند خود را در آن محیط و فضای موردبحث در مصاحبه قراردهد تا بتواند از ریزه‌کاری‌های حوادث و وقایع مطلع گردد.

9ـ وقایع و حوادث تا جایی که به شخص مصاحبه‌‌شونده و موضوع مصاحبه مربوط می‌شود، باید به‌طور کامل و دقیق پی‌گیری شوند.

10ـ روشن ساختن ذهن شخص نسبت به این امر که در صورت نیاز، ادامه مصاحبه می‌تواند در جلسات بعدی دنبال گردد و نیازی به تعجیل در پاسخگویی نیست.

11ـ اگر مصاحبه به جلسات بعدی انجامید، لازم است سوالات مربوط به هرجلسه دسته‌بندی شوند.

راهکارهای مورد دوم؛ محدودیت‌های محیطی(فضای پیرامونی مصاحبه)

توجه به نکات زیر می‌تواند از نارسایی‌های موجود در محیط مصاحبه بکاهد:

1ـ زمانی که قرار است مصاحبه در منزل یا محل کار مصاحبه‌شونده انجام گیرد، مصاحبه‌گر باید زمانی را جهت آشنایی با محیط مصاحبه اختصاص دهد؛ به این صورت که یا یک جلسه جهت صحبت با مصاحبه‌شونده در مورد اهداف مصاحبه و نیز آشنایی با محیط مصاحبه، به مکان مورد نظر برود یا قبل از ساعت مقرر جهت انجام مصاحبه، در مکان مورد نظر حاضر باشد.

2ـ اگر مصاحبه در منزل یا محل کار مصاحبه‌کننده صورت می‌پذیرد، باید از آرامش مصاحبه‌شونده در آن مکان، اطمینان حاصل نموده و قبل از شروع مصاحبه، به نحو مطلوبی، او را با محیط آشنا نمود.

4ـ در صورت تصمیم جهت تصویربرداری از مصاحبه، حتماً باید مصاحبه‌شونده را قبل ازآن در جریان امر قرارداده و توضیحات لازمه را به اطلاع او رساند و اگر مصاحبه‌شونده تمایلی به وجود تصویربردار نداشت، باید از این امر صرف‌نظر نمود.

5ـ در مورد حضور دوست یا شاگرد مصاحبه‌شونده یا افراد دیگر در محیط مصاحبه نیز حتماً بایستی با او صحبت نموده و نظرش را دراین زمینه جویا شد؛ چون بعضی از مصاحبه‌شوندگان تمایلی به وجود این افراد در جلسه مصاحبه ندارند.

راهکارهای مورد سوم؛ محدودیت‌های ابزاری و فنی مصاحبه

رعایت موارد ذیل قبل از شروع مصاحبه و نیز در جریان آن، موجب کاهش اثرات محدودیت‌های فنی مصاحبه می‌گردد:

1ـ مصاحبه‌گر بایستی قبل از رفتن به جلسه‌ مصاحبه، وسایل و تجهیزات را امتحان نموده و از درستی آن‌ها،اطمینان حاصل نماید.

2ـ همراه داشتن مواد خام اضافی در جلسه مصاحبه، ْموجب می‌گردد که مصاحبه‌گر با راحتی و بدون استرس و نگرانی به مصاحبه بپردازد.

3ـ یادداشت‌برداری، کنترل کیفیت صدای مصاحبه‌شونده و مواردی از این قبیل، باید به شیوه‌ای ماهرانه و در فرصت‌های مناسب صورت پذیرد تا به جریان مصاحبه خللی وارد نسازد.

4ـ اگر لازم است که حتماً از جلسه مصاحبه تصویربرداری گردد، باید قبل از آن از درستی کار دوربین اطمینان حاصل نمود. تصویربرداری از یک جلسه از مصاحبه (جلسه اول) تاریخ شفاهی نیز در جهت رسیدن به اهداف این نوع مصاحبه‌ها،کفایت می‌کند و تصویربرداری از تمام جلسات مصاحبه با یک شخصیت، ضروری نمی‌باشد.

5ـ بهتر است در مصاحبه‌های تاریخ شفاهی، پس از اتمام مصاحبه، از مصاحبه‌شونده عکس گرفته شود؛ چون عکاسی در حین مصاحبه، موجب آشفتگی ذهن مصاحبه‌شونده می‌گردد و این نوع عکاسی، بیشتر مخصوص مصاحبه‌های خبری و مطبوعاتی می‌باشد.

راهکارهای مورد چهارم؛ هم‌عصر و هم‌شان نبودن مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده

 به یاد داشتن موارد ذیل، مصاحبه‌گر را در رفع تنگناهای به‌وجود آمده و رسیدن به اهداف مورد نظر خود یاری می‌نماید:

1ـ مصاحبه‌کننده باید قبل از اولین جلسه مصاحبه، جلسه‌ای را جهت آشنایی با مصاحبه‌شونده و توضیح در مورد اهداف مصاحبه ترتیب دهد.

2ـ لازم است که مصاحبه‌گر در ابتدای مصاحبه، به ‌تفصیل به بیان اهداف مصاحبه و نحوه استفاده از آن بپردازد و تا حصول اطمینان از این‌که این امر به‌درستی صورت پذیرفته، مصاحبه را آغاز ننماید.⁵

3ـ اگر مصاحبه‌گر تاریخ شفاهی فعالیت خود را حول یک موضوع خاص متمرکز نماید، می‌تواند به تجربیات بسیاری در آن‌ زمینه دست یابد و به صورت فعال در بحث‌هایی که در حین مصاحبه پیش می‌آید، شرکت جوید.

4ـ مصاحبه‌گر باید آرام، صبور و دارای روابط عمومی قوی باشد؛ ولی هرگز نباید بیش از حد صحبت نماید، بلکه بایستی میدان را به مصاحبه‌شونده بدهد تا به بیان ناگفته‌های تاریخ بپردازد.⁶

5ـ مصاحبه‌گر خوب بایستی تمام حواس خود را معطوف به صحبت‌های مصاحبه‌شونده نماید و با اشاره سر، لبخند و...، سخنان وی را تایید نماید.

6ـ لازم است بین سوالات، وقفه کوتاهی باشد و مصاحبه‌گر بایستی به ضرورت، سکوت را برقرار نموده و فرصت فکر کردن را به مصاحبه‌شونده بدهد.

7ـ اگر مصاحبه طبق روال پیش‌بینی شده جلو نرفت، باید به مصاحبه‌شونده میدان کافی داده شود تا درباره آنچه که فکر می‌کند اهمیت دارد، صحبت نماید.

8ـ مصاحبه‌گر باتجربه و ماهر می‌داند که نباید به بحث با مصاحبه‌شونده در باب مسائل داغ روز بپردازد؛ چون عموماٌ افراد مسن در مورد بعضی از چیزها عقاید ثابتی دارند و مخالفت با آن‌ها، موجب اخلال در روند مصاحبه می‌گردد.

9ـ سوالات حساسیت‌برانگیزی که مصاحبه‌شونده تمایل چندانی به پاسخ‌گویی به آن‌ها ندارد، باید در فرصت‌های مناسبی پرسیده شوند؛ ولی اگر مصاحبه‌شونده علاقه‌ای به صحبت در مورد آن مسائل نداشت، هرگز نباید در این امر اصرار ورزید.

10ـ مصاحبه‌گر باتجربه می‌داند که حتی اگر مصاحبه‌شونده موضوعی را به صورت اشتباه بیان کند، نباید مستقیماً به وی تذکر دهد؛ بلکه می‌بایست در فرصت‌های مناسبی که در حین مصاحبه پیش می‌آید، با ذکر مثال‌هایی، او را متوجه اشتباه خود نماید.

11ـ همواره باید مراقب فشارهای روانی در هنگام مصاحبه بود و زمانی که مصاحبه‌شونده با به خاطرآوردن یک واقعه تاسف‌بار آزرده‌خاطر می‌شود، باید با او همدردی نموده و مدتی سکوت را برقرار کرد تا مصاحبه به جریان عادی خود برگردد.

12ـ مصاحبه‌گر فعال و پویا که تمام حواس خود را معطوف به مصاحبه نموده، هنگام قطع مصاحبه به دلایل مختلف، آخرین جملات بیان شده توسط مصاحبه‌شونده را به خاطر داشته و در بازگشت مصاحبه به روال عادی و شروع مجدد کلام، به مصاحبه‌شونده یاری می‌رساند.

البته لازم به ذکر است که می‌توان موارد متعدد دیگری را علاوه بر نمونه‌هایی که عنوان شد، به نارسایی‌ها و تنگناهای مصاحبه‌گر تاریخ شفاهی اضافه نمود که در این مقال نمی‌گنجد.

در خاتمه باید گفت که مصاحبه، فن و هنر بسیار ظریفی است و دراین میان، مصاحبه‌گر مسئولیت سنگینی را برعهده دارد و تنگناها و محدودیت‌ها نیز به ثمر رساندن این امر خطیر را با دشواری روبه‌رو می‌گرداند. لذا راهکارهای ارائه شده، می‌تواند در کاهش اثرات این محدودیت‌ها، کمک شایانی نماید.

پی‌نوشت‌ها:

1ـ سعیدی، علی‌اصغر، ضرورت گردآوری تاریخ شفاهی در جهان امروز، مجله فرهنگ و پژوهش، شماره 125.

2ـ ایمانی، نفیسه، کاربرد روش تاریخ شفاهی در انسان‌شناسی، برگرفته از سایت www.fadouhi.com.

3 ـ .مومن، موژان، تاریخ شفاهی چیست؟، برگرفته از سایت www.fadouhi.com.

4 ـ نیک‌نفس، شفیقه، مهارت‌های مصاحبه تاریخ شفاهی، فصلنامه گنجینه اسناد، شماره 60، زمستان 1384.

5ـ برگرفته ازسایت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی www.aqlibrary.com..

6ـ رسولی‌پور، مرتضی، تاریخ شفاهی؛ زاویه ایرانی، کتاب هفته، شماره140، مهرماه 1382.