ریخت‌شناسی مصاحبه (با تکیه بر مصاحبه‌های تاریخ شفاهی)

غلامرضا عزیزی

 «مصاحبه. .. دست‌کم به همان اندازه که علم است، هنر هم هست».1

چکیده

امروزه از مصاحبه با هدف‌های گوناگون و در مراکز مختلف استفاده می‌شود. از مصاحبه‌های محرمانه استخدامی و پزشکی گرفته تا مصاحبه‌های عام‌رسآن‌های؛ از این‌رو، مصاحبه می‌تواند از جنبه‌های مختلف مورد بحث و بررسی قرار گیرد. اما آنچه مهم می‌نماید آن است که در دنیای معاصر روش مصاحبه، به عنوان یکی از راه‌های گردآوری اطلاعات، جایگاه خویش را در پژوهش‌ها یافته و در حوزه‌های مختلف شکل گرفته است. تا جایی که می‌توان انواع مختلف (و نه کاملا متفاوت) آن را مورد بررسی قرار داد.

مقاله حاضر درصدد است تا ضمن ارائه تعاریفی از مصاحبه، تقسیم‌بندی آن را از منظرهای روش، هدف، زمان، مصاحبه‌شونده و شرایط مصاحبه مورد بررسی قرار دهد. سپس مختصری درباره مصاحبه‌های شفاهی و پرسش‌نامه‌ای، گسترده و عمقی، نیمه رهنمودی و هدایت شده و آزاد، متمرکز، تفسیری و خبری و مصاحبه‌های رادیو و تلویزیونی بیان خواهد شد. ضمن ارائه تعاریفی مختصر از هر کدام کوشش می‌شود خطوط مرزی و شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها با مصاحبه‌های تاریخ شفاهی از جنبه‌های مختلف (اهداف مصاحبه، روش‌های مصاحبه و ویژگی‌های مصاحبه‌شونده و مصاحبه ‌کننده) نمایانده شود.

از مصاحبه پزشک، پرستار و یا دانشجویان گروه پزشکی با بیمار که به منظور دریافت شرح حال بیمار و پیشینه بیماری انجام می‌شود گرفته تا جلسات روان درمانی و معالجات گروهی (گروه درمانی)؛ از مصاحبه با افراد عادی جامعه گرفته تا مصاحبه با نخبگان و افراد شاخص و سرشناس.

1. تعریف مصاحبه

1-1. تعریف لغوی

به طور کلی مقصود از مصاحبه گفت‌وگوی بین دو فرد است. در لغت‌نامه دهخدا این واژه به معانی با کسی صحبت کردن، هم‌صحبت شدن با کسی، با کسی صحبت داشتن، گفت‌وگو با رجلی سیاسی یا مردی دانشمند و عالم در مسائل سیاسی یا علمی و ادبی آمده است.2

دکتر انوری نیز مصاحبه را این گونه معنی کرده است: «گفت‌وگو کردن با دیگری برای آگاه شدن از نظرات او یا به دست آوردن اطلاعاتی از او درباره موضوعی مشخص؛ گفت‌وگو کردن کسی معمولا مقامی با خبرنگاران برای آگاه کردن آنان از نظرات خود؛ پرسش و پاسخ کردن از کسی که داوطلب انجام دادن کاری است به منظور سنجیدن توانایی‌ها و شایستگی‌های او».3

2-1. تعریف اصطلاحی

با وجود معانی متعددی که از مصاحبه و کلماتی مانند مکالمه، گفت‌وگو و گفت‌وشنود که با واژه مصاحبه از لحاظ معنایی نزدیک هستند، وجود دارد، بهتر است به کلمه مصاحبه از دیدگاه‌های تخصصی در رشته‌های مختلف، پرداخته شود تا شباهت‌ها و تفاوت‌های این واژه از دیدگاه‌های مختلف بهتر نمایانده شود. تعاریف زیر به فن مصاحبه نظر دارند:

ـ دکتر پرویز شیرانی بیدآبادی مصاحبه را در معنی وسیع‌تر و جامع‌تر رابطه‌ای بین دو انسان و یا یک انسان با گروهی دیگر تعریف کرده که موجب تشخیص نظرات و تفکرات طرفین مصاحبه می‌شود. وی مصاحبه را یک هنر می‌داند و معتقد است اگر در انجام مصاحبه، تجربه و تئوری‌های دانش روان‌شناسی و علوم دیگر توأم شود می‌توان این هنر را به حد مطلوب و شایسته خود رساند.4

ـ کریشن کومار «گفت‌وگوی رو در رو بین پژوهشگر (یا نماینده‌اش) (که انتظار می‌رود می‌داند از پاسخ‌گو چه می‌خواهد) و پاسخ‌گو (که اطلاعات مورد نظر پژوهشگر را در ذهن خود دارد)» را مصاحبه نامیده و از این رو معتقد است مصاحبه «فرایند ارتباط متقابل بین پژوهشگر و پاسخ‌گو است».5

ـ مصاحبه‌ از متداول‌ترین شیوه‌های سبک خرد انتقال پیام در زمینه‌های مختلف می‌باشد.6

ـ مصاحبه گزارش و حاصلی است از فراگرد ارتباط میان دو سوی ارتباط به منظور دستیابی به واقعیتی که دارای یک یا چند ارزش است.7 این گزارش ضمن آنکه تحت تأثیر ویژگی‌های دو سوی این فراگرد ارتباطی می‌باشد، احتمالاً از عوامل درون سازمانی و برون سازمانی نیز تأثیر می‌پذیرد.

ـ مصاحبه پرسیدن هدف‌مندانه از یک شخص (یا اشخاص) برای کسب اطلاعات و افکار و ضبط مناسب پاسخ‌ها به منظور انتشار آن‌ها است.8

ـ مصاحبه از انواع خبرگیری است که به وسیله آن عقاید و افکار شخصیت‌های مهم و یا نظر مردم عادی درباره موضوعات مختلف پرسیده شود.9

ـ مصاحبة ‌خبری10 ملاقات چهره به چهره دو نفر است که در ضمن آن اطلاعاتی از سوی یکی به دیگری منتقل می‌شود.11

ـ مصاحبه یکی از شیوه‌های کسب خبر است که به منظور به دست‌آوردن خبری خاص، اطلاع از یک رویداد یا تحول در شرف وقوع، یا ویژگی‌های یک حادثه و اتفاق و نیز آگاهی از نظرات شخصی یا گروهی دیگر که مصاحبه‌شونده شناخت کافی در مورد آن‌ها دارد، صورت می‌گیرد.12

ـ مصاحبه بخشی از تعامل اجتماعی است که فردی از دیگری پرسش‌هایی می‌کند و او نیز پاسخ‌هایی می‌دهد.13

ـ «مصاحبه جریان مبادله واقعی است که طی آن مخاطب محقق، دریافت‌ها و برداشت‌هایش را از یک رویداد یا از یک وضعیت بیان می‌کند، تجربیاتش را در میان می‌گذارد، تفسیرهایش را از مسئله عنوان می‌کند، در همان حال، محقق با طرح پرسش‌های باز و با واکنش‌هایش این بیانات را تسهیل کرده و نمی‌گذارد که آن‌ها از هدف‌های تحقیق دور شوند و به مخاطبش اجازه می‌دهد به مراتب بالاتری از حقیقت‌یابی نائل شود».14

ـ «مصاحبه قبل از هر چیز یک روش گردآوری اطلاعات به معنای واقعی کلمه است».15

ـ مصاحبه، مطالعه‌ای است که در جریان آن سوال‌هایی از پیش مشخص شده را از افراد جامعه مورد نظر یا افراد نمونة جامعه بپرسند و پاسخ‌ها و نتیجه‌های به دست آمده را مورد استفاده قرار دهند.16

مصاحبه یکی از ابزارهای گردآوری داده‌ها محسوب می‌شود17 که «با کمک آن می‌توان به ارزیابی عمیق‌تر ادراک‌ها، نگرش‌ها، علائق و آرزوهای آزمودنی‌ها پرداخت. از سوی دیگر مصاحبه ابزاری است که امکان بررسی موضوع‌های پیچیده، پی‌گیری پاسخ‌ها یا پیدا کردن علل آن و اطمینان یافتن از درک سوال از سوی آزمودنی را فراهم می‌سازد.18 اعتقاد بر این است که در جریان مصاحبه بسیاری از حالت‌ها و عکس‌العمل‌های آزمودنی فاش شده و می‌توان به مقاومت مصاحبه‌شونده در برابر برخی سوال‌ها پی‌برد.19

ـ مصاحبه یعنی وادار کردن دیگران به صحبت درباره خودشان یا درباره شما.20

ـ مصاحبه حاصل تعامل بین مصاحبه‌‌شونده و مصاحبه ‌کننده و حاصل گفت‌وگو میان دو نفر است.21

ـ فری و اُیی‌شی در پژوهش‌های کیفی، مصاحبه را «گفت‌وگویی هدف‌مند که در آن مصاحبه‌گر پرسش‌های از پیش تعیین شده‌ای را می‌پرسد و پاسخ‌گو به آن‌ها جواب می‌دهد»22 تعریف کرده‌اند.

ـ از نقطه نظری دیگر مصاحبه روشی دانسته شده که در آن «اطلاعات مورد نیاز تحقیق از طریق ارتباط مستقیم بین پرسشگر یا محقق با پاسخ‌گو گردآوری می‌شود». از این منظر مصاحبه مکالمه‌ای دو طرفه (رو در رو، یا تلفنی) است که با طرح پرسش از سوی مصاحبه‌گر و به قصد دریافت اطلاعات مربوط به تحقیق آغاز می‌شود.23

ـ به طور کلی، مصاحبه نوعی ارتباط شخصی دو جانبه دانسته شده که برای به دست آوردن اطلاعات برقرار می‌گردد.24

هر چند تعریف‌های ارائه شده دارای همسانی‌ها و ناهمسانی‌هایی است، اما آنچه در بیشتر تعریف‌های ارائه شده به چشم می‌خورد وجود 3 عنصر مشترک «مصاحبه‌کننده»، «مصاحبه‌شونده» و «اطلاعات» و همچنین مفهوم ضمنی و مرتبط با انجام فعالیتی «پژوهشی» از طریق پرسش و پاسخ است.

2. انواع مصاحبه

همچنان که پیش از این به شیوه‌ای گذرا اشاره شد، روش مصاحبه در پژوهش‌هایی که در رشته‌های مختلف علوم انجام می‌شود به عنوان یکی از روش‌ها و ابزارهای گردآوری اطلاعات کاربرد دارد، از این‌رو دارای انواعی است که هر کدام از آن‌ها برای انجام مقصودی خاص به کار می‌رود. درباره تنوع و دلایل تقسیم‌بندی مصاحبه گفته شده است که «تقسیم مصاحبه به انواعی چند، نه تنها از جهت یادآوری امکانات مختلف و نشان دادن راه‌های گوناگون تجسس فکری اشخاص است، بلکه هر یک از این روش‌ها درجه اهمیت و عمق اقدامات مصاحبه‌کننده و نتیجه‌ای را که از آن می‌توان انتظار داشت، از پیش نشان می‌دهد».25

پیش از ارائه تقسیم‌بندی‌های متنوع ارائه شده از مصاحبه، باید اشاره شود که می‌توان از نقطه نظرات گوناگون به طبقه‌بندی انواع مصاحبه پرداخت و شماری از پژوهشگران نیز به این کار مبادرت کرده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:

1-2. دکتر عباس‌زادگان مصاحبه را از سه جنبه ]هدف[، روش و زمان و شرایط انجام مصاحبه تقسیم‌بندی کرده است:

ـ انواع مصاحبه ]از نظر هدف[ شامل مصاحبة تحقیقی یا مطالعاتی(قابل استفاده برای محققان علمی، روانکاوها، روزنامه نگاران و. .. )، مصاحبة گزینش استخدامی، مصاحبة مشورتی، مصاحبة انضباطی و مصاحبة ژورنالیستی (مورد استفاده در رادیو تلویزیون) است.

ـ انواع مصاحبه از نظر روش انجام مصاحبه در بردارندة مصاحبة منظم یا هدایت شده و مصاحبة آزاد یا هدایت نشده است.

ـ انواع مصاحبه از نظر زمان و شرایط نیز شامل مصاحبة میزگرد، مصاحبه‌های متوالی و مصاحبة گروهی می‌باشد.26

2-2. در یک تقسیم‌بندی کلی و از دید ارائه اخبار، مصاحبه به 2 گروه مصاحبه خبری (مصاحبه‌ای که تازگی و سرعت، در انتشار آن مهم می‌باشد) و مصاحبة غیرخبری (مصاحبه‌ای دربارة شخص یا زندگی شخصی و شغل وی و یا موضوعی قدیمی) تقسیم شده است.27

3-2. از دیدگاه تعامل و یا نوع ارتباط متقابل بین مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده (پژوهشگر و پاسخ‌گو) مصاحبه به سه نوع ارتباط شخصی یا ارتباط متقابل شخصی، ارتباط غیرشخصی یا ارتباط متقابل غیرشخصی و ارتباط متقابل آمیخته یا ارتباط ترکیبی تقسیم شده است. 28

ـ در ارتباط متقابل شخصی پژوهشگر یا نماینده‌اش به شیوة رو در رو با پاسخ‌گو ملاقات می‌کند و پرسش و پاسخ در حضور هر دو طرف مصاحبه انجام می‌گیرد.29

ـ در روش ارتباط متقابل غیرشخصی پژوهشگر به پاسخ‌گویان معرفی شده، پرسش‌نامه‌ای30 را بین آنان توزیع می‌کند و پاسخ‌گویان پاسخ‌های خود را در پرسش‌نامه وارد می‌کنند.31

ـ در روش ارتباط متقابل ترکیبی، پژوهشگر یا نماینده‌اش با گروه پاسخ‌گویان ملاقات کرده و ضمن معرفی خویش، هدف از پژوهش را برای پاسخ‌گویان مشخص می‌کند. سپس به پرسش‌های احتمالی پاسخ‌گویان پاسخ می‌دهد. در ادامه پرسش‌نامه‌ها بین افراد توزیع می‌شود.32

4-2. در علوم رفتاری مصاحبه به سه دسته تقسیم شده است: مصاحبه سازمان یافته، مصاحبة نیمه سازمان یافته و مصاحبة سازمان نیافته.33

5-2. نیکولز مصاحبه را دارای یکی از دو ساختار: مصاحبه ساختار یافته (روش مصاحبه بسته)34 و مصاحبه ساختار نیافته (روش مصاحبه باز)35 می‌داند.36

6-2. در یک تقسیم‌بندی دیگر بر اساس روش و رهیافت به کار رفته در مصاحبه، مصاحبه به دو گروه اصلی مصاحبة طراحی شده و مصاحبه آزاد و انواع فرعی مصاحبه نیمه آزاد،37 مصاحبة عمیق،38 بحث و مذاکرة گروهی،39 مصاحبه تلفنی و مصاحبه با روش مشابه مطالعة موردی40 تقسیم شده است.

7-2. در یک طبقه‌بندی دیگر و با توجه به نوع ساختار و دیدگاهی که پژوهشگر دارد، مصاحبه به سه گروه تقسیم می‌شود: مصاحبة مبتنی بر گفت‌وگوی غیررسمی، مصاحبة کلی یا عمومی و مصاحبة استاندارد شده و آزاد یا جامع.41

8-2. ریمون کیوی و لوک وان کامپهنود انواع مصاحبه را بدین ترتیب نام برده‌اند: مصاحبة نیمه رهنمودی، مصاحبة متمرکز42 و مصاحبة عمیق.43

۹-2. سوزان دان، انواع مصاحبه را بدین صورت نام ‌برده است: مصاحبه برای یک مطلب توصیفی یا شرح حال، مقالات با چند مصاحبه، مصاحبة مطبوعاتی، مصاحبة «صدای مردم»، مصاحبة «شکار لحظه‌ها»، مصاحبة درازمدت، پرسش‌نامه یا نامه و گرفتن نقل قول.44

۱۰-2. از دیدگاه روش کار و ابزار سنجش مربوط به آن، مصاحبه به دو دسته تقسیم شده است: مصاحبة منظم و مصاحبة نامنظم.45

۱۱-2. آقای حسن‌آبادی در بخش تاریخ شفاهی سایت کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، شاخصه‌های زیر را برای تقسیم‌بندی مصاحبه‌ها بیان کرده است:

ـ از نظر حلقه‌های ارتباطی.

ـ از نظر نوع ارتباط (آیا مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده در ارتباط چهره به چهره هستند یا وسیله‌ای ارتباطی مثل تلفن، دورنما، پرسش‌نامه، شکلی غیرمستقیم و با واسطه به مصاحبه داده است؟)

ـ از نظر محتوا (مصاحبه سطحی یا عمقی، تک‌موضوعی یا چندموضوعی/ یک‌بعدی یا چندبعدی).

ـ از نظر هدف ارتباطی (از قبل بین مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده بر هدف و موضوع مصاحبه توافق شده و یا مصاحبه بدون توافق قبلی به صورت کاملاً باز و آزاد در مورد مسائل مختلف انجام گیرد).

ـ از نظر نقش مصاحبه‌کننده (دعوت‌کننده به مصاحبه است یا دعوت شده از سوی مصاحبه‌شونده برای مصاحبه).

ـ از نظر معنی؛ مطالعه قبل از مصاحبه (آیا مصاحبه‌گر قبلاً داده‌ها و اطلاعاتی از شخص مصاحبه‌شونده و موضوع مصاحبه به دست آورده یا بدون مطالعه قبلی دست به انجام مصاحبه زده است؟)46

1۲-2. دکتر معتمدنژاد مصاحبه را به 5 گروه کلی تقسیم کرده که عبارت است از مصاحبة شفاهی و مصاحبة کتبی، مصاحبة گسترده(در سطح) و مصاحبة عمقی، مصاحبة هدایت‌شده و مصاحبة آزاد، مصاحبة تفسیری و مصاحبة خبری و مصاحبة مطبوعاتی، مصاحبة رادیویی و مصاحبة تلویزیونی.47 براساس این تقسیم‌بندی و با توجه به نظرات ابراز شدة دیگر پژوهشگران می‌توان انواع مصاحبه را به شکل زیر مورد بررسی قرار داد:

1-1۲-2.مصاحبة شفاهی و مصاحبة کتبی

مصاحبة شفاهی، گفت‌وگوی شخصی و رو در رو (حضوری)، بین مصاحبه‌کننده با شخصیت مورد نظر (مصاحبه‌شونده) است؛ که از این‌رو، مصاحبة حضوری نیز خوانده می‌شود.

اصطلاح مصاحبة کتبی ناظر بر گفت‌وگویی است که بین مصاحبه‌کننده و طرف او، با ارسال پرسش‌نامه به عمل می‌آید و دو طرف معمولاً با هم روبه‌رو نمی‌شوند.48

شایان ذکر است که اگر «هدف از مصاحبه به دست‌آوردن عقاید و نظرات شخص یا اشخاصی راجع به خودشان یا نسبت به اشخاص دیگر و خدمات و آثار آن‌ها، و یا راجع به مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی باشد»49 می‌توان مصاحبه را به صورت کتبی یا شفاهی انجام داد.

2-۱۲-2.مصاحبة گسترده (در سطح) و مصاحبة عمقی

مصاحبه با توجه به موضوع و هدفی که دنبال می‌کند به دو دسته تقسیم می‌شود: مصاحبة گسترده(در سطح) و مصاحبة عمقی.50

مصاحبة گسترده(در سطح)، مصاحبه‌ای است که هدف آن به دست آوردن نظر و عقیدة عدة زیادی از افراد در مسائل و موضوع‌های مختلف و متنوع است. در این روش معمولاً پرسش‌نامه‌ای تهیه و در بین افراد یک طبقه توزیع می‌گردد و معمولاً نتایج آن به وسیلة آمار و ارقام معین می‌گردد.

در مصاحبة عمقی برخلاف مصاحبة گسترده دربارة موضوعی خاص از شخصی سوال می‌شود. در این روش منظور کاوش کردن در محتوای ارتباطات اجتماعی است نه چگونگی این ارتباطات.51 در این‌جا هدف تشخیص واکنش شخص یا اشخاص معین در برابر یک رویداد معین یا یک حادثه نیست بلکه شناخت «چرایيِ» واکنش، و دلایل روحی و روانی آن مورد نظر است.52 از این نظر مصاحبة عمقی در حوزة روان‌شناسی اجتماعی قابل بررسی است. هر چند که این روش مصاحبه در روانکاوی و روانپزشکی نیز استفاده می‌شود.

کریشن کومار نیز به مصاحبة عمیق اشاره کرده و متذکر شده است که در این روش «با افراد معدودی به‌طور تفضیلی و عمیق مصاحبه می‌شود». هدف از انجام مصاحبه‌های عمیق از دیدگاه وی نیز رسیدن به اطلاعات پیچیده‌ای مانند عقاید، نگرش‌ها و تجربه‌های مصاحبه‌شونده است که معمولاً از حساسیت برخوردارند.53 وی از آن‌جاکه مصاحبه‌کننده پیش از انجام مصاحبه نیازمند انجام «مطالعات اکتشافی» است، مصاحبة عمیق را در زمرة مصاحبه‌های آزاد قرار داده است. 54

شایان ذکر است که وسایل ارتباط جمعی نیز، برای دستیابی به نتایج آماری از افکار عمومی، از مصاحبة گسترده بهره می‌برند. هر چند واحدهای اداری این رسانه‌ها برای «کسب اطلاعات اداری و تحقیق دربارة اقدامات انجام شده یا برنامه‌های آیندة خویش» از مصاحبة عمقی هم استفاده می‌کنند.55

در روش کیفی، مصاحبة عمیق یا جامع یکی از روش‌های شناخته‌شده‌ای است که در زمان گردآوری داده‌ها مورد استفادة فزاینده‌ای دارد و از آن با عبارت «گفت‌وگوی هدف‌دار» یاد شده است.56

3-۱۲-2. مصاحبة هدایت‌شده و مصاحبة آزاد

مصاحبة هدایت‌شده (که از آن با عبار‌‌ت‌های مصاحبة منظم، بسته، استاندارد57 و طراحی شده نیز یاد گردیده)، مصاحبه‌ای است که در آن مصاحبه‌کننده دارای هدف معینی می‌باشد که بر اساس آن می‌کوشد تنها پاسخ‌هایی در محدودة موضوع موردِ نظرش، از مصاحبه‌شونده کسب کند. این روش، به روش مصاحبه‌های طراحی‌شده58 و سازمان‌یافته59 نزدیک است. در روش مصاحبة هدایت‌شده، مصاحبه‌کننده باید پرسش‌هایی کاملاً محاسبه شده و مورد بررسی واقع شده را برگزیند.60 از این‌رو، نحوة اجرای مصاحبة هدایت‌شده، مصاحبة کتبی و استفاده از پرسش‌نامه است. در این روش افکار عمومی در خصوص یک یا چند موضوع مشخص مورد بازکاوی قرار می‌گیرد.61 در مواردی هم پرسش‌ها برای مصاحبه‌شونده ارسال می‌گردد تا او بتواند پیش از مصاحبه، خود را آماده پاسخگویی کند.62 اگر مصاحبه‌کننده در این روش تا بدان حد پیش رود که مصاحبه‌شونده/ پاسخ‌گو تنها بتواند با واژه‌های بله یا خیر به پرسش‌های پرسش‌نامه پاسخ گوید،63یا پرسش‌نامه به گونه‌ای تنظیم شده باشد که مصاحبه‌شونده/ پاسخ‌گو تنها بتواند از بین چند پاسخ ارائه شده، یک یا چند پاسخ نزدیک‌تر به موضوع را برگزیند64 (مانند پرسش‌نامه‌های چندگزینه‌ای) مصاحبة هدایت شده، تبدیل به مصاحبة بسته می‌شود.65

در مصاحبة آزاد (که از آن با عبارت‌های مصاحبة نامنظم، هدایت نشده و غیراستاندارد نیز یاد شده)،66 برخلاف روش پیش، مصاحبه‌شونده در ارائه پاسخ آزاد است67 و می‌تواند با آزادی کامل یا نسبی به پرسش‌هایی که به صورت رو در رو مطرح می‌شود، پاسخ دهد.68 در این روش حتی در برخی موارد ابتکار طرح سوال به مصاحبه‌شونده محول می‌گردد.69 در این روش اگر مصاحبه‌شونده تا بدان حد آزاد باشد که هیچ سوالی از او پرسیده نشود، از این مصاحبه با عبارت مصاحبة باز70 و یا «مصاحبة کاملاً آزاد» نیز یاد شده است. کریشن کومار می‌نویسد: «در مصاحبة کاملاً آزاد هیچ سوالی از قبل طراحی نمی‌شود و در واقع پاسخ به یک پرسش است که پرسش دیگر را به وجود می‌آورد که به همین ترتیب روند مصاحبه ادامه می‌یابد».71

سعی مصاحبه‌کننده در روش مصاحبة آزاد بر آن است تا با تشویق و تحریک مصاحبه‌شونده، وی را هر چه بیشتر به سخن گفتن وادار کند بدون آنکه وی را به سوی ارائه پاسخی معین سوق دهد.72 به بیان دیگر در این روش مصاحبه‌شونده تشویق به بیان و انتقال صریح و آزادانة تجربه‌ها، باورها، نگرش‌ها، احساسات و حتی رویدادهایی که از دیدگاه وی مهم است، می‌شود.73

کاربرد مصاحبه‌های آزاد هم در وسائل ارتباط جمعی با هدف به دست آوردن بیشترین اطلاعات، اظهارنظرها و عقاید شخصیت طرف گفت‌وگو است و هم در تحقیقات روان پزشکی74 و هم در پژوهش‌های دیگر از جمله اطلاع‌رسانی.75 البته در کاربرد دوم روانپزشک یا روانکاو می‌کوشد بی‌آن‌که سوال مستقیمی مطرح کند، احساسات بیمار را که آزادانه بیان می‌شود، دریابد.76 به عبارت دیگر در این روش مصاحبه‌شونده با آزادی کامل مطالب را به روش و زبانی که خود برگزیده است بیان می‌کند و مصاحبه‌کننده با استفاده از ویژگی انعطاف‌پذیر این روش، اطلاعات دقیقی را درمی‌یابد. از این‌رو هدف از مصاحبة آزاد یا سازمان نایافته در مشاوره و روان‌درمانی، گردآوردن اطلاعات کیفی است.77

4-۱۲-2. مصاحبة تفسیری و مصاحبة خبری

به مصاحبه‌ای که هدف از آن کسب اخبار و اطلاعاتی از مصاحبه‌شونده باشد، مصاحبة خبری گفته می‌شود. بهترین نمونه در مصاحبة خبری، وضعیتی دانسته شده که مصاحبه‌شونده، خود عامل واقعه یا ناظر آن بوده است.78 به عبارتی دیگر مصاحبة خبری «دیداری بین نمایندة رسانه با شخصی که اطلاعاتی برای انتشار به مصاحبه‌گر ]نمایندة رسانه[ می‌دهد، می‌باشد.79

مصاحبة تفسیری، مصاحبه‌ای است که در آن هدف از مصاحبه به دست آوردن نظرات و اعتقادات یک فرد درخصوص خودش، افراد دیگر یا موضوع‌ها، اعمال و حوادث معینی باشد.80

مصاحبه‌های خبری و تفسیری به شکل‌های گوناگونی انجام می‌شود که عبارت است از: مصاحبة فوری، مصاحبه با شخصیت‌ها، مصاحبه با مقامات دولتی، مصاحبة اتفاقی، مصاحبة گروهی یا میزگرد، کنفرانس مطبوعاتی، مصاحبه با شهود، مصاحبة تلفنی81 و مصاحبة مستند دربارة حوادث تاریخی.82

5-1۲-2.مصاحبة مطبوعاتی، مصاحبة رادیویی و مصاحبة تلویزیونی

مصاحبة مطبوعاتی، مصاحبة رادیویی و مصاحبة تلویزیونی همانند دیگر مصاحبه‌های علمی که در علوم اجتماعی انجام می‌شود نوعی ارتباط شخصی دو جانبه به منظور کسب اطلاعات است. تفاوتی که بین این مصاحبه‌ها با مصاحبه‌های علوم‌اجتماعی دیده می‌شود در واقع مربوط به نوع خبر و اطلاع است. در حالی که در مصاحبه‌های علوم اجتماعی، مصاحبه برای بررسی و اثبات فرضیه‌ها صورت می‌گیرد، در مصاحبه‌های مطبوعاتی و رادیویی و تلویزیونی به همان اندازه که خبر مورد توجه است پرداخت نمایشی و تزئینی خبر نیز دارای اهمیت است.83 از طرف دیگر، مصاحبه‌های مطبوعاتی و رادیویی و تلویزیونی دارای شباهت‌های اندکی نیز با هم هستند که مهم‌ترین آن مربوط به ابزار به کار گرفته شده و نوع اطلاع‌رسانی در این‌گونه مصاحبه‌هاست.84

1۳-2. پیش از پرداختن به مصاحبه‌های تاریخ شفاهی بهتر است به چند نوع دیگر از مصاحبه‌ها اشاره شود:

1-1۳-2. مصاحبه نیمه‌رهنمودی85 یا مصاحبة نیمه‌آزاد86 مصاحبه‌ای‌ است که بیشتر پرسش‌های آن «نه کاملاً باز است و نه کاملاً بسته و هدایت شده در مسیری معین و دقیق». در واقع در این روش محقق شماری از پرسش‌ها را از قبل آماده کرده است؛ گرچه آن‌ها را به همان ترتیبی که یادداشت کرده نمی‌پرسد و در واقع مصاحبه‌شونده را ترغیب به سخن گفتن می‌کند و سعی دارد که رشتة کلام او از هدف‌های اصلی مصاحبه منحرف یا خیلی دور نگردد. مصاحبه‌کننده در بازگرداندن کلام مصاحبه‌شونده به مسیر مصاحبه نهایت دقت را به عمل می‌آورد تا مداخلة او چندان محسوس و تصنعی به نظر نیاید.87 در دسته بندی مصاحبه در علوم رفتاری از این روش با عبارت مصاحبة نیمه سازمان یافته یاد می‌شود که در آن سوال‌ها از قبل طراحی شده و هدف از انجام آن دریافت اطلاعات عمیق از مصاحبه‌شونده است که از طریق تنظیم پرسش‌ها براساس پاسخ‌های مصاحبه‌شونده انجام می‌شود.88

2-1۳-2. یکی دیگر از انواع مصاحبه، بحث و مذاکره گروهی است که به جای یک فرد، گروهی آن را انجام می‌دهند. در این روش ـ که مشکل‌تر از روشی که در آن یک فرد مسئول انجام مصاحبه است دانسته شده ـ مصاحبه و بحث گروهی درک عمیقی از مطلب در دست پژوهش ارائه می‌کند. این روش نیز نوعی مصاحبة آزاد دانسته شده است.89

3-۱۳-2. نوع دیگر از مصاحبه، «پرسش مکرر از نمونة پاسخ‌گویان در طول زمان مشخص» است. روشی که تا حدودی به روش مطالعة موردی نزدیک دانسته شده است.90

4-۱۳-2. در مصاحبة متمرکز، مصاحبه‌کننده همانند روش پرسش‌نامه‌ای، فهرستی از سوال‌های از قبل طراحی شده را در اختیار ندارد، بلکه در انجام مصاحبه فهرستی از نکات دقیق در بارة موضوع مورد بررسی را در اختیار دارد. بنابر این وی در طرح پرسشهایش آزادانه عمل می‌کند. هدف از مصاحبه متمرکز«بررسی تأثیر یک رویداد یا یک تجربه شخصی ‌‌]مثلا زلزله[ بر روی کسانی است که در آن حضور یا مشارکت داشته‌اند».91 از انواع دیگر مصاحبه می‌توان به مصاحبه‌های حقوقی، مددکاری اجتماعی، خیابانی،92 استخدامی، مصاحبه/مشاوره تحصیلی، مصاحبة گروه‌مدار93 و بازجویی نیز اشاره کرد.

1۴-2. مصاحبة تاریخ شفاهی

با بازخوانی تقسیم‌بندی‌های گوناگون ذکر شده برای مصاحبه، این گونه به نظر می‌رسد که مصاحبه‌های انجام گرفته در پروژه‌های تاریخ‌شفاهی دارای شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با موارد پیش گفته است. این شباهت‌ها و تفاوت‌ها به حدی است که سبب می‌شود تا مصاحبه‌های تاریخ‌شفاهی را گونة مستقلی از مصاحبة پژوهشی به شمار آورد. چرا که الزاماً با گونة خاصی از مصاحبه‌های پیش گفته هم‌خوانی کامل ندارد.

پیش از پرداختن به ادامة بحث نخست به این مسئله اشاره می‌شود که برای تاریخ شفاهی تعاریف گوناگونی ذکر گردیده است. برای نمونه: «مضبوط صوتی ـ یا بازنویسيِ ـ یک مصاحبه با شخصی که خاطرات و دریافت‌هایی از رویدادهای تاریخی دارد...» و یا «یک اثر تاریخی مبتنی بر داده‌های شفاهاً گردآمده، که غالبا در آرشیوها و مجموعه‌های ویژه نگهداری می‌شوند».94 در جایی دیگر «تاریخ شفاهی روشی نوین برای جمع‌آوری، حفظ و نگهداری اطلاعات متنوع از خاطرات گفته‌شده و ثبت‌ نشده» دانسته شده است «که از طریق مصاحبه با افراد صاحب‌نظر در زمینه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی فراهم آمده و به صورت نوار ضبط‌صوت یا نوار ویدئو در آرشیو نگهداری می‌شود».95

مصاحبه‌شونده

ویژگی اصلی مصاحبه‌شوندگان پروژه‌های تاریخ شفاهی آن است که این افراد فعال در رویداد یا دورة تاریخی خاص و یا شاهد آن بوده‌اند.

به عبارت ساده «تاریخ شفاهی، مبتنی بر مصاحبة رو در رو با تاریخ‌سازان» و نقش‌آفرینان «تاریخ در مورد تجربیات خاصی»96 که دارند، دانسته شده است. بنا بر این مقصود از مصاحبة تاریخ شفاهی، گردآوری داده‌های تاریخی از طریق مصاحبه، معمولا به صورت ضبط صدا و گاه ضبط ویدئویی، با افرادی است که شرکت‌کننده97 و یا ناظر در رویداد و یا زمان مهمی بوده‌اند.98 کسانی که خود منشأ اثری بوده و یا دارای مشاهداتی در زمینه‌های تاریخی مورد نظر می‌باشند.99 این مصاحبه، مصاحبه‌ای است که طی آن تجربه‌ها، افکار و احساسات شخص مصاحبه‌شونده دربارة یک رویداد یا دورة خاصی از زمان، توسط او به یاد آورده می‌شود. از این منظر تاریخ شفاهی دیدگاه شخصی مشاهده‌گر را درباره گذشته در اختیار ما قرار می‌دهد.100

در پروژه‌های تاریخ شفاهی مصاحبه‌شونده به‌عنوان منبع دست اول در مطالعات تاریخی محسوب می‌شود؛ چه وی، فعال101 در رویداد و یا ناظر (شاهد عینی) بر رویدادی تاریخی و یا مقطعی از تاریخ بوده است.102 به دیگر سخن، مصاحبه‌شوندگان در پروژه‌های تاریخ شفاهی «بر حسب مشاغل و یا اتفاقاتی که برای آن‌ها افتاده و یا خود دست اندرکار در یک موضوع خاص تاریخی بوده‌اند»،103 مورد مصاحبه قرار می‌گیرند.

اهداف مصاحبه

به طور کلی هدف‌هایی که روش مصاحبه برای رسیدن به آن‌ها مناسب می‌باشد، عبارت است از «تحلیل معنایی که کنشگران به اعمالشان و رویدادهایی که با آن‌ها روبه‌رو هستند، می‌دهند»، تحلیل یک مسئله دقیق اجتماعی با بررسی داده‌ها، بازتاب‌ها، نظام‌های روابط و دیدگاه‌های مربوط به آن و در نهایت «بازسازی فرایندهای کنش، تجربیات یا رویدادهای گذشته».104

«عمده‌ترین اهداف مصاحبه شامل 3 مورد: جمع‌آوری اطلاعات، آگاهی دادن و مطلع ساختن، و تحریک و برانگیختن و ایجاد حساسیت فکری و نگرشی خاص نسبت به فرد مصاحبه‌شونده یا موضوع خاص مصاحبه است. به این ترتیب احساس و توجه مخاطبین نسبت به موضوع با فرد مصاحبه‌شونده تحریک و برانگیخته می‌شود. علاوه بر این «ممکن است مصاحبه به منظور جمع‌آوری اطلاعات، ارزیابی طرف مقابل، اقناع و تغییر عقیده شخص، راهنمایی و توضیح برخی مسائل و یا جهت استخدام در زمینه‌های مختلف خبری و. ..» باشد.105

در مصاحبة خبری هدف اصلی مصاحبه، جذب مخاطب و عرضة اطلاعات جدید است. به تعبیر دیگر، خود مصاحبه، هدف اصلی مصاحبه‌گر است.106

از مصاحبة بالینی برای تشخیص بیماری استفاده می‌شود.107

از آن‌جا که مصاحبه، مناسب‌ترین روش برای جمع‌آوری برخی از انواع اطلاعات شخصی و محرمانه از جمله عادت‌ها، باورها و حتی رویدادهای خصوصی و شخصی افراد است108 می‌توان اهمیت آن را در بازسازی «گذشتة نزدیک» دریافت.

بر خلاف بیشتر مصاحبه‌های ذکر شده که هر یک برای انجام یک مقصود مناسب‌تر یا مختص نوعی ویژه از پژوهش می‌باشد، دامنة شمول و کاربرد و حوزه‌های درگیری تاریخ شفاهی بسیار وسیع، متنوع و گسترده است.109 شاید به همین دلیل است که از پروژه‌های تاریخ شفاهی برای گردآوری انواع اطلاعات از تاریخچه اماکن و سازمآن‌ها گرفته تا تهیة تاریخچة خانوادگی افراد و حتی پر کردن خلاء اطلاعاتی مؤسسه‌های اسنادی110 استفاده می‌گردد.

به طور خلاصه در خصوص اهداف پروژه‌های تاریخ شفاهی می‌توان گفت: هدف اصلی تاریخ شفاهی، گسترش اطلاعات و داده‌های تاریخی در زمینه‌هایی می‌باشد که شواهد و مدارک مستند در این حوزه‌ها، نادر و یکسونگر هستند و یا در این حوزه‌ها هیچ شاهد و مدرکی موجود نیست.111 به هر روی و به گفته دکتر نورایی در پروژه‌های تاریخ شفاهی می‌توان چند هدف اصلی را شناسایی کرد:

ـ بازشناسی رویدادها

ـ آشکار ساختن وقایع ناشناخته و جنبه‌های آن

ـ پرداختن به «حیطه‌های ناشناختة حیات روزمرة طبقه‌های غیرمسلط جامعه»

ـ یافتن و بازسازی احساسات و هیجانات اطراف وقایع و جریآن‌های اجتماعی و «مفاهیم واقعه»112

ـ و به‌طور خلاصه «مصاحبه‌های تاریخ شفاهی همه به منظور تاریخ‌نگاری تولید می‌شود».113

ماهیت پرسش‌ها در مصاحبه

از جمله ویژگی‌های مصاحبه‌های تاریخ شفاهی که آن را به بیشتر انواع دیگر مصاحبه‌ها شبیه می‌سازد، «تنظیم پرسش‌نامه و سوال‌های مناسب»114 و دقیق و سنجیده115 است.

فراهم بودن امکان «تولید پرسش‌های اتفاقی از سوی مصاحبه‌شونده»116 در برخی مصاحبه‌های تاریخ شفاهی، با نحوة طرح پرسش‌ها در مصاحبة آزاد یا هدایت‌نشده، شبیه است. در این دو روش مصاحبه‌شونده در ارائه پاسخ آزاد است117و می‌تواند با آزادی کامل یا نسبی به پرسش‌هایی که به صورت رو در رو مطرح می‌شود، پاسخ دهد.118 همچنین در این دو روش، مصاحبه‌شونده تشویق به بیان و انتقال صریح و آزادانة تجربه‌ها، باورها، نگرش‌ها، احساسات و شرح رویدادها می‌شود. حتی گاه پاسخ به یک پرسش، پرسش دیگر را به وجود می‌آورد و به همین ترتیب روند مصاحبه ادامه می‌یابد.119 حتی در برخی مصاحبه‌های تاریخ شفاهی و به‌ویژه در شروع این مصاحبه‌ها، که معمولاً مصاحبه‌کننده، مصاحبه‌شونده را آزاد می‌گذارد «هر چه می‌خواهد بگوید» و مقید نکردن افراد «به این که تو فقط و فقط در چارچوب سؤالی که من می‌گویم سخن بگو»،120 سبب می‌شود که این قبیل مصاحبه‌ها به مصاحبه کاملا باز نزدیک شود. موریسی در بیان مهارت‌های مصاحبة تاریخ شفاهی ضمن بیان روش‌های مورد استفاده‌شان در دو طرح تاریخ شفاهی به خوبی به این مسئله اشاره کرده و نوشته است: «جلسة مصاحبه، اجرايِ نمایشِ» مصاحبه‌شونده است و باید اجازه داد تا او با توپ بدود.121

از طرف دیگر مصاحبه‌های تاریخ شفاهی «با توجه به پرسش‌های تازه» می‌تواند بسته یا باز122 باشد.

همچنین نباید از نظر دور داشت که مصاحبه‌کننده‌ها برای انجام پروژه‌ای خاص بیشتر علاقه‌مند به گردآوری قسمتی از خاطرات مصاحبه‌شوندگانشان هستند. در صورتی که اگر خودِ مصاحبه‌شونده‌ها می‌خواستند خاطراتشان را بنویسند شاید بیشتر به جنبه‌های دیگر می‌پرداختند. حتی گاه سؤالی مطرح می‌شود تا «فرد از میان تجربیات زندگی‌اش مهم‌ترین را بازگو کند».123 از این رو در طرح‌های تاریخ شفاهی مصاحبه‌کننده‌ها بیشتر به هدف پروژه نظر دارند تا علایق شخصی خودشان.124

مصاحبه‌های تاریخ شفاهی گاه به مصاحبة نیمه‌رهنمودی یا مصاحبة نیمه‌آزاد نیز نزدیک می‌شود؛ محقق شماری از پرسش‌ها را آماده کرده است، ولی آن‌ها را به همان ترتیبی که یادداشت کرده نمی‌پرسد و مصاحبه‌شونده را ترغیب به سخن گفتن125 می‌کند و می‌کوشد که رشتة کلام او از هدف‌های اصلی مصاحبه منحرف، یا خیلی دور نگردد.

مصاحبة رادیویی و مصاحبة تلویزیونی همانند مصاحبه‌های تاریخ شفاهی نوعی ارتباط شخصی دو طرفه برای کسب اطلاعات است. تفاوتی که بین این مصاحبه‌ها دیده می‌شود، در واقع مربوط به نوع خبر و اطلاع است. در حالی که در مصاحبه‌های تاریخ شفاهی، مصاحبه برای شناخت بهتر و دقیق‌تر گذشته و استفاده از مواد به دست آمده در تاریخ‌نگاری انجام می‌شود، در مصاحبه‌های مطبوعاتی و رادیو و تلویزیونی پرداخت نمایشی و تزئینی خبر، علاوه بر خود خبر، دارای اهمیت است. از طرف دیگر، مصاحبه‌های مطبوعاتی و رادیویی (و تلویزیونی) و برخی مصاحبه‌های تاریخ شفاهی دارای شباهت‌های اندکی نیز با هم هستند که مهم‌ترین آن‌ها مربوط به ابزار و روش به کار گرفته شده در ضبط صوتی (و در مواردی تصویری) و اطلاع‌رسانی این مصاحبه‌هاست.

از طرف دیگر در مواردی مصاحبه‌های تاریخ شفاهی به مصاحبة عمقی یا عمیق نزدیک می‌شود. در این نوع مصاحبه، که از آن با عبارت «گفت‌وگوی هدفدار» یاد شده،126 برخلاف مصاحبة گسترده دربارة موضوعی خاص از شخص سوال می‌شود. در این جا هدف تنها تشخیص واکنش وی در برابر رویدادی معین نیست بلکه شناخت «چرایی» و دلایل روحی و روانی واکنش مورد نظر است.127 هدف از انجام مصاحبه‌های عمیق رسیدن به اطلاعات پیچیده‌ای مانند عقاید، نگرش‌ها و تجربه‌های مصاحبه‌شونده است. در مصاحبه‌های تاریخ شفاهی همچون مصاحبة عمیق، مصاحبه‌کننده پیش از انجام مصاحبه نیاز به انجام «مطالعات اکتشافی» دارد.128 حتی در مصاحبه‌های تاریخ شفاهی که به دلیل نقش مصاحبه‌کننده، مصاحبه فعال دانسته می‌شود، مواردی پیش می‌آید که مصاحبه‌کننده، «به استخراج خاطرات گوینده کمک می‌کند».129

هدف از مصاحبة متمرکز (بررسی تأثیر یک رویداد یا یک تجربة شخصی بر روی کسانی که در آن حضور یا مشارکت داشته‌اند)،130 نیز به نوعی درک تاثیر تاریخی رویدادهاست؛ و از این رو به مصاحبه‌های تاریخ شفاهی نزدیک است.

بنابراین مصاحبه‌شونده، موضوع و شرایط مصاحبه از عواملی هستند که در طراحی و اجرای نوع پرسش‌ها و ادارة جلسة مصاحبه تاثیرگذار است. همان‌گونه که به مصاحبه‌کننده پیشنهاد می‌گردد، خودش را به سوال‌های از پیش طراحی شده محدود نکند،131 به او گفته می‌شود که پیش از مصاحبه پیرامون موضوع مطالعه کند، سوالات آزاد132 ترکیب شده با سوالات خاص133 و سوالات کاوشگرانه134 و دنباله دار135 بپرسد و به گفت‌وگویی آزاد که به دامنه‌های وسیع موضوع مربوط می‌شود، بپردازد.136

همان‌‌گونه که اشاره شد مصاحبه‌ در تاریخ شفاهی با مصاحبه در سایر رشته‌ها دارای شباهت‌ها و تفاوت‌هایی است. خاصیتی که آن را به گونة تخصصی از فن مصاحبه تبدیل کرده است که از ویژگی‌های آن انعطاف‌پذیری بالا و تغییر در روش‌هاست. تا آن‌جاکه گفته شده مصاحبه کننده تاریخ شفاهی باید بداهه پرداز باشد و طبق شرایط موجود عمل کند.137

در پایان باید به این نکته اشاره کرد که در بین علوم و رشته‌هایی که از مصاحبه به عنوان یکی از روش‌های دست‌یابی به اطلاعات استفاده می‌کنند، محصولات پروژه‌های تاریخ شفاهی از نوع و جهات مختلف کاربری‌های بسیار متنوعی دارند. دکتر نورایی فهرستی از این کاربری‌ها را در مقالة خویش آورده است که به قرار زیر می‌باشد:

تولید کتاب‌های تاریخی (منفرد و مرکب)؛

ـ ایجاد آرشیو صوتی و تصویری؛

ـ فیلم در قالب‌های مختلف (مستندسازی)؛

ـ موزه‌ها و نمایشگاه‌های هنری؛

ـ برنامه‌های رادیویی؛

ـ مواد آموزشی برای دانش‌آموزان و معلمان؛

ـ کتاب و ویدیوهای آموزشی همگانی؛

ـ پایگاه‌های اینترنتی؛

ـ مشارکت اجتماعی طبقات ساکت (فروتر)؛

ـ حفظ میراث فرهنگی؛

ـ آموزش در باب قوانین و اسناد حقوقی؛

ـ آرشیو بازنشستگان در اداره‌های ذیربط؛

ـ تاریخ خاندانی؛

ـ گذشته درمانی: سالخوردگان و خانة سالمندان.138

پی‌نوشت‌ها:

1ـ مانهایم، یارول؛ ریچ، ریچارد، روش‌های تحقیق در علوم سیاسی: تحلیل تجربی، ترجمة لیلا سازگار، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1377، ص 233.

2ـ دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران: مؤسسة لغت نامه، 1377، ج 13، ص20986.

3ـ انوری، حسن، فرهنگ فشرده سخن، تهران: سخن، 1382، ج2، ص220.

4ـ شیرانی بیدآبادی، پرویز، مقدمه‌ای بر اصول پرسشگری و جمع‌آوری اطلاعات آماری،ت‍ه‍ران‌: ص‍دا و س‍ی‍م‍ای‌ ج‍م‍ه‍وری‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران‌، م‍رک‍ز ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌، م‍طال‍ع‍ات‌ و س‍ن‍ج‍ش‌ ب‍رن‍ام‍ه‌ای‌، ۱۳۷۹.

5ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، ترجمه فاطمه رهادوست با همکاری فریبرز خسروی، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1374، ص250.

6ـ توکلی، احمد، مصاحبه خلاق، تهران: انتشارات خجسته، 1377، ص11. به نقل از حسن‌آبادی، ابوالفضل، تاریخ شفاهی در ایران، مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، 1385، ص73.

7ـ محسنیان‌راد، مهدی، روش مصاحبة خبری، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1371، ص20. به نقل از حسن‌آبادی، تاریخ شفاهی در ایران، ص73.

8ـ دان، سوزان، شیوه‌های مصاحبه در مطبوعات، ترجمة علی ایثاری کسمایی، تهران: موسسه انتشارات ایران، 1376،ص13.

9ـ معتمدنژاد، کاظم؛ منصفی، ابوالقاسم(نویسنده همکار)، روزنامه‌نگاری با فصلی جدید در بازنگری روزنامه‌نگاری معاصر، تهران: مرکز نشر سپهر، 1372، ص187.

 Interview ـ 10

11ـ حبیبی‌نیا، امید، «مصاحبه، روشی ارتباطی: بررسی مقدماتی مصاحبة خبری برای تلویزیون»، سروش، ش769، ص 34.

12ـ ابوالفضل حسن‌آبادی، اصول و روش‌های مصاحبه، در:                    

http://www.aqlibrary.ir/oralhistory/ossoolemosahebeh.aspx

13ـ ال. بیکر، ترزِ، نحوه انجام تحقیقات اجتماعی، ترجمه هوشنگ نایبی، تهران: انتشارات روش، 1377، ص220.

14ـ کیوی، ریمون؛ کامپنهود، لوک وان، روش تحقیق در علوم اجتماعی(نظری و عملی)، ترجمه عبدالحسین نیک گوهر، تهران: نشر توتیا، 1377، ص 188.

15ـ کیوی، روش تحقیق در علوم اجتماعی(نظری و عملی)، ص 188.

16ـ عباس‌زادگان، «جمع‌آوری اطلاعات از طریق مصاحبه»، مدیریت، شماره 48، فروردین و اردیبهشت 1380.

17ـ سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ حجازی، الهه، روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، تهران: آگاه، 1376، ص149.

18ـ سرمد، روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، ص149.

19ـ همان. صص149-150.

20ـ «مصاحبه: چگونه، کجا، چه وقت»، روزنامه‌نگار جوان، ش16، ص9.

21ـ هانر، جان؛(و دیگران)، «شیوه نامة تاریخ شفاهی»، ترجمة شفیقه نیک نفس، گنجینه اسناد، ش64(زمستان 1385)، ص174.

22ـ اُتی، الیسون، «امکانات و محدودیت‌های روش مصاحبه»، ترجمة فرشته جعفری، پژوهش و سنجش، 19و 20، ص305.

23ـ حافظ نیا، محمد رضا، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران: سمت، 1382، ص199.

24ـ معتمدنژاد، روزنامه نگاری...، ص215.

25ـ پیشین، ص203.

26ـ عباس‌زادگان، «جمع‌آوری اطلاعات از طریق مصاحبه»، مدیریت، شماره 48، فروردین و اردیبهشت 1380.

27ـ توکلی، مصاحبة خلاق، ص15. به نقل از حسن‌آبادی، تاریخ شفاهی در ایران، ص74.

28ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، ترجمه فاطمه رها دوست با همکاری فریبرز خسروی، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1374، ص249.

29ـ همان جا.

30ـ در خصوص استفاده از پرسش‌نامه در تحقیقات اجتماعی بنگرید به: ال. بیکر، نحوة انجام تحقیقات اجتماعی، صص204-216.

31ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، ص249.

32ـ پیشین، صص249-250.

33ـ سرمد، روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، ص150.

 ـ 34 Structured (Closed interview)

35 ـ Unstructured (Open-ended interview)

36ـ اُتی، «امکانات و محدودیت‌های روش مصاحبه»،ص305.

37 ـ Semi-structured interview

38 ـ In depth interview

39 ـ Group discussion

40ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، صص253-259.

41ـ مارشال، کاترین؛ ب. راس من، گرچن، روش تحقیق کیفی، ترجمة علی پارسائیان و محمد اعرابی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1377، ص112.

42 ـ Focused interview

43ـ کیوی، روش تحقیق در علوم اجتماعی(نظری و عملی)، صص 189-190.

44ـ دان، شیوه‌های مصاحبه در مطبوعات، صص26-35.

45ـ حافظ نیا، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، صص202-203.

46ـ ابوالفضل حسن‌آبادی، اصول و روش‌های مصاحبه.

47ـ معتمدنژاد، روزنامه‌نگاری...، ص203.

48ـ پیشین، ص204.

49ـ پیشین، ص203-204.

50ـ پیشین، ص206.

51ـ همان جا.

52ـ پیشین، ص207.

53ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، ص258.

54ـ همان جا.

55ـ معتمدنژاد، روزنامه‌نگاری...، ص207.

56ـ مارشال، کاترین؛ ب. راس من، گرچن، روش تحقیق کیفی، ص 111.

57ـ حافظ نیا، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، ص203.

58ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، ص253.

59ـ سرمد، روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، ص150.

60ـ معتمدنژاد، روزنامه‌نگاری...، ص207.

61ـ پیشین، ص208.

62ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، ص253.

63ـ معتمد‌نژاد، روزنامه‌نگاری...، ص209.

64ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، ص254.

65ـ در خصوص پرسش‌های بسته در تحقیقات اجتماعی بنگرید به: ال. بیکر، نحوه انجام تحقیقات اجتماعی، ص218.

66ـ حافظ نیا، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، ص203.

67ـ معتمد‌نژاد، روزنامه‌نگاری...، ص208.

68ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، ص254.

69ـ معتمدنژاد، روزنامه‌نگاری...، ص208.

70ـ پیشین، ص209.

71ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، صص255-256.

72ـ معتمدنژاد، روزنامه‌نگاری...، ص209.

73ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، ص256.

74ـ این روش در مشاوره و روان‌درمانی ـ که به نام مصاحبة سازمان نیافته هم خوانده می‌شود ـ کاربرد زیادی دارد. بنگرید به، سرمد، روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، ص151.

75ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، صص255-258.

76ـ معتمد نژاد، روزنامه نگاری...، ص209.

77ـ سرمد، روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، ص151.

78ـ معتمدنژاد، روزنامه‌نگاری...، ص209.

79ـ حبیبی‌نیا، «مصاحبه، روشی ارتباطی:...»، ص34.

80ـ معتمدنژاد، روزنامه نگاری...، ص209. شایان ذکر است دکتر معتمدنژاد خود، تقسیم‌بندی مصاحبه به مصاحبه‌های تفسیری و خبری را بیشتر از جنبة نظری دانسته است. برای توضیح بیشتر بنگرید به: پیشین، ص210.

81ـ شایان ذکر است که برخی مصاحبة تلفنی را یکی دیگر از انواع مصاحبه دانسته‌اند. برای نمونه بنگرید به: کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، ص259.

82ـ برای تفصیل بنگرید به معتمدنژاد، روزنامه‌نگاری ...، صص210-215.

83ـ همان جا، ص215.

84ـ برای تفصیل بنگرید به معتمدنژاد، روزنامه نگاری...، صص215-219.

85ـ کیوی، روش تحقیق در علوم اجتماعی(نظری و عملی)، ص 189.

86ـ برای توضیح بیشتر بنگرید به کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، ص258.

87ـ کیوی، روش تحقیق در علوم اجتماعی (نظری و عملی)، ص 189. کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، ص258.

88ـ سرمد، روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، ص151.

89ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، صص258-259.

90ـ پیشین، ص259.

91ـ کیوی، روش تحقیق در علوم اجتماعی(نظری و عملی)، ص 189.

92ـ حبیبی‌نیا، «مصاحبه، روشی ارتباطی ...»، ص35.

93ـ برای اطلاع بیشتر بنگرید به: یغمایی، فریده، «مصاحبه‌گروه مدار»، فصلنامه دانشکدة پرستاری و مامایی شهید بهشتی، ش29، صص44-48.

94- http://www5.irandoc.ac.ir/odlis/MainDic

95ـ «تاریخ شفاهی»، بروشور، تهیه و تنظیم: مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، زمستان 1382.

96ـ نیک‌نفس، شفیقه، «دربارة تاریخ شفاهی»، ص4.

97_ http://www.dickinson.edu/organizations/oha/

98_ http://www.infoplease.com/ce6/ent/A0907263.html

99_ http://www.isfahan-na-archives.ir/framework.jsp?SID=21

100_ http://go-hrw.com/resourses/go-ss/teacher99/toolkit/TOOLKIT15.pdf

101ـ دکتر نورایی شاخصة افراد مصاحبه‌شونده را ترجیحا دست داشتن در واقعه می‌داند. نورایی، مرتضی، «درآمدی بر ویراستاری در تاریخ شفاهی»، گنجینه اسناد، ش 66 (تابستان 1386)، ص113.

102ـ عزیزی، غلامرضا، «آناتومی تاریخ شفاهی»، زمانه،

103ـ ضیا ظریفی، ابوالحسن، «نقش مصاحبه‌کننده در گردآوری اطلاعات تاریخ شفاهی»، گنجینه اسناد، ش، ص91.

104ـ کیوی، روش تحقیق در علوم اجتماعی(نظری و عملی)، ص 190.

105ـ ابوالفضل حسن‌آبادی، «اصول و روش‌های مصاحبه».

106ـ حبیبی‌نیا، «مصاحبه، روشی ارتباطی:... »، ص35.

107ـ همان جا.

108ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، ص273.

109ـ علی قربانی، «گزارشی از برگزاری سمینار و کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی در دانشگاه اصفهان»، نشریه تاریخ معاصر ایران، سال هشتم، شماره 29، بهار83، ص 355 به نقل از درکتانیان، غلامرضا، «استانداردهای روایت: نگاهی به تاریخچه، ضرورت اهمیت موضوع تاریخ شفاهی»، زمانه،

110ـ نیک‌نفس، «دربارة تاریخ شفاهی»، گنجینه اسناد، س14، ش 55، پاییز 1383، ص5.

111ـ درکتانیان، «استانداردهای روایت: نگاهی به. ..»

112ـ نورایی، مرتضی، «مقدمه ای بر فلسفه تاریخ شفاهی»، گنجینه اسناد، ش، ص68.

113ـ نورایی، «درآمدی بر ویراستاری در تاریخ شفاهی»، ص110.

114ـ پیشین، ص113.

115ـ نیک‌نفس، «دربارة تاریخ شفاهی»، ص4.

116ـ نورایی، «درآمدی بر ویراستاری در تاریخ شفاهی»، ص113.

117ـ معتمدنژاد، روزنامه نگاری...، ص208.

118ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، ص254.

119ـ پیشین، صص255-256.

120ـ «فراتر از گفتار: تاریخ شفاهی در میزگردی با مرتضی رسولی پور و علی اصغر سعیدی»، خردنامه همشهری، ش75،

121ـ موریسی، چالز، «مهارت‌های مصاحبة تاریخ شفاهی»، ترجمه شفیقه نیک نفس، گنجینه اسناد، س15، ش60، زمستان 1384، ص91.

122ـ نورایی، «درآمدی بر ویراستاری در تاریخ شفاهی»، ص113.

123ـ توکلی، مسعود و الهام مختاری، « ضرورت گردآوری تاریخ شفاهی در جهان امروز: گفت‌وگو با دکتر علی اصغر سعیدی، استاد جامعه شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران»، فرهنگ و پژوهش، ش 125، ص9.

124ـ موریسی، «مهارت‌های مصاحبة تاریخ شفاهی»، ص91.

125ـ امامی، سراج، «زبان مخاطب را نیافته‌ایم: پرسمانی در چند و چون تاریخ شفاهی انقلاب با حجت‌الاسلام فخرزاده»، راه مردم، 30/11/1382.

126ـ مارشال، کاترین؛ ب. راس من، روش تحقیق کیفی، ص 111.

127ـ معتمدنژاد، روزنامه‌نگاری...، ص 207.

128ـ کریشن کومار، روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی، ص258.

129ـ امامی، سراج، «زبان مخاطب را نیافته‌ایم: پرسمانی در چند و چون تاریخ شفاهی انقلاب با حجت‌الاسلام فخرزاده».

130ـ کیوی، روش تحقیق در علوم اجتماعی(نظری و عملی)، ص 189.

131ـ هانر، «شیوه نامة تاریخ شفاهی»، ص174.

132_ Open-ended

133_ Specific questions

134ـ هانر، «شیوه نامة تاریخ شفاهی»، صص181-182.

135_ Follow-up question

136ـ هانر، «شیوه نامة تاریخ شفاهی»، ص174.

137ـ. موریسی، «مهارت‌های مصاحبة تاریخ شفاهی»، ص91. همو نوشته است: «هر چه بیشتر با افراد مختلف بحث کرده‌ام، بیشتر متقاعد شده‌ام که مهارت‌ها و جنبه‌های خاص تاریخ شفاهی به تناسب فردی که با او مصاحبه می‌کنید، متفاوت است». پیشین، ص 90.

138ـ نورایی، «درآمدی بر ویراستاری در تاریخ شفاهی»، صص108-109.