تملق‌های علمی

خاطره اسدالله علم از کتاب‌نویسی سفارشی برای تأیید و ستایش اقدامات شاهانه

جعفر گلشن روغنی

05 بهمن 1399

اسد‌الله علم وزیر دربار محمدرضا پهلوی در یادداشتهایش از اقدام تملق‌آمیز و خاص عبدالعظیم ولیان از وزرای کابینه هویدا یاد می‌کند که درخور توجه است. در واقع در تاریخ حکومت شاهان نگارش کتابهای مختلف در تمجید و توصیف اقدامات شاهانه، مرسوم و فراگیر بوده است. خاصه از آن جهت که شاهان از دیدن چنین نوشته‌هایی بسیار خرسند می‌شدند. در دوره پهلوی نیز کتاب‌نویسی سفارشی رونق داشت. سفرنامه‌هایی که از رضاشاه به جا مانده‌است شاهد این مدعاست. شاهی که در حد خواندن و نوشتن اولیه سواد داشت از او چند سفرنامه همچون سفرنامه مازندران، سفرنامه خوزستان و ... بجا مانده ‌است. در دوره پهلوی دوم نیز شاهد اینگونه کتاب‌نویسی‌ها نیز هستیم. گفته ‌می‌شود شجاع‌‌الدین شفا از جمله شخصیتهایی بوده‌ که در امر نوشتن کتابهای شاه نقش داشته ‌است، اما در این خاطره اسدالله علم از تلاش یکی از رجال عالیرتبه سخن می‌گوید که قصد دارد تملق و تمجید و ستایش از کارهای شاهانه، بخصوص اصلاحات ارضی را که در آغازین سالهای دهه چهل شمسی شروع شده ‌بود، به حد نهایت برساند. یعنی نوشتن کتابی در تأیید اصلاحات ارضی از سوی یکی از استادان دانشگاههای اروپایی و امریکایی تا بر مبنای آن، کارگاه تبلیغات حکومت، اقدامات شاه را توجیه و توصیف علمی و دانشگاهی نماید. برای تحقق این امر، وزیر اصلاحات ارضی وقت، به سراغ خانم «آن کاترین لمبتون» جاسوس، مأمور عالیرتبه وزارت خارجه انگلستان از 1320ش و پژوهشگر تاریخ و سیاست و اجتماع ایران می‌رود تا بتواند به قلم او کتاب‌نویسی کند. این اقدام برای کتاب‌نویسی سفارشی چاپلوسانه، آنقدر وقیح و ناپسند بود که شخص شاه هم از آن برآشفت. هرچند چهار سال بعد در 1352ش/ 1973م، ولیان یکی دیگر از استادان امریکایی دانشگاه کمبریج به نام دکتر دِنمَن(Denman) را که مدتی مشاور وزارت اصلاحات ارضی بود، قانع کرد تا کتابی سراسر ستایش‌آمیز از شاه و اصلاحات ارضی با عنوان«The king’s vista»  بنویسد. جالب آنکه نسبت به نگارش این کتاب بی‌ارزش، این‌بار شاه هیچ واکنش منفی نشان نداد. علم در روز 10 آبان 1348 می‌نویسد:

«خانم لمبتون که در ایران سابقه زیادی دارد و کتابی سابقاً درباره زمین‌داری در ایران نوشته بود، اخیراً کتابی درباره اصلاحات ارضی نوشته که در آن مقداری از مرحوم ارسنجانی و امینی تعریف کرده است. عبدالعظیم ولیان وزیر اصلاحات ارضی گفته بود به عرض برسانم که کتاب را تماماً جمع‌آوری کند و بعد از لمبتون بخواهد کتاب دیگری بنویسند که اسم امینی و ارسنجانی در آن نباشد. فرمودند: ]...[ خورده چنین پیشنهادی کرده است. من خیلی خوشم اومد که شاه چقدر باهوش است که می‌داند این پیشنهاد فقط از روی حقه‌بازی و تملق و چاپلوسی است وگرنه کتابی که دانشگاه آکسفورد طبع کرده است تو چطور می‌توانی جمع‌آوری بکنی؟»

توضیح این که حسن ارسنجانی وزیر کشاورزی وقت و مجری اصلی اصلاحات ارضی در سالهای 1341ـ 1340 و علی امینی نخست‌وزیر شاه در آن ایام بود که اندکی بعد هر دو مغضوب شدند و مورد تنفر شاه. از سال 1341 عبدالعظیم ولیان جانشین ارسنجانی و به مدت ده‌سال مسئول اجرای برنامه اصلاحات ارضی در ایران شد. دو کتاب لمبتون در ایران با این مشخصات ترجمه شده‌اند:

مالک و زارع در ایران ، ترجمه منوچهر امیری، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1339ش.

اصلاحات ارضی در ایران 1345- 1340، ترجمه مهدی اسحاقیان، تهران، انتشارات امیرکبیر،1394ش.